Osman el-Esbat
Sudan’da bir salgın hastalık felaketi yaşanması korkusu artıyor. Böyle bir felaketin başta biyolojik tehlikeler olmak üzere başkent Hartum sakinlerinin sağlığını tehdit eden korkunç sonuçları olabilir. Sudan ordusu ile Hızlı Destek Kuvvetleri (HDK) arasında geçtiğimiz yılın nisan ayı ortalarından bu yana devam eden çatışmalar, hem sağlık tesislerinin bir yıllı aşkın bir süredir hizmet dışı kalmasına hem de sağlık personelinin devlet ve özel hastanelerin merkezlerine ulaşmasının zorlaşmasına neden oldu.
Başkentin merkezindeki ana laboratuvarlara giden elektriğin uzun süre kesilmesinin ardından durum daha da kötüleşti. Bu da bulaşıcı deri hastalıklarının yanı sıra virüsler, veba, çiçek hastalığı ve diğer epidemik (bulaşıcı) hastalıklar, çevre ve halk sağlığı açısından en büyük endişe ve tehlikeleri oluşturuyor.
Tıp laboratuvarları ve sağlık merkezleri
Ülkedeki hastanelerin, sağlık merkezlerinin ve laboratuvarların yüzde 80'inden fazlası başkent Hartum’da yer alıyor. Bunların başında Hartum Onkoloji Hastanesi, eş-Şa’ab Kalp Hastanesi ve Fadil İhtisas Hastanesi olmak üzere kritik tıbbi ihtisas alanlarının yanı sıra ‘İstak Tıbbi Laboratuvarı’ adıyla bilinen ve yaklaşık 100 yıllık geçmişiyle Sudan'ın en eski ve en büyük laboratuvarı olan Halk Sağlığı Laboratuvarı geliyor. Cumhuriyet Sarayı Caddesi'ne bakan beş katlı bir bina olan İstak Tıbbi Laboratuvarı, klinik kimya, hematoloji, tüberküloz ve epidemiyolojik virüslerin yanı sıra virüsler, bakteriler ve hastalıklı dokular ile parazitoloji, immünoloji ve mikrobiyoloji gibi çok önemli ve tehlikeli laboratuvar bölümlerine sahip.
İstak Tıbbi Laboratuvarı, 1924 yılında kuruldu. Aynı yıl Kahire'de uğradığı suikast sonucu hayatını kaybeden Mısır Ordusu Komutanı ve dönemin Sudan Valisi İngiliz General Sir Lee Istak'ın anısına bu adı almıştır. Burası aynı zamanda ülkenin gönüllü kan bağışı programına ve Ulusal AIDS Kontrol Programı’na da ev sahipliği yapıyor.
Tehlikeli hastalıklar
Viroloji uzmanı Şerif Abbas, konuyla ilgili olarak şunları söyledi:
"İhmal edilen hastanelerin laboratuvarları, bir yılı aşkın süredir tıbbi personelin yokluğu ve elektrik kesintileri nedeniyle aşırı yüklenmiş durumda. Savaşın uzamasıyla başkent Hartum’un nüfusu ciddi bir sağlık felaketiyle karşı karşıya kaldı. Bu tehlike silahlı unsular için de geçerli. Silahlardan çok laboratuvarlardaki durum nedeniyle tehdit altında olduklarını bilsinler. Hartum'daki merkezi laboratuvarda akciğer tüberkülozu, çocuk felci ve kolera gibi son derece tehlikeli ve hızla bulaşabilen hastalıkların viral örnekleri bulunuyor. Birçok laboratuvarda ayrıca büyük miktarlarda toplanmış kan bulunuyor. Bunların bir kısmı bozulmuş olmalı. Özellikle elektrik kesintileri nedeniyle bozulan tehlikeli hastalıklar taşıyan kanlar güvenli yollarla imha edilmeli."
Numunelerin teşhis ve laboratuvar testleri için sıfırın altındaki sıcaklıklarda buzdolaplarında tutulduğunu söyleyen Abbas, kan örneklerinin ısıya maruz kalmalarının, koruyucuların buharlaşmasından sonra bozulmalarına katkıda bulunarak çevre ve sağlık için en büyük endişe kaynağı olduğunu belirtti.
Viroloji uzmanı Abbas, çatışan tarafların başkent nüfusunu savaş kadar etkileyecek olan bu felaket durumu kabul etmeleri çağrısında bulundu.
Güvenli numuneler
Epidemiyoloji uzmanı Hamad Mehdi ise şunları söyledi:
“Hastanelerdeki bazı ihlaller ve sterilize edilmemiş cerrahi aletler, başta kuluçka süresi uzun olan ve bir damla kanın altı ay boyunca enfeksiyona neden olabildiği hepatit virüsleri olmak üzere çeşitli hastalıkların ve salgınların yayılması riski oluşturuyor. Ayrıca, ameliyatlarda kullanılan enjektörler de hem insanlar hem de hayvanlar için bulaşıcı hastalıklara kapıyı aralıyor.”
Mehdi, sözlerini şöyle sürdürdü:
“Kanser hastalarından alınan numunelerin ısıdan etkilenmeyecek şekilde saklanması gerekiyor. Kalp hastalıklarıyla ilgili numunelerin yanı sıra HIV/AIDS için toplanan kanlar için endişe edilmesi gerekmiyor. Çünkü bu hastalıkların virüsleri zayıftır ve çabuk ölür.”
Mehdi, çatışmalar nedeniyle tıbbi tesislerdeki elektrik kesintisinin ve personel eksikliğinin devam etmesinin epidemiyolojik bir felakete yol açabileceği uyarısında bulundu.
Veteriner laboratuvarlarındaki virüsler
Savaşın yansımaları, Hartum'un doğusundaki Suba ilçesinde bulunan Merkezi Veterinerlik Araştırma Laboratuvarı'nın, uluslararası standartlara göre buzdolaplarında eksi 20 santigrat derece sıcaklıkta saklanması gereken binlerce numunenin bombardımanlar ve kötü muhafaza koşulları nedeniyle zarar görme riskiyle karşı karşıya olmasından duyulan korkular büyüyor.
Şarku’l Avsat’ın Independent Arabia’dan aktardığı habere göre Veteriner Faris Me’mun, Merkezi Veterinerlik Araştırma Laboratuvarı'nda hayvan sağlığının tüm alanlarını kapsayan ve 17 veteriner aşısı üreten 18 birim bulunduğunu, buzdolapları ve dondurucularda kuş gribi, çiçek hastalığı gibi epidemiyolojik bir felakete yol açabilecek çeşitli hastalıklardan toplanan numuneler olduğunu kaydetti.
Me’mun, laboratuvarda şarbon, kırım kongo kanamalı ateşi, tüberküloz, at gribinin yanı sıra bruselloz ve çiçek hastalığı gibi hastalıklara neden olan virüslerin olduğu başka bölümlerinde bulunduğunun altını çizdi.
Me’mun, bu numunelerin veteriner biyolojik ürünlerinin imha edilmesine yönelik muhafaza ve güvenlik ya da sağlık prosedürlerinin gereklilikleri ve standartlarına göre ele alınmaması halinde ister bir hayvan hastalığı isterse hem hayvanlar hem de insanlarda görülebilen bir hastalık olsun, virüsün neden olduğu bir enfeksiyona yol açabileceğini ifade etti.
Buzdolapları çalışmıyor
Mikrobiyoloji alanında uzmanlaşmış bir doktor olan Emced Haşim, “Devam eden savaş, müstakil ve hastane laboratuvarlarındaki mevcut koşulları ve çatışmaların neden olduğu hasarın boyutunu değerlendirmemizi engelledi. Elektrik kesintisi ve numuneleri muhafaza etmek için kullanılan buzdolaplarının bir yıldan uzun bir süredir çalışmaması son derece tehlikeli bir durum ve oldukça bulaşıcı hastalıkların salgını çıkması riski var” diye konuştu.
Bu krizin sağlık ve çevre açısından önemli sonuçları olacağını düşünen Dr. Haşim, “Hartum’daki bazı hastanelere artık erişilemiyor ve erişilse bile, içlerindeki numuneler hasar gördüğü ve gerçek bir ikilem haline geldiği için sorunu çözmek için çok geç olacak” ifadelerini kullandı.
Dr. Haşim, bu örneklerin ve dokuların elektrik kesintileri ya da birçok binanın hasar görmesine yol açan rastgele bombardımanlar nedeniyle tamamen ya da kısmen zarar görüş olabileceği ihtimalini de göz ardı etmedi.
