Abdullah er-Raşid
İmam Şemseddin ez-Zehebi'nin fıkıh ve hadis ilminin en önemli eserlerinden biri olarak kabul edilen, hadis râvileri ve rivayetlerin tenkidi ile ilgili ‘Mizan el-İ'tidal fi Nakd er-Rical’ (Ravilerin Eleştirisinde İtidalin Ölçüsü) adlı kitabının sonuna ‘Meçhul Kadınlar Üzerine Bir Bölüm’ başlıklı bir bölüm ayırmış ve altına şu ilginç cümleleri yazmış:
“Bu kadınlardan hangilerinin itham veya terk edildiğini bilmiyorum.”
Zehebi, burada hadis rivayet ederken uydurma, yalan ve hadis uydurmakla itham edilen veya rivayetindeki önemli bir illet nedeniyle terk edilen bir kadından haberi olmadığını kastediyor. Buradaki ironi, bu cümlenin, adı ‘Ravilerin (erkek) Eleştirisi’ olan büyük kitabının sonunda yer almasıdır. Bu kitap, uydurma ile suçlanan veya zayıf olduğu söylenenlerin bir listesini içerir. Zehebi, sanki, bu kadınlar bilinmese de temel prensibin kadınların genel olarak güvenilir olması ve hadis rivayetinde yalan söylediğinin veya hata yaptığının bilinmemesi olduğunu söylemek istiyor. Buradaki ‘meçhul’ terimi, kimliği veya durumu bilinmeyen birini ifade eder. Örneğin, varlığı kesin olarak kanıtlanmamış biri veya kendisinden başka kimseden rivayet edilmemiş biri gibi.
Ancak, burada kısa bir süre için Zehebi’nin ‘meçhul kadınlar’ ifadesini ele alalım. Bu ifadeyi hadis ilminden ödünç alıp, Arap ve İslam kültürel tarihine ve bilim hareketine götürelim. Burada, dini, edebi, dilsel ve deneysel bilginin aktarılmasında önemli bir rol oynayan ‘meçhul kadınların’, çok sayıda olduğunu göreceğiz. Ancak bu kadınların adı, kitaplar arasında kaybolup unutuldu. Bu, bu kadınların rolünün bilinmemesine ve önemsenmemesine neden oldu. Hatta birçok kişi, ilim, bilgi, fıkıh, fetva, hadis rivayeti, hatta dil ve edebiyattaki ustalık ve yaratıcılık, deneysel ve matematiksel bilimler gibi alanların sadece erkeklere özgü olduğunu düşünmüştür!
“Dini, edebi, dilsel ve deneysel bilginin aktarılmasında önemli bir rol oynayan ‘meçhul kadınların’, çok sayıda olduğunu göreceğiz. Ancak bu kadınların adı, kitaplar arasında kaybolup unutuldu.”
Oysa gerçekte, Arap ve İslam medeniyetinin bilimsel ve edebi mirasında kadının önemli bir yeri vardır. Sözleri duyulur, görüşleri yazılır. Aralarında fakihler, hadis rivayetçileri, zarif şairler ve kadın doktorlar bulunur. Tarîh ve tabakât kitapları, onların hayatlarına özel bölümler ayırmıştır. Hatta onların haberleri üzerine yazmak, başlı başına bir sanat haline gelmiştir. Kadın, en yüksek dini makama, yani Peygamberimizin hadislerini rivayet etme makamına ulaşmıştır. Bu konuda erkekler ve kadınlar arasında bir ayrım yapılmamıştır. Muhammed Ekrem en-Nedvi'nin ‘Vefa Bi-Esmai'n-Nisa’ (Kadınların Adlarına Vefa) adlı kitabı, Peygamberimizin hadislerini rivayet eden kadın âlimlerinin biyografilerini içeren büyük bir ansiklopedidir. 43 ciltten oluşan bu kitapta, ilk asırlardan modern döneme kadar hadis ilmine hizmet eden yaklaşık 10 bin kadına yer verilmiştir.
Dil, belagat, şiir ve edebiyata gelince, bu konuda pek çok kitap ve kapsamlı çalışmalar vardır. Tarihçi Ahmed bin Tayfur'un (H. 280) ‘Kadınların Belagatleri’ adlı kitabı bunlara örnek verilebilir. İbn Tayfur, kitabın önsözünde şu ifadelere yer verir:
“Bu kitap, kadınların cevapları, konuşmalarındaki ilgi çekici yanlar, nükteleri ve görüş sahibi kadınlarının haberleri hakkındadır. Gücün ulaşabileceği ve rivayetin gerektirdiği ölçüde, sonunda bununla sınırlı kaldık. Ayrıca, erkeklerin ve seçkin şairlerin edebi becerilerini çok aşan her türden şiirlerini de topladık."
Kitabın başında da şu ifadeyi buluyoruz:
"Kadınlar güzel kokan çiçeklerdir, bu kitap bu çiçeklerin en güzellerinden kokular sunuyor."
Celaleddin es-Suyuti ise ‘Nüzhetü'l- Cülesâ fi Eş'âri'n-Nisâ’ adlı eserini şu sözlerle açıyor:
"Bu, çağdaş kadın şairlerin şiirlerinden oluşan hoş bir bölümdür. Cahiliye döneminden, sahabe döneminden gelen ayrıca muhadram Arap şair kadınların şiirleri bu bölümde yer almamaktadır. Çünkü sayıları çok fazla saymak oldukça zor.”
Muhaddis kadınlar
İbn Hacer el-Askalânî, ‘Durarül Kâmine fî Aʿyânil-Miʾetel-Sâmine’ adlı eserinde 170 muhaddis kadından bahseder. Bunlardan 54'ü onun hocalarındandır. İmam es-Sehâvî ise ‘ed-Dav’ul-Lâmiʿ li-Ehli'l-Karni't-Tâsiʿ’ adlı eserinde yaklaşık 85 muhaddis kadından söz eder. Bu kadınlara, öncülük ettikleri alanlara göre özel unvanlar verilirdi. Örneğin, ‘altı kadın âlim’, ‘Sittu’l Fukaha’, Sittu’l Kudat, Sittu’l Ketebe, Sittu’l Vuzera ve Sittu’l Müluk’ gibi unvanlar verilirdi. Bu unvanların verildiği kişiler arasında Sittul Fukaha Emet er-Rahman bint İbrahim es-Salihiyye el-Hanbeli, Sittu’l Fukaha' bint el-Hatib Şerefeddin el-Abbasi yer alıyor. Zehebi ‘Tarihu’l İslam (İslamTarihi)’ adlı kitabında muhaddis Hulelu bint eş-Şeyh Ebi el-Mekarim Mahmud bin Muhammed bin Muhammed bin es-Seken el-Bağdadi’den bahsetti.
Bu kadınlar, erkeklerden ve kadınlardan oluşan öğrencilerin akın ettiği açık toplantılar düzenlerdi. Hafız el-Berzâlî, hocası Emsâ bint Muhammed el-Dımaşkiyye'den hadis dinlediğini söyler. Umm Muhammed Fahrunnisa Şehde bint Ahmed el-İbrî ed-Dînûrî'nin hayatında ise hicri 6’ıncı yüzyılda büyük erkek âlimlerden bile ders aldığına dair şaşırtıcı bir bilgi vardır. Mûfîkuddin İbn Kudâme onun hakkında şöyle der:
"Bağdat'ın hadis silsilesi ona kadar uzanır. Öyle ki, küçükleri büyüklere katmıştır. Güzel bir yazıya sahipti."
İbn Cûzî de şöyle der: "Âlimlerle iç içe yaşadı. Yıllarca ona hadis okundu."
Bu kadınların itibarı o kadar yüksekti ki, onlara kitaplar bile rivayet ettirilirdi. Örneğin, ‘el-Emval Ebû Ubeyd’ adlı kitabı, Şehde bint Ahmed el-İbrî ed-Dînûrî'ye okunarak rivayet edilmişti. Kitabın başında şöyle yazar:
"Bu kitap, Bağdat'ta, 564 (1168) yılı Şaban ayının 11. günü, Ömer el-İbrî el-Dînûrî'nin evinde saliha yazar Umm Muhammed Şehde bint Ahmed el-İbrî el-Dînûrî'ye okundu.”
Kadın fakihler ve alimeler
Bu konuda sayısız örnek var. İbn Battuta, seyahatinde Şam'daki Emevi Camii'ni ziyaret ettiğini ve orada birkaç fakih ve muhaddis kadın hakkında duyduğunu, toplantılarına katıldığını ve onlara kitap okuduğunu anlattı. Şam'da ona icazet verenler arasında şunları da saydı: Şeyha Saliha Rihletü'd-Dünya Zeyneb bint Kemaleddin Ahmed el-Mecdusi ve Şeyha Saliha Ümmü Muhammed Aişe el-Harani. İbn Batuta’ya göre, Umm Muhammed’in caminin içinde bir ilim meclisi vardı ve geçimini terzilikle sağlıyordu.
Bu nedenle Durratu’ş Şark, Zeyneb Fevvaz, ‘ed-Durru’l Mensur fi Tabakati Rabbeti’l Hudur’ kitabını yazdı. Kitabın girişinde, ilim ve bilim alanında öncü kadınların bilinmeyen tarihine duyduğunu tutkunun onu bu kitabı yazmaya teşvik ettiğini belirterek şunları söyledi:
“Tarih ilmi en iyi bilimdir, en iyi ifade ve anlayıştır. Bu nedenle, her sınıftan insanlar ve her milletin bilim adamları, her dilde edebiyat üzerine konuştular, her konuda felsefe yaptılar ve her zamanki tarih denizine daldılar. Her konuşmacı, öncekilerin tarihini kısaltmak ve öncekilerden en önemli ünlüleri seçmek için çabaladı. Bazıları bu konuda o kadar uzun eserler yazdı ki, bunlar bile kısaltılmaya ihtiyaç duydu. Ancak bu kadar çok şeyin arasında, Arapça olarak insan dünyasının diğer yarısı için bir bölüm ayıran ve içinde erdemleriyle tanınan ve kötülüklerden uzak duranları toplayan kimseyi görmedim. Oysa onlardan, en büyük bilim insanlarının eserlerine eşdeğer eserleri olan ve en büyük şairlerin şiirlerine karşı çıkan çok kadın yetişti. Bu nedenle, bana bir tür kıskançlık ve bir tür bir tutku geldi. Böylece genç hanımlar ve akıllı kadınların erdemlerinin iç yüzünü ortaya çıkaran ve mümkün olduğunca fazla topladıkları biyografileri bir araya getiren ve her zaman ve her yerden haberlerini içeren bir kitap yazmak istedim.”
“İbn Battuta, seyahatinde Şam'daki Emevi Camii'ni ziyaret ettiğini ve orada birkaç fakih ve muhaddis kadın hakkında duyduğunu, toplantılarına katıldığını ve onlara kitap okuduğunu anlattı.”
İslam tarihindeki kadınların bilim ve ilime büyük katkılarına dair bu kısa örnekler, sadece kadının bilimsel katkısını göstermekle kalmaz, aynı zamanda o erken İslam toplumlarının kadına bakış açısını ve toplumsal konumunu farklı bir şekilde sunar. Bu kadınlar, erkeklere bile ders veriyordu. Bu, yakın zamanlarda Arap toplumlarında kadınların yaşadığı gerçeklikten tamamen farklı bir resim. O dönemlerde, yabancı düşüncelerin topluma sızmasıyla kadınlar eğitim, yazma, konuşma ve fikir beyan etme haklarından mahrum kaldılar. Daha da kötüsü, Taliban ve benzeri gruplar gibi aşırıcı eğilimlerin yeniden ortaya çıkması ve eğitim ve öğrenim hakkında ‘Şer’ Allah (Allah'ın kanunu)’ adı altında yasaklamalar getirdi. Gerçekte, bu sloganlar gerici ve yabancıdır. Arap ve İslam mirasıyla uzaktan yakından hiçbir ilgisi yoktur.
*Bu makale Şarku’l Avsat tarafından Londra merkezli Al-Majalla dergisinden çevrildi.
Refah Sınır Kapısı’nı kullanarak Gazze Şeridi'nden Mısır'a geçen yabancı pasaport sahibi Filistinliler, 19 Kasım 2023 (DPA)
