Rebia Hurays
Cezayir ve Fas'ın Afrika kıtasına yönelik diplomatik hareketi, iki ülke arasında, yatırımlar için verimli bir alan haline gelen ve tüm dünyaya yön verebilecek Afrika sahasında en fazla etkiyi elde etme yönündeki yoğun rekabeti yansıtıyor. Örneğin dünya altın rezervlerinin yarısına sahip olan Afrika, aynı zamanda dünya petrol rezervlerinin yaklaşık yüzde 15'ine ve maden rezervlerinin yüzde 32'sine sahip.
Fas'ın Afrika'nın derinliklerinde Cezayir ile rekabet etme girişimleri bugün açık bir diplomatik çatışmaya dönüştü. Moritanya Dışişleri Bakanı ve ardından Meclis Başkanı üst üste yaptıkları iki ayrı ziyarette Cezayir'deki yetkililerle yoğun görüşmelerde bulundu. Cezayir Cumhurbaşkanı Abdulmecid Tebbun da onlarla görüştü. Bundan yalnızca birkaç gün sonra Moritanya Dışişleri Bakanı Muhammed Salim Veled Merzuk, Fas Dışişleri Bakanı Nasır Burita tarafından Rabat'ta kabul edildi.
Afrika derinliğine olağanüstü ilgi
Bugün görünen o ki Cezayir ve Fas, başta ABD, Rusya, Çin ve diğerleri olmak üzere birçok büyük dünya gücü tarafından dostane ve memnuniyetle karşılanan bir konuk haline gelen ‘Güney’ ile ilişkileri güçlendirmenin yanı sıra tamamen siyasi ve ekonomik amaçlar doğrultusunda Afrika kıtasındaki ilişkilerini sağlamlaştırmaya ve Afrika'nın derinliklerindeki nüfuzunu güçlendirmeye çalışıyor. Bu ülkelerin her birinin Afrika'yla diplomasi konusunda özel bir yöntemi var. En zengin, değerli ve nadir malzemeleri içermesi nedeniyle onu dünyanın bir sonraki pazarı veya Alibaba'nın hazinesi olarak görenler olduğu gibi, onu politik olarak sömürmek isteyenler de var.
Ülkede iktidara gelişinden bu yana Tebbun, son yirmi yıldaki kayda değer düşüşün ardından Afrika kıtasına geri dönme konusunda benzeri görülmemiş bir ilgi gösterdi. Bunun için devasa bir diplomatik mekanizma seferber edildi ve cumhurbaşkanı adına yeni danışman ve temsilci pozisyonları oluşturuldu. Bu amaçla Afrika kıtasında yatırım yapmak üzere geçtiğimiz yıllarda oluşturulan Uluslararası Dayanışma ve Kalkınma Ajansı'na bir milyar dolar tahsis edildi.
Ancak yol asfaltlanmayacak veya kırmızı halılarla döşenmeyecek gibi görünüyor. Zira Fas'ın Afrika'nın derinliklerindeki ülkelerle yakınlaşma çabası ve ayrıca bölgesel ve uluslararası güçlerden gelen güçlü rekabetin varlığı nedeniyle engeller ve zorluklar mevcut.
Afrika üzerindeki çatışma, nüfuz alanları üzerinde tarihi ve kültürel rekabeti temsil ediyor. Söz konusu çatışma bu yüzyılın başında daha da yoğunlaştı.
Öncelik ekonomi
Ouargla Üniversitesi'nde siyaset bilimi ve uluslararası ilişkiler profesörü Mebruk Kahi, Afrika'daki Cezayir-Fas rekabeti hakkında şunları söyledi: “Öncelikle bunun tarihsel bir çatışma ve nüfuz alanları üzerindeki rekabet olduğunun farkına varmamız gerekiyor. İçinde bulunduğumuz yüzyılın başında, Afrika yeni büyük güçlerin, özellikle de Çin, Türkiye, ABD ve Rusya'nın gözdesi haline geldikçe bu durum daha da şiddetli hale geldi.”
Cezayir'in Afrika derinliğine açılmaya çalıştığı bir dönemde Kahi şunu belirtti: “Fas, özellikle Avrupa’ya ve eski sömürgeci güçlere karşı kendisini bir alternatif ve gerçek bir ortak olarak sunmaya çalışıyor. Belki de bu, Afrika Sahel ülkelerinden geçen Trans-Sahra Doğal Gaz Boru Hattı konusunda en açık şekilde görülüyor.”
Al Majalla'ya konuşan Kahi bu konuyu şöyle detaylandırdı: “Cezayir projesi 1970’li yılların sonunda düşünülmeye başlandı ve Fas bu yüzyılda rekabete girdi. Ayrıca Nijerya'daki Lagos'tan Cezayir'in başkentine kadar uzanan, Batı ile Kuzey Afrika'yı birbirine bağlayan Trans-Sahra Doğal Gaz Boru Hattı Projesi de son aşamada olup, Sahel ülkeleri ile Afrika'yı Akdeniz limanlarına bağlayacak ve Çin İpek Yolu'nun bir parçası olacaktır. Buna karşılık Fas, Afrika Sahel grubu ülkelerinin Atlantik Okyanusu'ndan faydalanmasını sağlayacak bir girişim sundu.”
Kahi'ye göre tüm bu göstergeler, “Fas'ın dar manevra alanına rağmen şu anda Afrika'nın derinliklerinde geniş bir nüfuza sahip olan rakibi Cezayir ile rekabet etme çabasını” doğruluyor.
Kahi sözlerini şöyle sürdürdü: “Rekabetin hem iki ülkenin gelecekteki ilişkilerine hem de bölgenin sorunlarına bakışına yansımaları olacak. Özellikle bu rekabetin her iki ülkenin ulusal çıkarlarına hizmet etmek için kullanıldığı düşünüldüğünde, krize yakın zamanda bir çözüm beklemek pek mümkün değil. Örneğin Fas, rekabeti kendi siyasi amaçlarına hizmet edecek şekilde dönüştürmek ve Batı Sahra ihtilafına ilişkin konumunu ve vizyonunu güçlendirmek için çalışıyor. Fas'ı Afrika'ya bağlayan tek yol olan Guerguerat kriziyle bunu açıkça gördük. Cezayir ise şu anda bölgenin istikrarını ve Afrika Sahel ülkelerinin kalkınmasını desteklemek amacıyla rekabeti dönüştürmeye odaklanıyor.”
Cicel Muhammed es-Sıddık bin Yahya Üniversitesi'nde siyaset bilimi ve uluslararası ilişkiler profesörü olan Dr. Abdurrefik Keşut, olup biteni ‘rekabet’ olarak adlandırmayı reddetti. Keşut, Al Majalla’ye verdiği demeçte, “Olanları rekabet olarak tanımlayamayız. Daha ziyade Cezayir'in Afrika'da büyüyen rolü için Fas'ın rekabeti olarak tanımlayabiliriz” ifadelerini kullandı.
Fas'ın Afrika'ya yatırım yapması Cezayir'in bölgedeki rekabet gücünü zayıflatabilir.
Keskin diplomatik kutuplaşma
Keşut sözlerini şöyle sürdürdü: “Bunun bir tezahürü olarak Afrika ülkeleri diplomatik anlamda kutuplaştı ve bu ülkeler, Afrika Birliği (AfB) üyeliği de dahil olmak üzere birçok konuda Cezayir'in önerilerini kabul etmekten caydırıldı. Bu konular arasında ekonomi de var ki, Cezayir bugün Afrika'nın zenginliklerinin Afrikalılara verilmesini savunuyor. Fas ise uluslararası güçlerin bölgede varlığını teşvik ederek onlara teknolojiden faydalanmaları konusunda diplomatik destek sağlıyor. Bunların arasında parayla ilgili olanlar da var ki, gerçekler de bunu ortaya koyuyor. Bugün Fas, parasını Afrika'ya yatırmaya çalışıyor, bu da oradaki mali dengeyi etkileyebilir ve Cezayir'in bölgedeki rekabet gücünü zayıflatabilir.”
Bu rekabet, Batı Afrika Devletleri Ekonomik Topluluğu’nda da (ECOWAS) yer alıyor. Keşut, “Fas, ECOWAS’a katılmak için bir talepte bulundu. Bu, Cezayir'in güçlü bir alternatif Mağrip birliği kurma çabalarını baltalayan veya zayıflatan bir adım olarak gördüğü bir hamle” ifadelerini kullandı.
Bu diplomatik hareketin tezahürleri arasında Keşut şunu belirtti: “Fransa gibi bazı uluslararası güçlerin gerilemesi ve boşluğu doldurma politikası, Afrika ülkeleriyle güçlü bağları olan güçlerin önünü açtı. Burada Cezayir ve Fas, bunları telafi etme olasılığı en yüksek ülkeler olarak geliyor. Ancak Fas'ın Cezayir'i Afrika derinliğine itme girişimleri, Fas'ın Cezayir'in bölgedeki boşluğu dolduran en şanslı ülke olduğu inancına dayanarak ortaya çıktı.”
Yeni İpek Yolu, Cezayir'e Afrika'nın en büyük limanı olan Hamdaniye Limanı’nı kazandırıyor.
Ekonomik ve siyasi nedenler
Keşut’a göre, Cezayir'in AfB'deki etkisi de Fas'ın birliğe geri dönmesi için temel bir motivasyon oluşturuyor. Bu aynı zamanda, diplomasisi aracılığıyla birçok Afrika meselesini ve krizini çözmedeki başarısı nedeniyle Cezayir'in etkisini azaltmaya yönelik bir başka girişim olarak kabul ediliyor. Bu krizler arasında Etiyopya-Eritre çatışması da var. Ayrıca Cezayir, Rönesans Barajı krizini çözmek için bir çıkış noktası arayışında daha fazla ilerledi.
Aynı konuyla ilgili eski Milletvekili Muhammed Hadibi ile yapılan röportajda Hadibi şu ifadeleri kullandı: “Batı Sahra'da savaşın kızışması ve 13 Kasım 2020'de silahlı mücadelenin yeniden başlamasıyla iki ülke arasındaki kutuplaşma daha karmaşık ve yoğun hale geldi. Bu, Amerikan dergisi Foreign Policy'nin durumun bölgesel boyuttan uluslararası boyuta genişleyebileceğini söyleyerek altını çizdiği bir konu.”
Hadibi’ye göre “Batılı güçlerle yaptığı hareketler ve ittifaklar, yeni Cezayir otoritesini, geleneksel nüfuzunu sürdüreceği ve Afrika kıtasında konsolidasyonunu sağlayacak pragmatik bir bakış açısı oluşturacağı, ortamın gereklerine uygun bir mekanizma yaratmaya itti.”
Hadibi, Fas'ın Afrika bölgesindeki izolasyonunu derinleştiren şeyin “büyük başkentlere yönelik hareketler ve Cezayir'in ekonomik bloklara katılma girişimi” olduğuna dikkat çekti. Çin ile imzalanan stratejik anlaşmalardan bahseden Hadibi sözlerini şöyle noktaladı: “Bunlardan en önemlisi, Çin'in Yeni İpek Yolu projesinin bir parçası olan ve Cezayir'e Afrika'nın en büyük limanını kazandıran Hamdaniye Limanı’dır. Bunun Cezayir ekonomisine ve ülkenin bölgesel, Akdeniz ve Afrika duruşuna olumlu yansımaları olacak.”
* Şarku’l Avsat tarafından Londra merkezli Al Majalla dergisinden tercüme edilmiştir.
Menal Rıdvan ve Anne-Claire Legendre, iki devletli çözüm konferansına hazırlık amacıyla New York'ta düzenlenen toplantıda (Şarku’l Avsat)