Beşinci Fransa Cumhuriyeti’nin 4 Ekim 1958’deki kuruluşundan bu yana geçen 65 yıl boyunca Fransa, genel olarak siyasi istikrarın yaşandığı, cumhurbaşkanının büyük yetkilere sahip olduğu bir sistem içinde yaşadı. Eski Fransız cumhuriyetlerinin tarihini karakterize eden parlamento çatışmalarının yoğunluğu azaldı. Bugüne kadar bu cumhuriyet, esnekliğini ve uyum sağlama yeteneğini kanıtladı.
Peki, Beşinci Cumhuriyet’in devam etmesinin en önemli sebepleri ve en öne çıkan noktaları nelerdir?
Esneklik ve uyum yeteneği
Bugün halen yürürlükte olan Beşinci Cumhuriyet’in uzun ömürlü olmasının temel nedeni, esnekliği ve uyum yeteneğidir. Anayasasının onaylanmasından bu yana resmi olarak sorgulanmamış olmasına rağmen, Fransa merkezli Le Figaro gazetesinin dün yayınladığı bir habere göre, reform yapmaya ve gelişmeye devam etti.
Beşinci Cumhuriyet rejimi, Cezayir Savaşı etrafında dönen derin siyasi krize ve çatışmalara yanıt verebildi. 13 Mayıs 1958’de Fransız hükümeti, hükümetin başına geçen General Charles de Gaulle için özel görevler kabul etti. De Gaulle, 28 Eylül 1958’de referandumla onaylanan ve aynı yılın 4 Ekim’inde Beşinci Cumhuriyet’in başladığı yeni bir anayasanın oluşturulmasında önemli bir rol oynadı.
Beşinci Cumhuriyet’in doğuşuyla Dördüncü Cumhuriyet geride bırakıldı. Le Figaro’ya göre 1958 Anayasası, Cezayir savaşının krizini çözemeyen Genel Kurul (parlamento) hakimiyetindeki sisteme ve ‘parti sistemine’ son vermek için gelmişti. Anayasa, her şeyden önce Fransa’nın 1940’ta Naziler tarafından yenilgiye uğratıldığı İkinci Dünya Savaşı’nda direnmesini engelleyen parlamenter sisteme yanıt vermeyi amaçlıyordu. Bu yenilgi, Üçüncü Fransız Cumhuriyeti’nin parlamenter sistemine son verdi.
Anayasa değişikliği
1960’tan 2008’e kadar Beşinci Cumhuriyet’in sistemi, yirmi dört kez revize edildi ve Temel Kanun’un 66 maddesi yeniden yazıldı veya değiştirildi.
Fransa Anayasa Konseyi’nin internet sitesinde yer alan açıklamaya göre, 4 Haziran 1960 tarihli ilk anayasa değişikliği, anayasanın 86. maddesinde yapılan değişikliğe göre eski Afrika kolonilerinin bağımsızlığına izin veriyordu.
Bazı uluslararası anlaşmaların (1993’te sığınma hakkı ve 1999’da Uluslararası Ceza Mahkemesi) onaylanmasına izin verilmesi de dahil olmak üzere diğer değişiklikler daha sonra geldi. Bu değişiklikler daha belirleyiciydi. Le Figaro’ya göre bu, cumhurbaşkanlığı görevleriyle ilgili incelemelerden başlayarak kurumların lafzının, ruhunun ve uygulamalarının değiştirilmesine katkıda bulundu.
Cumhurbaşkanlığına ilişkin ilk değişiklik, cumhurbaşkanlığı seçiminin artık 80 bin seçmenle değil, doğrudan halk oyuyla yapılmasıydı. Bu değişiklik, 6 Kasım 1962’de yapılan referandumda Fransız halkının yüzde 76,97’sinin oyuyla kabul edildi. Le Figaro’ya göre bu, Beşinci Cumhuriyet sistemindeki en radikal dönüm noktasıdır. Cumhurbaşkanının, hükümetin ve parlamentonun yetkilerine ilişkin başka hiçbir madde değişmese bile halk oyu, cumhurbaşkanına meşruiyet, dolayısıyla yetki vererek onu her şeyin kendisinden kaynaklandığı ve her şeyin kendisine döndüğü kişi haline getiriyor.
Eski Cumhurbaşkanı Jacques Chirac döneminde 24 Eylül 2000’de büyük bir çoğunluk katılımıyla yapılan değişiklik referandumunun (yüzde 69,81’lik rekor bir çekimser oy oranıyla yüzde 73,21 evet oyu verdi) ardından cumhurbaşkanının görev süresi yedi yıldan beş yıla indirgenerek anayasada büyük bir değişiklik yapıldı. Cumhurbaşkanlığının görev süresi ile temsilcilerin görev yetkilerinin eş zamanlı hale getirilmesi ve 2002 yılından bu yana Cumhurbaşkanlığı seçimlerinin ardından milletvekili seçimlerinin yapılması nedeniyle parlamento çoğunluğu, oylama yöntemi sebebiyle her zamankinden daha fazla, başkanlık çoğunluğunun bir uzantısı haline geldi. Le Figaro’ya göre bu durum, en azından 2022 yılında yeniden cumhurbaşkanı seçilen Macron’un yalnızca göreli bir çoğunluk elde etmesine kadar geçerliydi.
Kriz karşısında etkinlik
Şarku’l Avsat’ın Fransa merkezli Montaigne Araştırma Enstitüsü’nden aktardığına göre Beşinci Cumhuriyet, etkinliğine dair yeterli kanıtı sağladı. 1961 askeri darbesi ve 1968 toplumsal devrimi gibi krizler karşısında Cumhuriyet, bunları anayasal araçlarla aşmayı başardı. Bu anayasal araçlar ise; İlk durumda 16. maddeyle cumhurbaşkanına tanınan tüm yetkiler, ikinci durumda ise Ulusal Meclis’in feshiydi.
Fransız Siyasi ve Parlamenter Gazetesi’nin çarşamba günü yayınladığı bir haberine göre, 1968’de General de Gaulle’e verilen cumhurbaşkanlığı fesih yetkisi, onun birkaç hafta süren gösterilere yeni bir sayfa açmasına olanak tanıdı. Cumhurbaşkanı Georges Pompidou 1974 yılında öldüğünde anayasa, cumhurbaşkanlığını geçici olarak Senato Başkanına devrederek güçlü bir devletin devamlılığını sağladı. 1986, 1993 ve 1997 yıllarında Cumhuriyet, çeşitli ‘bir arada yaşama’larla gerçeklik sınavını geçmeyi başardı. ‘Bir arada yaşama’, aynı siyasi partiye mensup olmayan cumhurbaşkanı ile başbakan arasındaydı.
Bu etkinliğin ana nedeni, Montaigne Araştırma Enstitüsü’ne göre, gücün açıkça halka, özellikle de doğrudan seçim yoluyla cumhurbaşkanına devredilmesi, seçim çoğunluğunun hükümet çoğunluğunu destekleyen parlamento çoğunluğunu takip etmesi ve bu üç çoğunluğun seçiminin bazı istisnalarla çakışmasıdır. Bu düzen, cumhurbaşkanlığı süresinin beş yıla indirilmesiyle (2000 yılında) ve cumhurbaşkanlığı seçimlerinin hemen ardından belirleyici parlamento seçimlerinin yapılmasıyla daha tutarlı hale geldi.
Çağdaş Fransız rejimlerinin sürdürülebilirliği
Sürdürülebilirlik açısından, 1870 Savaşı’nın ardından doğan ve 1940’ta Fransa’nın Almanya’ya yenilmesiyle sona eren Üçüncü Fransız Cumhuriyeti, Fransız cumhuriyetleri arasında Beşinci Cumhuriyet’ten yetmiş yıl daha uzun ömürlü olan tek cumhuriyettir. Üçüncü Cumhuriyet’in kuruluşunun fiilen Şubat 1875’te çıkarılan anayasa kanunlarıyla gerçekleştirildiği dikkate alınırsa Üçüncü ve Beşinci Cumhuriyetlerin yaşı eşit, yani 65 olacaktır.
Diğer yandan 3. Napolyon’un imparatorluğu (1852- 1870) on sekiz yıl sürdü 1. Napolyon’un imparatorluğu on bir yıldan az (1804- 1815) sürdü. Kral Louis Philippe’nin başkanlığındaki Temmuz monarşisi (1830- 1848) yaklaşık on sekiz yıl sürdü. Birinci Fransız Cumhuriyeti on iki yıl (1792- 1804) ve Dördüncü Cumhuriyet on iki yıl (1946- 1958) devam etti.
Hızla değişen bir toplumda Beşinci Fransız Cumhuriyeti, bugün birçok zorlukla karşı karşıya. Siyasi ve Parlamenter Dergisi’nin haberine göre Cumhurbaşkanı Emmanuel Macron, Yeni Kaledonya’nın Fransa’dan bağımsızlığı, Korsika adasının özerkliği, ademi merkeziyet ve cumhurbaşkanının temel konularda referandum çağrısı gibi meselelerle yüzleşmek için önümüzdeki aylarda bir dizi anayasal reform başlatmaya çalışacak.
İran Lideri Ali Hamaney, Tahran, 12 Şubat 2025 (AFP)