Cezayir neden Türkiye'nin Afrika Sahel bölgesindeki yayılmasından çekiniyor?

Ali Yahi

Kuzey Afrika'da Türkiye'nin Sahel bölgesine “sessizce sızması” ile ilgili tartışmalar yeniden başladı. Görünüşe göre Cezayir, yabancı varlığı, özellikle de askeri varlığı reddettiği için bu eyleme karşı en temkinli davranan ülke. Endişeleri artıran ise Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Erdoğan'ın Beşşar Esed rejiminin devrilmesinin ardından yaptığı “Kimse Türkiye'yi kendi sınırları içine hapsedemez” şeklindeki açıklamaları.

Geri çekilme ve endişeyle karşılanan bir varlık

Sahel bölgesi birçok gücün farklı başlıklar altındaki müdahalesi ortasında, sonu barışçıl görünmeyen uluslararası rekabetin etkisi altında yaşıyor. Analistlere göre, Fransa ve ABD'nin bıraktığı boşluğu “bazen yardıma, bazen de 'kazan-kazan' sloganıyla iş birliğine dayalı yumuşak bir strateji benimseyerek” doldurmaya çalışan Türkiye de bu güçlerin arasında yer alıyor. Türkiye bu sayede Mali, Çad ve Nijer başta olmak üzere çeşitli Afrika ülkeleriyle güçlü, iç içe geçmiş ilişkiler kurdu.

Ancak Sahel'deki Türk varlığının yanı sıra bölgeyi arka bahçesi ve Afrika’daki derinliği olarak gören Fransa'nın varlığının “gerilemesi” karşısında, yabancı varlığını reddeden Cezayir'in bununla ilgili izlenimlerine dair yorumlar artıyor. Özellikle de Mali'de barış ve uzlaşı anlaşmasının iptal edildiği ve sonrasında Bamako’daki askeri cunta ile Cezayir arasında gerilimin neredeyse ilişkileri koparma noktasına vardığı göz önüne alındığında. Buna bir de Cumhurbaşkanı Muhammed Bazoum'u deviren askeri darbenin ardından, Cezayir ile Nijer arasındaki ilişkilere damgasını vuran yanlış anlama ekleniyor.

Cezayir'in dile getirilmeyen “endişesini” artıran husus, Mali, Burkina Faso ve Nijer'de iktidarda bulunan askeri hükümetlerin, Ankara ile askeri iş birliklerini ilerletmeleri. Fransa merkezli “Le Monde” gazetesinin yakın zamanda bildirdiğine göre “silahlı örgütleri takip etmek için bu ülkelerin hava araçlarını güçlendirmek” bu konuda atılan son iş birliği adımıydı. Gazete Türk Bayraktar insansız hava araçlarının (İHA), Sahel bölgesinde dikkat çekici derecede yaygınlaştığını ve “Mali'deki askeri cuntanın ülkenin kuzeyinde, Cezayir sınırındaki Kidal bölgesini ele geçirmek için tercih ettiği araçlardan biri olduğunu” belirtti.

Kazan-kazan yaklaşımı

Uluslararası ilişkiler uzmanı ve Afrika meseleleriyle ilgilenen Türk araştırmacı Erdem Özlük, Ankara'nın Sahel bölgesi ülkeleriyle askeri ve diplomatik ilişkilerini kazan-kazan yaklaşımıyla güçlendirmeye gayret ettiğini düşünüyor. Bu ilginin artmasında bölgesel ve küresel gelişmelerin yanı sıra Afrika ülkelerinin özel gündemlerinin de büyük rol oynadığını belirtiyor.

Kıtada devam eden istikrarsızlık ortamında birçok Afrika ülkesinin güvenlik alanında yetenek ve imkanlarını güçlendirmek istediğini, Türkiye'nin rolünün bu bağlamda öne çıktığını ifade ediyor. Ankara'nın son on yılda, Afrika ülkelerinin eski sömürgecisi Fransa ve kıtada büyük etkisi olan Amerika Birleşik Devletleri'ne alternatif bir rol oynadığını belirtiyor.

Askeri varlıktan rahatsızlık

Cezayirli siyaset bilimi ve uluslararası ilişkiler profesörü Mamoune Aouir ise 2015'ten bu yana özellikle Fransa'nın geri çekilmesinin ardından Batı Afrika ve Sahel bölgesindeki Türk nüfuzunun arttığını söyledi. Ankara’nın, Sahel ülkeleriyle ilişkilerinde güvenlik ve ekonomiyi esas aldığını belirtti ve Libya ile Somali’deki askeri varlığının yanı sıra Moritanya, Nijer, Çad, Libya, Mali ve Sudan gibi bölge ülkeleriyle çok sayıda güvenlik anlaşması imzaladığını ifade ertti. Bu durum, zararlı değil faydalı olarak gördüğü ekonomik varlığın aksine, olumsuz yönleri nedeniyle herhangi bir yabancı askeri varlığı reddeden Cezayir'i endişelendirebilir dedi.

Aouir, tıpkı geçmişteki Fransız ve günümüzdeki Rus varlığı gibi, Türkiye'nin askeri varlığının da Sahel bölgesinin güvenlik ve istikrarı üzerinde etkisi olduğunu vurguladı. Cezayir'in genel olarak bölgedeki yabancı askeri varlığından rahatsız olduğunun ve bunu bölgenin istikrarına katkıda bulunmayan bir endişe ve tehlike kaynağı olarak gördüğünün altını çizdi. Ülkesinin Türkiye'yi düşman bir faktör olarak görmediğini, aksine iki ülke arasındaki güçlü diplomatik ilişkiler dikkate alındığında Türkiye ile daha sonra anlaşmasının ve iş birliği yapmasının mümkün olduğunu düşündüğünü söyledi. Ayrıca Cezayir'in terörle mücadele yaklaşımının, güvenlik çözümüyle sınırlı kalmayıp kalkınmayı da kapsaması açısından Türkiye'ye yakın olduğunu belirtti.

Erdoğan niyetini açıkladı

Ankara ve Sahel ülkelerinden gelen sakinleştirici ve güven verici mesaj ve sinyallere rağmen askeri analistler, “Beşşar Esed rejiminin birkaç gün önce devrilmesinin, Türkiye'nin gerçek niyetini açığa çıkardığına” inanıyor. Türkiye Ortadoğu'da önemli bir bölgesel oyuncu olarak öne çıkmasının yanı sıra Sahel bölgesindeki taktiklerini yumuşak güçten sert güç olarak sınıflandırılan askeri ve ekonomik iş birliğine kaydırdı. Ayrıca Cumhurbaşkanı Erdoğan, “Kimse Türkiye'yi kendi sınırları içerisine hapsedemez. Türkiye kısıtlanamaz, kaçınılmaz kaderinden uzak tutulamaz. Türkiye sadece 780 bin kilometrekarelik alan ile sınırlı bir nokta değil” diyerek, daha önce belirsizlikler ve şüphelerle dolu pek çok spekülasyonu açıklığa kavuşturan açıklamalarda bulundu.

Daily Sabah gazetesinin haberine göre Erdoğan, başkent Ankara'da bilim insanları ve araştırmacıları onurlandıran bir törende yaptığı konuşmasını şöyle sürdürdü: “Tarihin, millet olarak bize yüklediği misyonu görmek, kabul etmek ve buna göre davranmak mecburiyetindeyiz. Türkiye'nin Libya'da, Somali'de ne işi var diyenler, Türkiye'nin bu misyonunu idrak edemeyebilir, geçirdiği dönüşümleri, yaşadığımız gelişmeleri göremiyor olabilir. Onlarla vakit kaybetmeyeceğiz ve hedeflerimize odaklanacağız.”

Pragmatizm ve oportünizm

Temmuz ortasında, Dışişleri Bakanı Hakan Fidan başkanlığındaki üst düzey bir Türk heyeti, Ankara'nın Sahel bölgesinde kendisine sessiz ve dikkatli bir şekilde tutunma noktası bulma çabalarını doğrulayan resmi bir ziyaret için Nijer'e geldi. Heyette Savunma ve Enerji Bakanları ile Ticaret Bakan Yardımcısının yanı sıra MİT Başkanı ve Savunma Sanayi Başkanı'nın yer alması, Türkiye'nin Batı Afrika'daki nüfuzunu artırmak için benimsediği önemli yaklaşımların genel bir resmini veriyordu.

Nijer'den uzakta, bir Türk heyeti de Atlantik Okyanusu’na kıyısı olan ve Burkina Faso ile sınırı bulunan Togo’yu ziyaret etti. Gündeminde, hükümet ordusuna askeri destek ve uzmanlık sunma, iki ülke arasındaki ekonomik ilişkilerin düzeyinin yükseltilmesi amacıyla atılacak ilave adımlar yer alıyordu. Buna ilave olarak, ülkede kültürel ve bilimsel diplomasinin varlığını geliştirmeye yönelik adımlar kapsamında Lomé Üniversitesi'nde Türk çalışmaları ve araştırmaları için bir merkez açıldı. Doğuda Libya Akdeniz'e açılan kapıyı temsil ederken, Togo batıda Atlantik'e açılan kapıyı temsil ettiği için kalkınma faaliyetlerinin güçlendirilmesi de gündemdeydi. Şarku’l Avsat’ın Independent Arabia’dan aktardığı analize göre bu hamle aynı zamanda, Lomé'nin Avrupa Birliği ile güvenlik iş birliğini askıya alması, Batılı askeri ve sivil ataşeleri ülkeye kabul etmekten kaçınmasının ardından geldi.

Ankara, Çad Askeri Geçiş Konseyi Başkanı Muhammed İdris Deby'nin Türkiye'ye yaptığı ziyaret sırasında Encemine ile tarım, diplomasi ve eğitim alanlarındaki anlaşmaların yanı sıra askeri iş birliği anlaşması da imzaladı. Türkiye Cumhurbaşkanı, ülkesinin birçok terör örgütü ve silahlı muhalif gruplar nedeniyle büyük tehditlerle karşı karşıya olan Encemine ile askeri ve güvenlik iş birliğini geliştirmeye hazır olduğunu duyurdu.

Ekonomik ve dini mekanizmalar

Afrika meseleleri konusunda uzman Mısırlı araştırmacı Amani el-Tavil, Türkiye'nin Batı Afrika'daki politikasının öncelikle ekonomik ve dini mekanizmalara dayandığını belirtti. Ancak bölgede yaşanan güvenlik ve siyasi dönüşümlerin, Ankara'yı ekonomik ilişkiler aşamasının ötesinde bölgede daha etkin rol arayışına, kırılgan ve sürekli huzursuzluklara sahne olan bir bölgede daha büyük askeri ve güvenlik rolü oynamaya itebileceğini söyledi.

Ankara'nın son 20 yılda Afrika'daki varlığını çeşitli adımlarla güçlendirmek için çalıştığını da ifade etti. Bunun için Türkiye 2005 yılını Afrika Yılı ilan etti. Afrika Birliği'nde gözlemci üye statüsü kazandı. 2008 yılında Afrika Birliği'nin stratejik ortağı seçildi ve bu da Türk şirket ve kurumlarının birçok Afrika ülkesinde güçlü varlık göstermesine olanak tanıdı. Türkiye bazı ülkelerle güvenlik anlaşmaları da imzaladı.

Geçmişte kaosa neden olma

Cezayirli siyasi aktivist Semir Mazar, yaptığı özel açıklamada, Türk yayılmasının Rus, Fransız ve Çin yayılmalarından farklı olmadığını düşündüğünü söyledi. Cezayir'in, ülkelerin iç işlerine karışmadan olaylarla baş etme konusunda uygun bir yönteme sahip olduğunu, ülkesinin, bölgeyi bir bütün olarak korumak için güvenliğe dayandığını belirtti. Afrika'nın anahtarı olarak kabul edilen Cezayir ile koordinasyon içinde çalışılması çağrısında bulundu.

Washington'un Tahran'ın Gazze müzakerelerinin bir parçası olduğunu açıklamasından günler sonra İsrail'den İran'a ani bir darbe geldi. İsrail medyası görüşmelerde ‘gerçek bir ilerleme şansı’ olduğuna dair sızıntılara tanık olurken, Hamas kaynakları da ateşkesle ilgili ‘fikirler’ aldıklarını doğruladı.

Şarku’l Avsat'a konuşan uzmanlara göre bu yeni gelişmeler ateşkes sürecine ‘gölge’ düşürüyor. Görüşmelerin er ya da geç sekteye uğraması muhtemel, özellikle de İsrail bölgede zaferler elde ettikçe taleplerini sıkılaştıracak. Diğer taraftan Hamas kapsamlı bir anlaşmada ısrar edecek ve gelecekte Gazze Şeridi'ndeki savaşı durduracak gerçek garantilerin yokluğunda şu anda en önemli kartını (esirler) kaybedebilecek kısmi anlaşmalara sürüklenmeyecek.

İsrail dün, İran'ın ülkenin çeşitli bölgelerindeki nükleer programını vurmayı amaçlayan Yükselen Aslan Operasyonu kapsamında bir saldırı başlattı. İsrail ordusunun açıklamalarına göre bu saldırı, İran Silahlı Kuvvetleri’nin üst düzey liderlerinin öldürülmesiyle sonuçlandı. İsrail ordusu daha sonra İran'dan fırlatılan uzaktan kumandalı insansız hava araçlarını (İHA) durdurmaya başladığını bildirdi, İranlı medya kuruluşları ise yetkililere dayanarak bu iddiaları yalanladı.

İsrail Başbakanı Binyamin Netanyahu yayınladığı video mesajında ülkesinin İran'a yönelik askeri saldırısını övdü: “Çok başarılı bir açılış saldırısı gerçekleştirdik ve daha fazlasını başaracağız. Bu tehdidi ortadan kaldırmak için operasyon günlerce devam edecek.” Hamas ise yaptığı açıklamada söz konusu saldırıyı, ‘aşırılık yanlısı İsrail hükümetinin bölgeyi açık çatışmalara sürükleme konusundaki ısrarını yansıtan acımasız bir saldırı’ olarak nitelendirdi.

Söz konusu gelişmeler, Katar'daki Hamas müzakere heyetinden kaynakların basına yaptıkları açıklamalarda ‘ateşkes anlaşması konusunda arabulucularla bir dizi fikrin tartışıldığını’ söylemeleri, Birleşmiş Milletler (BM) Genel Kurulu'nun Gazze Şeridi'nde devam eden savaşta acil, koşulsuz ve kalıcı bir ateşkesi ezici bir çoğunlukla onaylaması ve Mısır Dışişleri Bakanı Bedr Abdulati'nin ABD'nin Ortadoğu Özel Temsilcisi Steve Witkoff ile ‘İran'ın nükleer programı konusunda ABD ile İran arasındaki müzakereler ve arabulucuların Gazze Şeridi'nde hızlı bir şekilde ateşkes anlaşmasına varma çabaları’ üzerine yaptığı görüşmelerin ardından geldi.

İsrail'in Gazze Şeridi'nin orta kesimindeki el-Bureyc Mülteci Kampı’na düzenlediği bombardımanda yıkılan bir binanın enkazını inceleyen Filistinliler (AFP)

İsrail saldırısı, ABD Başkanı Donald Trump'ın pazartesi akşamı yaptığı “Gazze şu anda Hamas’la İsrail arasında büyük müzakerelerin ortasında ve İran da zaten işin içinde. Gazze'de ne olacağını göreceğiz. Esirleri geri almak istiyoruz” açıklamasından birkaç gün sonra geldi. Ancak İsrail ve Hamas kaynakları, Trump’ın iddialarını yalanladı.

İkinci ateşkes, yürürlüğe girmesinden iki ay sonra 18 Mart'ta çöktü. Bu ayın başlarında Doha'da Hamas ile Washington arasında yapılan doğrudan görüşmelerde herhangi bir ilerleme sağlanamadı.

Mısır'da siyaset bilimi profesörü olan Dr. Ahmed Yusuf Ahmed, İsrail'in gerilimi artırma girişimlerinin ve bunu takip edecek İran tepkilerinin, ister süreci dondurarak ister hızlandırarak olsun, Gazze Şeridi'ndeki ateşkese hizmet etmediğine inanıyor. Ahmed, “Gazze savaşından bu yana İran ve Lübnan'da ateşkes müzakereleri üzerinde doğrudan bir etkisi olmayan benzer saldırılara zaten tanık olduk” dedi.

Bu saldırıdan sonra Netanyahu'nun içeride popülaritesinin artacağına ve kendisine yönelik iç baskıların üstesinden geleceğine inanan Ahmed, Hamas'ın bu gerilim ışığında kısmi bir anlaşmayı kabul etmeyeceğini ve bir kez daha kapsamlı bir anlaşma için daha fazla ısrar edeceğini, bunun da İsrail tarafından reddedileceğini ve bu nedenle gerçek bir ilerleme olmayacağını ve sürecin olduğu gibi kalacağını belirtti.

Filistinli siyasi analist Nizar Nazzal'a göre Hamas şu anda güçlü bir konumda değil. İran ile İsrail arasında işler daha da kötüye giderse Gazze Şeridi'ndeki operasyonlarda bir azalma olacak ama bu ateşkes görüşmelerini olumlu etkilemeyecek. Nazzal, ‘Hamas’ın kapsamlı anlaşmaya bağlılığını arttıracağını ve en güçlü kartı olan esirlerin elinden alınmasını kabul etmeyeceğini, Netanyahu'nun da küstahlığının artacağını’ düşünüyor.

Gazze'deki Şifa Hastanesi yakınlarında İsrail bombardımanı sonucu hayatını kaybedenlerin cenaze töreninde ağlayan Filistinli bir çocuk (AFP)

ABD’li arabulucular İsrail'in yanında yer aldıklarını belirtirken, Gazze Şeridi'ndeki durum hakkında bir açıklama yapmadı. Mısırlı ve Katarlı arabulucular ise bölgedeki çatışmanın genişlememesi konusunda uyarıda bulundu.

ABC News'e göre İsrail'in İran'a yönelik saldırısını ‘mükemmel’ olarak nitelendiren Trump, saldırıların devamının geleceğini söylerken, Truth Social platformunda yaptığı bir paylaşımda Tahran'ı uyardı: “Nükleer anlaşma yapılmazsa her şey daha da kötüleşecek.”

Gazze müzakerelerinde arabulucu olan her iki ülkenin dışişleri bakanlıklarından yapılan açıklamalara göre Mısır, saldırının ‘krizi daha da alevlendireceğini ve bölgede daha geniş bir çatışmaya yol açacağını’ savunurken, Katar ‘saldırıların durumu yatıştırma çabalarını engellediğini’ belirtti.

Mısır Dışişleri Bakanlığı'ndan yapılan açıklamaya göre, Mısır Dışişleri Bakanı ile Katar Başbakanı ve Dışişleri Bakanı Şeyh Muhammed bin Abdurrahman Al Sani arasında gerçekleşen telefon görüşmesinde, İran'daki gerilim ve Mısır, Katar ve ABD'nin Gazze Şeridi'nde ateşkes sağlanması ve esirlerin serbest bırakılması için yürüttüğü çabalardaki gelişmeler ele alındı.

Ahmed Yusuf Ahmed, ABD'nin İsrail'e yönelik tutumunun yeni olmadığını ve gerilimi reddeden ne kadar pozisyon olursa olsun ateşkes görüşmelerinin direnişin kararlılığına, yıpratma operasyonlarının devamına ve İsrail'in pozisyonunun gerilemesine bağlı olacağını ve bu konuların sonuçlarının ancak İsrail ve İran'ın karşılıklı saldırılarını durdurmasından sonra netleşeceğini düşünüyor.

Nizar Nazzal, ABD'nin İsrail'i sonuna kadar destekleyen tutumunun, gerilimi azaltma görüşmeleri ile gerçeklik arasında büyük bir uçurum olduğunu, gerilimin devam edeceğini ve Gazze Şeridi'nde bir anlaşmaya ya da bölgede bir ateşkese varma ihtimalinin bulunmadığını gösterdiğine inanıyor.

Cezayir neden Türkiye'nin Afrika Sahel bölgesindeki yayılmasından çekiniyor?

Bölge, birçok gücün farklı başlıklar altındaki müdahalesinin ortasında, sonu barışçıl görünmeyen uluslararası rekabetin etkisi altında yaşıyor.