Libya'daki "anayasa taslağının" yeniden hazırlanması talepleriyle ilgili soru işaretlerihttps://turkish.aawsat.com/arap-d%C3%BCnyasi/libya/4377806-libyadaki-anayasa-tasla%C4%9F%C4%B1n%C4%B1n-yeniden-haz%C4%B1rlanmas%C4%B1-talepleriyle-ilgili
Libya'daki "anayasa taslağının" yeniden hazırlanması talepleriyle ilgili soru işaretleri
Libya Temsilciler Meclisi Sözcüsü Akile Salih ofisinde Libya Yüksek Seçim Komisyonu Başkanı İmad es-Sayih ile görüştü (Salih Medya Ofisi)
Fas'ın başkenti Rabat'ta toplanan ‘Libya'da Seçim Yasalarını Belirleme (6+6) Komitesi’nin’ toplantısından çıkan sonuçların açıklanmasından beri Libya sahnesi daha fazla tartışmaya sürüklendi. Toplantı sonucunda cumhurbaşkanlığı ve parlamento seçimlerinin yapılması beklenirken, bazıları Kurucu Meclis'in 6 yıl önce hazırladığı anayasa taslağına geri dönülmesi talebini yineledi.
Komite, cumhurbaşkanlığı ve parlamento seçimlerine ilişkin yasalar üzerinde anlaşmaya vardı. Ancak Kurucu Meclis'in hazırladığı anayasa taslağına geri dönülmesine yönelik çağrıları yapılırken, Libya Temsilciler Meclisi Sözcüsü Akile Salih ile Devlet Yüksek Konseyi Başkanı Halid el-Mişri bu yasaları henüz nihai bir şekilde imzalamadı.
Partilerin iki seçim yasasıyla ilgili kalan “uzlaşmazlık noktalarını” çözmelerinin beklendiği bir zamanda, Libya Ulusal Güvenlik Danışmanı İbrahim Buşnaf, Birleşmiş Milletler Libya Destek Misyonu (UNSMIL) Başkanı Abdullah Bathili'ye hitaben kaleme aldığı bir mektupta, “Anayasa taslağı hazırlamak için meclis ve BM misyonu uzmanlarından oluşan bir çalışma grubunun oluşturulması” teklifinde bulundu.
6+6 komitesinin toplantısından çıkan sonuçları savunanlar, BM inisiyatifine dayanarak anayasa taslağı hakkında yeniden görüşmeyi, ülkedeki krizi çözme noktasında “zaman kaybı ve boşa kürek çekmek” olarak görüyorlar. Bazıları ise hazırlanan "anayasa taslağının" "tüm siyasi farklılıkların çözümünü garanti ettiğine" inanıyor.
Libya “6 + 6” ortak komitesinin önceki toplantısı (Devlet Yüksek Konseyi)
Anayasanın Hazırlanmasından Sorumlu Kurucu Meclis üyesi Ömer en-Nuas, "Bütün Libyalılar, anayasa referandumu yoluyla ülkelerinin kaderini belirleme hakkına sahiptir. Tüm yerel ve yabancı taraflar Libya halkının iradesine ve onların doğasında var olan kendi kaderini tayin etme ve kendi devletlerini kurma hakkına saygı duymalılar. Anayasa, hukuk, kurumlar, iktidarın barışçıl devri, hak ve özgürlüklerin güvence altına alınması ve devletin inşasına engel olmaktan vazgeçilmesi noktasında çağrıda bulunuyorum. Anayasayı Hazırlayan Kurucu Meclis, halk tarafından seçilen bir organdır ve daha önce anayasa taslağını özgür, doğrudan halk oyu ve geçerli bir anayasal çoğunluk ile onaylamıştır. Değerli Libya yargısı, 14 Şubat 2018'de Yüksek Mahkeme tarafından ayrıntılı bir kararla, anayasa taslağının herhangi bir yargı temyizinden muaf tutulmasına hükmetti ve Libya halkının referandum hakkını şart koşarak anayasayı kabul etme veya reddetme hakkını yalnızca halka ait kıldı." değerlendirmesinde bulundu.
Libya Ulusal Güvenlik Danışmanı İbrahim Buşnaf’ın sunduğu teklif, anayasa taslağının tartışmalı noktalarının değiştirilmesi ve Temsilciler Meclisi ve Devlet Yüksek Konseyi’nin onayının ardından halk oylamasına gidilmesini içeriyor. Buşnaf’a göre teklif, anayasanın değiştirilmiş halinin, Temsilciler Meclisi ve Devlet Yüksek Konseyi tarafından Kurucu Meclis ile ortaklaşa kabul edilmesini ve referandumun ertelenmesi olasılığını içeriyor. Bunun amacı Libya için 10 yıllık geçici bir anayasa yapmak. Daha sonra anayasada değişiklikler yapılabilir veya yeni bir anayasa yapılabilir.
Libya'nın üç bölgesini eşit şekilde temsil eden 60 üyeden oluşan kurucu meclis, anayasa taslağını 29 Temmuz 2017'de oy çokluğuyla onayladı. Ancak bu tarihten itibaren ardı ardına yaşanan anlaşmazlıklar nedeniyle taslak ele alınamadı. Ayrıca söz konusu anayasa taslağı ret ve eleştiriden de kurtulamadı.
Libya, 2021'deki önceki seçimlerin ertelenmesi nedeniyle siyasi partilerin seçimlerin yapılması konusunda “anayasal temelde” anlaşmaya varmaması ikileminden muzdarip.
Buşnaf, “Milli Güvenlik Kurulu, seçilmiş kurucu organ tarafından hazırlanan taslağa ilişkin toplumun bazı bileşenlerinin endişelerini ve itirazlarını incelemek ve değiştirilebilecek maddeleri belirlemek için bir çalışma grubu görevlendirmeli. Anayasa Komisyonu, üyelerinin ulusal yönelimlerine ve anayasayı mümkün olan en kısa sürede referanduma götürme isteklerine dayanarak bazı maddelerin değiştirilmesi taleplerine yanıt verecektir.” Görüşünü dile getirdi. Şarku’l Avsat’ın ulaştığı bilgilere göre “6+6” komitesinin üyelerinden biri ise anayasa taslağını yeniden tartışmaya açma ve referanduma götürme talebini reddetti: "Kısır bir döngü içinde debelenip duruyoruz, geçiş sürecini uzatıyoruz ve yakın vadede seçimlerin yapılmasına dair tüm umutları boşa çıkarıyoruz" ifadelerini kullandı.
Gözlemciler, Buşnaf'ın teklifinin, BM'nin seçimleri bu yıl bitmeden yapma girişimiyle çeliştiğine inanıyor.
Menfi, Batıli'yi Trablus'ta kabul etti (Başkanlık Konseyi)
BM misyonu, “6+6” komitesinin toplantısından çıkan sonuçların ilan edilmesinin ardından yaptığı açıklamada şu ifadelere yer verdi:
Kapsayıcı, güvenilir ve başarılı seçimler için seçim yasalarının ve ilgili konuların temel unsurları, geniş bir yelpazedeki Libya kurumlarının, kadınlar ve gençler dahil sivil toplum temsilcilerinin ve siyasi ve güvenlik aktörlerinin kabulü ve desteğini gerektirir. BM Misyonu, seçim yasalarındaki tartışmalı maddeleri ele almak, ülkeyi seçim yoluna sokmak için gerekli siyasi mutabakatı sağlamak ve tüm adaylar arasında seçim rekabeti için eşit bir ortam yaratmak adına tüm aktörler arasındaki istişareleri kolaylaştırmak için Başkanlık Konseyi de dahil olmak üzere ilgili tüm Libya kurumlarıyla çalışmaya devam edecek. Libya'daki tüm aktörler, uzlaşma ruhu içinde, muhtemel sorunların hepsini ele almalı ve 2023'te seçim yapmak için daha güvenli ve elverişli bir ortam yaratma çabalarına katılmalıdır.
Libya’ya dış müdahale açık kapıyı çalıyorhttps://turkish.aawsat.com/arap-d%C3%BCnyasi/4435736-libya%E2%80%99ya-d%C4%B1%C5%9F-m%C3%BCdahale-a%C3%A7%C4%B1k-kap%C4%B1y%C4%B1-%C3%A7al%C4%B1yor
Ülkeye uzun yıllar hükmeden Libya diktatörü Muammer el-Kaddafi’yi devirmek üzere 2011’de patlak veren halk ayaklanmasından bu yana yabancı müdahalesi, Afrika’nın kuzeyinde yer alan bu devlette uzun zamandır istisna değil norm haline geldi.
Hiç şüphesiz yabancı odaklar zaman zaman Libya’nın dağılmasından ve (olmayan) devletin kırılganlığından istifade etti. Ama bunda ülkelerinin egemenliğini ucuza takas etmeye şiddetli eğilimlerinden ötürü Libya’da hüküm süren seçkinlerin de suçu var. Değişen bölgesel ittifaklara rağmen uluslararası toplum, Birleşmiş Milletler’in (BM) arabuluculuğunu desteklemek ve Libya halkının ülkedeki uzun geçiş aşamasını sona erdirme beklentilerini karşılamak için Berlin’de ortaya konan yapıyı kullanmaya devam etmelidir.
Çelişkiler ülkesi Libya, 1951 yılında BM tarafından kurulduktan sonra 18 yıl güçlü uluslararası ittifaklar ve sıcak ilişkilerden faydalandı. Ta ki 1969'da kırk yıllık Donkişotvari ve acımasız tek adam yönetimine sürüklendi.
Libya, tek adamla beraber uluslararası planda çeşitli yaptırımların ağırlığı altında ezilen bir parya devleti haline gelirken halkı da gitgide dünyadan soyutlandı. 2000’li yılların başında Libyalı diktatör Muammer Kaddafi fikir değiştirip de yıllar yılı ısrarla desteklediği devlet gözetimindeki terör kampanyasından ve kitle imha silahları programından vazgeçince o zamana kadarki mevcut durum da değişmeye başladı.
Libya, artık dış dünyayla etkileşim halindeydi. Yine de bu, Kaddafi’yi 2011 yılında kendisini deviren iç ayaklanmadan kurtarmaya yetmedi. Kaddafi’yi deviren devrim, NATO ve onun Arap müttefikleri tarafından sunulan doğrudan askerî yardım ve BM Güvenlik Konseyi’nin destekleyici siyasi koruması olmasaydı başarılı olamazdı.
“Çelişkiler ülkesi Libya, 1951 yılında BM tarafından kurulduktan sonra 18 yıl güçlü uluslararası ittifaklar ve sıcak ilişkilerden faydalandı. Ta ki 1969'da kırk yıllık Donkişotvari ve acımasız tek adam yönetimine sürüklendi.”
2011’den bu yana Libya’da dış müdahale, sonu gelmeyen çatışmanın önemli bir özelliği oldu. Zira Kaddafi’nin siyasi ve askerî halefleri, küresel arenada yeniydiler ve utanç verici bir şekilde iç ve dış mesele arasında denge kurmaya çalıştılar. “Siyasi turizmden” faydalanıyor ve kendi vatandaşlarından alamadıkları meşruiyeti yabancı başkentlerde arıyorlardı.
Libya’da hâkim seçkinler, 2011’den bu yana dış müdahaleden şikâyet ediyor; özellikle de bu müdahale, şahsi vaziyetlerini tehdit ettiğinde…
Ama işin aslı şu ki müdahil olan devletler, çatışan Libyalı taraflardan davetli olarak çoğunlukla kapıyı kendilerine açık buldular. Bu model kısmen 2011 ayaklanması sırasında kuruldu. O dönemde NATO üyeleri ve onların Arap müttefikleri, Kaddafi güçleriyle savaşmak için oluşturulmuş birkaç silahlı grupla gizli ilişkiler kurdu. 2011 yılındaki Libya çatışmasına en az katılım gösteren Rusya, Türkiye ve Mısır gibi pek çok ülke de son altı yılda daha fazla öne çıktı.
Başbakan Abdülhamid Dibeybe’ye bağlı Libya Güvenlik Güçleri, 17 Aralık 2022’de ülkenin kuzeybatısındaki Mısrata şehrinde Sirte’nin DEAŞ terör örgütünden ‘kurtarılmasının’ altıncı yıldönümü münasebetiyle düzenlenen askerî geçit töreninde (AFP)
Libya’da özel çıkarları olan ülkeler, çeşitli ve bazen yarışan ulusal önceliklerini sağlama almak için sahadaki silahlı vekillerini kullandı. Bu öncelikler arasında terörle mücadele, göç endişelerini giderme, petrol kaynaklarını kontrol etme, dinî radikalizmle mücadele, demokratik süreçleri önleme, Libya’nın zenginliğini sömürme veya ülkenin jeopolitik öneme sahip bölgelerinde stratejik üsler temin etme gibi hedefler yer alıyor. Şahsi çıkar ve fırsatçılıkla şekillenen bu yaklaşım, BM’nin barışı kolaylaştırıp Libya halkına temsilî bir hükümet ve sorgulanabilir kurumlar kurması için yardım etmeyi hedefleyen velayetiyle çelişiyor.
Libya’daki “istihbarat hikâyesi”
Çoğu durumda özellikle Libyalı silahlı gruplar ile yabancı unsurlar arasındaki ilk ilişkiler, özel kuvvetler ve istihbarat kanalları aracılığıyla kurulmuştur. Bunlar; devrim, kargaşa ve Kaddafi’nin şiddetli bir şekilde sonunu getiren yıllarda Libya’yı kasıp kavuran ayaklanma esnasında diplomatik muadillerinden daha fazla varlık gösteriyordu. Uluslararası toplumunun birçok çalışmasının yürütüldüğü alanı dolduran bir istihbarat kalitesi vardı; bir ölçüde hâlâ var. Bu gizemli ‘istihbarat hikâyesinin’ son bölümü, bu yılın başlarında CIA Direktörü Williams Burns, dönemin Türkiye Milli İstihbarat Teşkilatı Başkanı Hakan Fidan ve Mısır İstihbarat Teşkilatı Başkanı Abbas Kamil tarafından yapılan art arda ziyaretlere sahne oldu.
“Bu gizemli ‘istihbarat hikâyesinin’ son bölümü, bu yılın başlarında CIA Direktörü Williams Burns, dönemin Türkiye Milli İstihbarat Teşkilatı Başkanı Hakan Fidan ve Mısır İstihbarat Teşkilatı Başkanı Abbas Kamil tarafından yapılan art arda ziyaretlere sahne oldu”
Bu fırsatçı ‘diplomasi’ yaklaşımları, barışı sağlamak ve Libya halkına kendisini temsil eden bir hükümet ve hesap sorulabilir kurumları ile devletini kurmasında yardımcı olmak için arabuluculuk sorumluluğu üstenen BM’nin yetkisiyle doğrudan çatışıyor.
Uluslararası toplumun Libya konusundaki kopukluğu, işlevsizliği ve ahlaki iflası, 2019 baharındaki kadar belirgin olmamıştı. Nitekim o dönemde -kendi kararlarını ve BM’nin koyduğu silah yasağını görmezden gelen- Güvenlik Konseyi, “güçlü adam” Halife Hafter’in Trablus’a yönelik saldırısını kınayamadı. BM, titizlikle planlanmış bir ulusal konferans üzerinde son rötuşları yaparken azımsanmayacak sayıda üye ülke de Hafter’in iktidarı zorla ele geçirme çabasına siyasi, maddi ve taktiksel destek veriyordu.
Gelgelelim eylemler, hedeflenmeyen sonuçlar doğurabilir. Bu olayda da Hafter’in darbeye teşebbüsü, Türkiye’de Libya’ya yönelik derin bir ilgi uyandırdı. Türkiye, bir Arap ülkesinin desteğiyle Trablus’a Wagner mensubu binlerce paralı asker gönderen Rusları endişeyle izliyordu. Ruslar burada, Trablus güçlerine ağır kayıplar vermek üzere bir Arap ülkesi tarafından işletilen Çin keşif uçaklarıyla taktiksel olarak koordine olmuştu. Erdoğan’ın 2019 yılı sonlarında Trablus’ta BM tarafından tanınan hükümete yardım etme kararı, savaşın gidişatını değiştirdi. Uluslararası düzeyde tanınan hükümete yardım teklifi karşılığında Türkler, Trablus hükümetinden tartışmalı pek çok denizcilik anlaşması ile askerî anlaşma elde etti.
Ankara, Trablus hükümetiyle düzenlemelerini bitirince Türkler, gelişmiş silahlarını ve Suriyeli binlerce paralı askeri devreye soktu. Erdoğan, Hafter’in bölgesel ana destekçileri sayılan iki Arap ülkesini görmezden geldi ve bunun yerine Libya’daki diplomasisini Türkiye’nin geleneksel düşmanı olan Rusya’ya odakladı. Ankara ve Moskova, 2019 yılı sonu ve 2020 yılı başında geçici bir çözüme varmak, ama daha önemlisi Almanya ve BM tarafından düzenlenen kapalı uluslararası toplantıyı geride bırakmak için bir dizi ikili görüşmeye başvurdu.
Türkiye-Rusya ittifakı, bir engelle karşılaştı ve 13 Ocak 2020’de Moskova’da Libyalı taraflarla yapılan toplantıda bir ateşkes anlaşmasına varılamadı. Bu başarısızlıkta, hâlâ kuvvetlerinin askerî olarak kazanabileceğine inanan Hafter’in inadı etkili oldu. Bunun yerine 19 Ocak 2020’de Berlin’de eski Almanya Şansölyesi Angela Merkel, BM Genel Sekreteri Antonio Guterres, Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin ve Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın katılımıyla en büyük uluslararası toplantı gerçekleştirildi ve bu toplantı, Berlin süreci ve uluslararası çabaları dizginleyip koordine edecek geniş bir şemsiye ile sonuçlandı.
“Erdoğan’ın 2019 yılı sonlarında Trablus’ta BM tarafından tanınan hükümete yardım etme kararı, savaşın gidişatını değiştirdi. Uluslararası düzeyde tanınan hükümete yardım teklifi karşılığında Türkler, Trablus hükümetinden tartışmalı pek çok denizcilik anlaşması ile askerî anlaşma elde etti”
Berlin süreci ve ondan doğan uluslararası çalışma grupları, Rusya’nın Ukrayna’yı işgalinden kaynaklanan diplomatik bölünmelerden ötürü en üst düzeyde uygulanan kısıtlamalara rağmen bugüne kadar Libya’nın uluslararası yapısı olmaya devam etti.
Trablus’un kapılarında olan Hafter güçleri, Türkiye’nin BM tarafından tanınan hükümetin yanında sürece dahil olduğu sekiz ay içerisinde Libya’nın merkezine doğru itildi. Savaş, Haziran 2020’de sona erdi ve Libyalı taraflar, aynı yılın ekim ayında BM gözetiminde -hâlâ yürürlükte olan- resmî bir ateşkes imzaladı.
Türkler ve Ruslar; ülkeyi böldüler, sahada kendi gerçeklerini oluşturdular, Libya üslerini işgal ettiler ve (Libya’nın Ekim 2020 ateşkes anlaşmasında öngörülen, tüm paralı askerler ve yabancı güçlerin herkesin ülkeden ayrılması yönündeki resmî talebine rağmen) kendi paralı askerlerini korudular. O zamandan bu yana Rusya, Libya’nın doğusunda ve güneyinde yerel müttefikleriyle birlikte paralı askerlerini, Sudan sınırındaki Sudan ordusuna karşı savaşında Hızlı Destek Kuvvetleri’ne yardımcı olmak için kullandı.
“Türkler, kapsamlı bir askerî, istihbari, siyasi ve ticari varlıkla beraber Libya’nın batısında güçlü bir kök saldı. Ayrıca bir Türk iş forumunun düzenlenmesi ve Bingazi’de bir Türkiye konsolosluğu açma planlarının yürütülmesiyle Libya’nın doğusunda da önemli bir ilerleme kaydediyor”
Bu arada Türkler, kapsamlı bir askerî, istihbari, siyasi ve ticari varlıkla beraber Libya’nın batısında güçlü bir kök saldı. Ayrıca bir Türk iş forumunun düzenlenmesi ve Bingazi’de bir Türkiye konsolosluğu açma planlarının yürütülmesiyle Libya’nın doğusunda da önemli bir ilerleme kaydediyorlar. Hiç şüphesiz bugün Libya’da tüm dış güçler arasında sahada en büyük nüfuz sahibi olanlar Türklerdir.
Hafter’in yenilgisinden sonraki üç yıl, Ortadoğu/Kuzey Afrika bölgesinde büyük yeniden yapılanma faaliyetlerine tanık olundu ve son altı ayda Kahire ile Ankara arasındaki ilişkiler büyük ölçüde iyileşti.
Daha önce Trablus hükümetinin güçlü bir düşmanı olan Mısır da geçtiğimiz aralık ayında Libya Merkez Bankası’ndan 700 milyon dolar değerinde bir mevduat aldı. Bilindiği üzere Mısır, bir dolar kıtlığı ve döviz eksikliği krizi yaşıyor ki bu, son yılların en kötüsü.
Bu esnada Libya’yı izleyen ve paralı askerlerini geri çağıracağına dair bir işaret görülmeyen Moskova, aynı zamanda feci Ukrayna kriziyle de meşgul. ABD ise Arap dünyasını öncelikleri arasından çıkardı ve Amerika’nın 20’nci yüzyıldaki dar görüşlü ‘istikrar’ desteğine geri döndü ki bu, bölgede hâkim yöneticiler tarafından memnuniyetle karşılanan bir siyasi gelişmedir.
Amerika’nın sözde stratejik çıkarları ve demokratik değerleri arasında bu kadar az örtüşmeye daha önce nadiren tanık olmuşuzdur. Öte yandan Almanlar ve Fransızlar, Ukrayna meselesiyle meşgulken İtalyanlar, göçle mücadele çabalarına öncelik vererek Libya meselesine özel yaklaşımlarını sürdürüyorlar.
Ne yazık ki tüm bu uluslararası ve bölgesel entrikalar arasında Libya halkının sesi kayboluyor. Özellikle (yaklaşık 7 milyon insan arasında oy kullanma hakkına sahip) 2,8 milyon insan, Libya’da 12 yıldır süren geçiş aşamasının, karşılıklı rızayla onaylanan bir anayasal temelde cumhurbaşkanlığı ve parlamento seçimleri yapılarak bitirilmesi için çağrısını sürdürüyor.
Uluslararası toplumun en azından Libya’da onların isteklerine saygı duyması, hukukun üstünlüğünü desteklemesi, insan haklarına ve hesap sorulabilirliğe riayet etmesi gerekiyor. Uluslararası yapı, özellikle de Berlin süreci ve onunla bağlantılı çalışma grupları konusunda sıfırdan başlamaya gerek yok. Sürecin tasarlandığı temeli oluşturan faktörler hâlâ mevcut: Güvenlik Konseyi’nin etkisizliği ve etkili ülkelerin faydacı yaklaşımları. Dolayısıyla bu uluslararası şemsiye, BM’nin arabuluculuğunu desteklemek ve Libyalı taraflara baskı yapmak için de gerekli.
* Birleşmiş Milletler Libya Destek Misyonu'nun (UNSMIL) Siyasi İşlerden Sorumlu eski Başkan Yardımcısı Williams’ın Al Majalla dergisinde yayınlanan analizi Şarku’l Avsat okurları için tercüme edilmiştir.
