Arap ve Müslüman kadınların liderliğinin bilinmeyen tarihi

Alime, hukukçu, yazar ve muhaddis

Kadınların Arap ve İslam kültürel tarihine ve bilim hareketine katkısı azımsanmayacak denli büyük.
Kadınların Arap ve İslam kültürel tarihine ve bilim hareketine katkısı azımsanmayacak denli büyük.
TT

Arap ve Müslüman kadınların liderliğinin bilinmeyen tarihi

Kadınların Arap ve İslam kültürel tarihine ve bilim hareketine katkısı azımsanmayacak denli büyük.
Kadınların Arap ve İslam kültürel tarihine ve bilim hareketine katkısı azımsanmayacak denli büyük.

Abdullah er-Raşid

İmam Şemseddin ez-Zehebi'nin fıkıh ve hadis ilminin en önemli eserlerinden biri olarak kabul edilen, hadis râvileri ve rivayetlerin tenkidi ile ilgili ‘Mizan el-İ'tidal fi Nakd er-Rical’ (Ravilerin Eleştirisinde İtidalin Ölçüsü) adlı kitabının sonuna ‘Meçhul Kadınlar Üzerine Bir Bölüm’ başlıklı bir bölüm ayırmış ve altına şu ilginç cümleleri yazmış:

“Bu kadınlardan hangilerinin itham veya terk edildiğini bilmiyorum.”

Zehebi, burada hadis rivayet ederken uydurma, yalan ve hadis uydurmakla itham edilen veya rivayetindeki önemli bir illet nedeniyle terk edilen bir kadından haberi olmadığını kastediyor. Buradaki ironi, bu cümlenin, adı ‘Ravilerin (erkek) Eleştirisi’ olan büyük kitabının sonunda yer almasıdır. Bu kitap, uydurma ile suçlanan veya zayıf olduğu söylenenlerin bir listesini içerir. Zehebi, sanki, bu kadınlar bilinmese de temel prensibin kadınların genel olarak güvenilir olması ve hadis rivayetinde yalan söylediğinin veya hata yaptığının bilinmemesi olduğunu söylemek istiyor. Buradaki ‘meçhul’ terimi, kimliği veya durumu bilinmeyen birini ifade eder. Örneğin, varlığı kesin olarak kanıtlanmamış biri veya kendisinden başka kimseden rivayet edilmemiş biri gibi.

Ancak, burada kısa bir süre için Zehebi’nin ‘meçhul kadınlar’ ifadesini ele alalım. Bu ifadeyi hadis ilminden ödünç alıp, Arap ve İslam kültürel tarihine ve bilim hareketine götürelim. Burada, dini, edebi, dilsel ve deneysel bilginin aktarılmasında önemli bir rol oynayan ‘meçhul kadınların’, çok sayıda olduğunu göreceğiz. Ancak bu kadınların adı, kitaplar arasında kaybolup unutuldu. Bu, bu kadınların rolünün bilinmemesine ve önemsenmemesine neden oldu. Hatta birçok kişi, ilim, bilgi, fıkıh, fetva, hadis rivayeti, hatta dil ve edebiyattaki ustalık ve yaratıcılık, deneysel ve matematiksel bilimler gibi alanların sadece erkeklere özgü olduğunu düşünmüştür!

“Dini, edebi, dilsel ve deneysel bilginin aktarılmasında önemli bir rol oynayan ‘meçhul kadınların’, çok sayıda olduğunu göreceğiz. Ancak bu kadınların adı, kitaplar arasında kaybolup unutuldu.”

Oysa gerçekte, Arap ve İslam medeniyetinin bilimsel ve edebi mirasında kadının önemli bir yeri vardır. Sözleri duyulur, görüşleri yazılır. Aralarında fakihler, hadis rivayetçileri, zarif şairler ve kadın doktorlar bulunur. Tarîh ve tabakât kitapları, onların hayatlarına özel bölümler ayırmıştır. Hatta onların haberleri üzerine yazmak, başlı başına bir sanat haline gelmiştir. Kadın, en yüksek dini makama, yani Peygamberimizin hadislerini rivayet etme makamına ulaşmıştır. Bu konuda erkekler ve kadınlar arasında bir ayrım yapılmamıştır. Muhammed Ekrem en-Nedvi'nin ‘Vefa Bi-Esmai'n-Nisa’ (Kadınların Adlarına Vefa) adlı kitabı, Peygamberimizin hadislerini rivayet eden kadın âlimlerinin biyografilerini içeren büyük bir ansiklopedidir. 43 ciltten oluşan bu kitapta, ilk asırlardan modern döneme kadar hadis ilmine hizmet eden yaklaşık 10 bin kadına yer verilmiştir.

Majalla

Dil, belagat, şiir ve edebiyata gelince, bu konuda pek çok kitap ve kapsamlı çalışmalar vardır. Tarihçi Ahmed bin Tayfur'un (H. 280) ‘Kadınların Belagatleri’ adlı kitabı bunlara örnek verilebilir. İbn Tayfur, kitabın önsözünde şu ifadelere yer verir:

 “Bu kitap, kadınların cevapları, konuşmalarındaki ilgi çekici yanlar, nükteleri ve görüş sahibi kadınlarının haberleri hakkındadır. Gücün ulaşabileceği ve rivayetin gerektirdiği ölçüde, sonunda bununla sınırlı kaldık. Ayrıca, erkeklerin ve seçkin şairlerin edebi becerilerini çok aşan her türden şiirlerini de topladık."

Kitabın başında da şu ifadeyi buluyoruz:

"Kadınlar güzel kokan çiçeklerdir, bu kitap bu çiçeklerin en güzellerinden kokular sunuyor."

Celaleddin es-Suyuti ise ‘Nüzhetü'l- Cülesâ fi Eş'âri'n-Nisâ’ adlı eserini şu sözlerle açıyor:

"Bu, çağdaş kadın şairlerin şiirlerinden oluşan hoş bir bölümdür. Cahiliye döneminden, sahabe döneminden gelen ayrıca muhadram Arap şair kadınların şiirleri bu bölümde yer almamaktadır. Çünkü sayıları çok fazla saymak oldukça zor.”

Muhaddis kadınlar

İbn Hacer el-Askalânî, ‘Durarül Kâmine fî Aʿyânil-Miʾetel-Sâmine’ adlı eserinde 170 muhaddis kadından bahseder. Bunlardan 54'ü onun hocalarındandır. İmam es-Sehâvî ise ‘ed-Dav’ul-Lâmiʿ li-Ehli'l-Karni't-Tâsiʿ’ adlı eserinde yaklaşık 85 muhaddis kadından söz eder. Bu kadınlara, öncülük ettikleri alanlara göre özel unvanlar verilirdi. Örneğin, ‘altı kadın âlim’, ‘Sittu’l Fukaha’, Sittu’l Kudat, Sittu’l Ketebe, Sittu’l Vuzera ve Sittu’l Müluk’ gibi unvanlar verilirdi. Bu unvanların verildiği kişiler arasında Sittul Fukaha Emet er-Rahman bint İbrahim es-Salihiyye el-Hanbeli, Sittu’l Fukaha' bint el-Hatib Şerefeddin el-Abbasi yer alıyor. Zehebi ‘Tarihu’l İslam (İslamTarihi)’ adlı kitabında muhaddis Hulelu bint eş-Şeyh Ebi el-Mekarim Mahmud bin Muhammed bin Muhammed bin es-Seken el-Bağdadi’den bahsetti.

Fotoğraf Altı: Şam'daki Emevi Camii. (Shutterstock)
Şam'daki Emevi Camii. (Shutterstock)

Bu kadınlar, erkeklerden ve kadınlardan oluşan öğrencilerin akın ettiği açık toplantılar düzenlerdi. Hafız el-Berzâlî, hocası Emsâ bint Muhammed el-Dımaşkiyye'den hadis dinlediğini söyler. Umm Muhammed Fahrunnisa Şehde bint Ahmed el-İbrî ed-Dînûrî'nin hayatında ise hicri 6’ıncı yüzyılda büyük erkek âlimlerden bile ders aldığına dair şaşırtıcı bir bilgi vardır. Mûfîkuddin İbn Kudâme onun hakkında şöyle der:

"Bağdat'ın hadis silsilesi ona kadar uzanır. Öyle ki, küçükleri büyüklere katmıştır. Güzel bir yazıya sahipti."

İbn Cûzî de şöyle der: "Âlimlerle iç içe yaşadı. Yıllarca ona hadis okundu."

Bu kadınların itibarı o kadar yüksekti ki, onlara kitaplar bile rivayet ettirilirdi. Örneğin, ‘el-Emval Ebû Ubeyd’ adlı kitabı, Şehde bint Ahmed el-İbrî ed-Dînûrî'ye okunarak rivayet edilmişti. Kitabın başında şöyle yazar:

"Bu kitap, Bağdat'ta, 564 (1168) yılı Şaban ayının 11. günü, Ömer el-İbrî el-Dînûrî'nin evinde saliha yazar Umm Muhammed Şehde bint Ahmed el-İbrî el-Dînûrî'ye okundu.”

Kadın fakihler ve alimeler

Bu konuda sayısız örnek var. İbn Battuta, seyahatinde Şam'daki Emevi Camii'ni ziyaret ettiğini ve orada birkaç fakih ve muhaddis kadın hakkında duyduğunu, toplantılarına katıldığını ve onlara kitap okuduğunu anlattı. Şam'da ona icazet verenler arasında şunları da saydı: Şeyha Saliha Rihletü'd-Dünya Zeyneb bint Kemaleddin Ahmed el-Mecdusi ve Şeyha Saliha Ümmü Muhammed Aişe el-Harani. İbn Batuta’ya göre, Umm Muhammed’in caminin içinde bir ilim meclisi vardı ve geçimini terzilikle sağlıyordu.

Fotoğraf Altı: İbn Battuta (Shutterstock)
İbn Battuta (Shutterstock)

Bu nedenle Durratu’ş Şark, Zeyneb Fevvaz, ‘ed-Durru’l Mensur fi Tabakati Rabbeti’l Hudur’ kitabını yazdı. Kitabın girişinde, ilim ve bilim alanında öncü kadınların bilinmeyen tarihine duyduğunu tutkunun onu bu kitabı yazmaya teşvik ettiğini belirterek şunları söyledi:

“Tarih ilmi en iyi bilimdir, en iyi ifade ve anlayıştır. Bu nedenle, her sınıftan insanlar ve her milletin bilim adamları, her dilde edebiyat üzerine konuştular, her konuda felsefe yaptılar ve her zamanki tarih denizine daldılar. Her konuşmacı, öncekilerin tarihini kısaltmak ve öncekilerden en önemli ünlüleri seçmek için çabaladı. Bazıları bu konuda o kadar uzun eserler yazdı ki, bunlar bile kısaltılmaya ihtiyaç duydu. Ancak bu kadar çok şeyin arasında, Arapça olarak insan dünyasının diğer yarısı için bir bölüm ayıran ve içinde erdemleriyle tanınan ve kötülüklerden uzak duranları toplayan kimseyi görmedim. Oysa onlardan, en büyük bilim insanlarının eserlerine eşdeğer eserleri olan ve en büyük şairlerin şiirlerine karşı çıkan çok kadın yetişti. Bu nedenle, bana bir tür kıskançlık ve bir tür bir tutku geldi. Böylece genç hanımlar ve akıllı kadınların erdemlerinin iç yüzünü ortaya çıkaran ve mümkün olduğunca fazla topladıkları biyografileri bir araya getiren ve her zaman ve her yerden haberlerini içeren bir kitap yazmak istedim.”

“İbn Battuta, seyahatinde Şam'daki Emevi Camii'ni ziyaret ettiğini ve orada birkaç fakih ve muhaddis kadın hakkında duyduğunu, toplantılarına katıldığını ve onlara kitap okuduğunu anlattı.”

İslam tarihindeki kadınların bilim ve ilime büyük katkılarına dair bu kısa örnekler, sadece kadının bilimsel katkısını göstermekle kalmaz, aynı zamanda o erken İslam toplumlarının kadına bakış açısını ve toplumsal konumunu farklı bir şekilde sunar. Bu kadınlar, erkeklere bile ders veriyordu. Bu, yakın zamanlarda Arap toplumlarında kadınların yaşadığı gerçeklikten tamamen farklı bir resim. O dönemlerde, yabancı düşüncelerin topluma sızmasıyla kadınlar eğitim, yazma, konuşma ve fikir beyan etme haklarından mahrum kaldılar. Daha da kötüsü, Taliban ve benzeri gruplar gibi aşırıcı eğilimlerin yeniden ortaya çıkması ve eğitim ve öğrenim hakkında ‘Şer’ Allah (Allah'ın kanunu)’ adı altında yasaklamalar getirdi. Gerçekte, bu sloganlar gerici ve yabancıdır. Arap ve İslam mirasıyla uzaktan yakından hiçbir ilgisi yoktur.

*Bu makale Şarku’l Avsat tarafından Londra merkezli Al-Majalla dergisinden çevrildi.



Ürdün İhvanı’nın siyasi kolu tarihindeki en yüksek parlamento bloğuna sahip olarak siyasi oyunu altüst etti

Amman'da bir sandık merkezinin önünde güvenliği sağlayan Ürdün polisi (Reuters)
Amman'da bir sandık merkezinin önünde güvenliği sağlayan Ürdün polisi (Reuters)
TT

Ürdün İhvanı’nın siyasi kolu tarihindeki en yüksek parlamento bloğuna sahip olarak siyasi oyunu altüst etti

Amman'da bir sandık merkezinin önünde güvenliği sağlayan Ürdün polisi (Reuters)
Amman'da bir sandık merkezinin önünde güvenliği sağlayan Ürdün polisi (Reuters)

Ürdün'de salı günü yapılan yirminci dönem parlamento seçimlerinin dün açıklanan kesin sonuçlarına göre ülkede yasaklı olan Müslüman Kardeşler Teşkilatı’nın (İhvan-ı Müslimin) siyasi kanadı İslami Çalışma Cephesi'nin (İAF) seçim bölgelerinin bölünmesini öngören yeni seçim yasası temelinde parlamentodaki toplam 138 sandalyeden 31'ini kazanması resmi karar merkezlerinde endişeye yol açtı. Söz konusu yeni seçim yasası, Siyasi Sistemi Modernleştirme Komitesi üyelerinin ‘ulusal’ genel seçim bölgesinin sınırlarını yeniden belirleyen karma bir seçim sistemi üzerinde uzlaşmasının ardından partilere tahsis edilen genel seçim bölgesinin yanı sıra ülkedeki seçim bölgelerinin 18 yerel seçim bölgesine bölünmesini ve 41 sandalyenin partilere tahsis edilmesini içeriyordu.

Ürdün'de yeni parlamento seçimleri için oy verme süreci salı akşamı sona erdi. Bağımsız Seçim Komisyonu, nihai seçmen listelerinde kayıtlı 5,80 milyon seçmenden 1,63 milyonunun sandık başına gittiğini, genel oy kullanma oranının yüzde 32,25'in üzerinde gerçekleştiğini ve sandıkların yerel saatle 19.00'da kapandığını duyurdu.

dsv
Ürdün parlamentosunun içeriden görünümü (Ürdün Kraliyet Divanı)

Son seçimler, Gazze’deki savaş, İsrail’in Batı Şeria’daki operasyonları, İran destekli milisler ve Hizbullah'ın devam eden güvenlik tehdidinin, Suriye ile kuzey sınırı ve Irak ile doğu sınırındaki güvenlik riski oluşturan gelişmelerin ve ülke içindeki çeşitli zorluklar gölgesindeki karmaşık koşullarda gerçekleşti. Aynı döneme denk gelen tüm bu koşullar ve olaylar, ülkedeki ekonomik ve yaşam standartlarındaki düşüşle birlikte halkın ruh halini etkilerken hükümetin aldığı kararlara duyulan güven ve sandık başına gitme oranları üzerinde etkili oldu.

Oy verme sürecinin sona ermesiyle birlikte, iki yıl önce Kraliyet Divanı’nın direktifleriyle başlatılan ülkedeki siyasi sistemin modernizasyonu çalışmalarının sonuçlarının test edildiği parlamento seçimlerinin nihai sonuçları dün açıklandı. Ardından dün onaylanan sonuçlar, Siyasi Sistemi Modernleştirme Komitesi’nin çalışmalarının bir sonucu olan yasal çerçeveden gerçek hayata taşındı.

Katılım oranıyla ilgili karışıklık

Başkent Amman’ın üç seçim bölgesinde ve Zerka ve İrbid gibi yoğun nüfuslu şehirlerde seçimlere katılım oranının düşük olması, orta sınıfın seçimlere katılım oranlarındaki düğümün devam ettiğini, bunun yanında temsilci sayısı ve hizmet kotalarıyla birlikte halen seçimlere katılım ve parti üyeliği yükü olmamasından memnuniyet duyduklarını gösterdi.

sdv
Başkent Amman'daki parlamento seçimleri için oy kullanma merkezinde bir sandık görevlisiyle konuşan Ürdünlü bir kadın (Reuters)

Büyük şehirler ile kuzey ve güney illerindeki katılım oranları arasındaki farklılıklar, aşiretlerin seçimlere katılımlarının genel oy oranlarının yükseltilmesi denkleminin temelini oluşturduğu inancını pekiştirirken, aşiretler 38 partinin ortaya çıkmasını sağlayan yasal versiyonuyla Ürdün’deki siyasi partilerin üye sayısını artırmada destekleyici oldu. Bunlardan bazıları, iktidara yakın muhafazakâr hareketle bağlantılı liderlerin seçilmesiyle resmi destek sağlamakla suçlandı.

Resmi olarak desteklenen bu partiler, IAF’a karşı ağır ve önemli parti blokları oluşturma umutlarını hayal kırıklığına uğrattı. El-Misak, İrade, Tekaddum ve yeni kurulan diğer partiler, açık hükümet programlarına dayanan siyasi yönelimlere ilişkin değerlendirmeler temelinde kendi kendilerini üretmek yerine ülkenin siyasi karar merkezlerinin ürünü olmakla suçlandı.

csdvfb
Ürdün polisi yaşlı bir adamın parlamento seçimleri için Amman'daki bir sandık merkezine ulaşmasına yardım ederken (Reuters)

İslami Hareket Cephesi Partisi genel seçimlerde 17, yerel seçimlerde 11 sandalye kazanırken, eski Meclis Başkanı Ahmed Safadi'nin kurduğu El-Misak Partisi genel seçimlerde sadece 4, yerel seçimlerde ise 17 sandalye kazanabildi. İrade Partisi ise genel seçimlerde 3, yerel 16 sandalye, Takaddum Partisi genel seçimlerde 3 yerel seçimlerde 5, Ulusal İslami Parti genel seçimlerde 3, yerel seçimlerde 4 sandalye kazandı. Genel seçim bölgesindeki sandalyelerin geri kalanı barajı sadece bir ve iki sandalye ile aşan 8 parti arasında dağıldı. Barajı geçen partiler 18 yerel seçim bölgesine dağılan 97 sandalyenin 60'ını kazandı.

Hükümet muhalefete karşı

Şarku’l Avsat’a konuşan siyasi kaynaklara göre IAF'ın 31 sandalyelik sürpriz zaferi, karar merkezinin, daha yüksek ulusal çıkarlar çerçevesinde ve muhalefetin baskısı altında çalışabilecek siyasi liderlerin olması gerektiğini anlamalarını sağladı. Kaynaklar, kurulacak yeni hükümetin ülkedeki İslami hareketin siyasi muhalefetiyle mücadele edebilmesi gerektiğinin altını çizdiler.

xcd
Başkent Amman yakınlarında bulunan es-Salt şehrindeki bir sandık merkezinde oyunu kullandıktan sonra mürekkep lekeli parmağını gösteren Ürdünlü bir adam, 10 Eylül (AFP)

Aynı kaynaklar, karar merkezinin, Başbakan Bişer el-Hasavne’nin halefi için seçenekleri yeniden düşünme aşamasına girdiğini belirterek, başbakanlık için ekonomi alanından değil, siyaset sahnesinden bir ismin seçilmesinin düşünüldüğünü ifade ettiler. 

IAF’den kaynaklar, partinin yerel ve genel seçimlerde aday olma planlarının, resmi kurumların önlerine çıkaracağı tüm engellerle mücadeleye hazır olmaya yönelik yapıldığını, kadrolarını dar çevrelerle iletişim kuracak şekilde örgütlediklerini ve seçmenlerin çıkışını daha önceki seçim dönemlerinde izlenen planlara göre organize ettiğini vurguladılar.

x sd s
Salı günü başkent Amman yakınlarında bulunan es-Salt şehrindeki bir sandık merkezinde oy kullanmak için kayıt yaptıran bir Ürdünlü (AFP)

Partili kaynaklar, delegelerinin sayım odalarından zorla çıkarıldığını ve sayım işlemlerine ilişkin not alma haklarını kullanmalarının engellendiğini, öte yandan partinin seçmenlerin sandık merkezlerinde seçmenlere ve parti delegelerine dağıtılan sandıklara erişim planının uygulanmasına yönelik ‘büyük provokasyonları’ sineye çektiğini de eklediler.

Oransal ve sayısal deliller

Siyasi gözlemcilere göre son seçimlere katılım oranı, İsrail'in Gazze Şeridi'nde yürüttüğü barbarca savaşının yansımaları, Ürdünlülerin içinde bulunduğu zorlu ekonomik koşullar, birçok ticari ve turizm sektörünün faaliyetlerindeki düşüş ve Ürdün İstatistik İdaresi’ne göre işsizlik oranının bu yılın üçüncü çeyreğinde yüzde 21,4'e yükselmesi çerçevesinde ikna edici oldu.

xxs
Amman'daki bir sandık merkezinde oy kullanan, parmakları mürekkep lekeli Ürdünlü iki kadın (EPA)

Toplam 5,80 milyon kayıtlı seçmen salı günü sandık başına gitti. Genel katılımın yüzde 29,9 olduğu 2020 seçimlerine kıyasla 590 bin yeni seçmenin eklendiği tahmin ediliyor.

Yurtdışındaki Ürdünlülerin oy kullanmasına henüz izin verilmezken, seçimler açık kısmi temsile göre yerel seçim bölgesi düzeyinde bir liste ve kapalı kısmi temsile göre genel seçim bölgesi düzeyinde bir liste olmak üzere iki liste için sandık başına gidilmesini öngören yeni bir seçim yasası kapsamında gerçekleşti.

İstatistiksel olarak, çeşitli yerel ve genel listeler için toplam aday sayısı bin 634'e ulaşırken, 172 yerel listede 937 aday, 25 genel listede ise 697 aday yer aldı.

Tüm gözler, yeni partilerin doğuşuna ve geleneksel partilerin rekabetine sahne olan bu seçimlerin sonucuna çevrilmiş durumda. Yeni parlamentonun yapısını temelden neyin değiştireceği konusunda farklı tahminler yürütülüyor. Yeni yasa Parti blokları ve ittifaklar şeklinde gerçekleşecek olan parti temsili açısından, parlamentodaki tüm sandalyelerin yüzde 30'unun siyasi partilere tahsis edilmesini zorunlu kılıyor. Bu oran 21’inci ve 22’nci dönem parlamento seçimlerinde katlanarak artacak.