Rus muhalif Navalni'nin hapishanede ölümü tartışmalara yol açtı

Batı, Rusya’yı suçlarken Moskova yönetimi, Batı’nın alelacele sonuca varmasına tepki gösterdi.

Rus muhalif Aleksey Navalni. (AP)
Rus muhalif Aleksey Navalni. (AP)
TT

Rus muhalif Navalni'nin hapishanede ölümü tartışmalara yol açtı

Rus muhalif Aleksey Navalni. (AP)
Rus muhalif Aleksey Navalni. (AP)

Rusya’nın önde gelen muhaliflerinden Aleksey Navalni'nin Kuzey Kutbu'ndaki uzak bir Rus hapishanesinde aniden ölmesi başta siyasi çevreler ve medya olmak üzere tüm Rus toplumunu sarstı. Hem ülke içinde hem de dışında çeşitli tepkiler ortaya çıktı. Tepkilerin büyük bir kısmı Navalni'nin ölümünün koşullarıyla ilgiliydi. Konuya dair birçok soru gündeme geldi. Resmi çevreler, yıllar boyunca yolsuzluğu açığa çıkarma çabalarına öncülük eden ve Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin'in önde gelen muhalifi olan Navalni’nin ölümüne ilişkin Batı’dan yöneltilen suçlamaları yalanladı. Diğer yandan muhalif çevreler yetkilileri sert bir şekilde eleştirdi ve onları Rusya'daki devlet başkanlığı seçimlerine haftalar kala, dikkat çekici bir zamanda ‘suikast’ düzenlemekle suçladı.

Sürpriz saldırı

Rusya Federal Cezaevi Hizmetleri (FSİN) yaptığı açıklamada Navalni'nin doktorların müdahale edemediği ani nöbet sonrası hapishanede öldüğünü duyurdu. Açıklamada, ‘mahkûmun, hapishane bahçesinde havalandırmadan döner dönmez ani bir semptomdan şikayetçi olduğu ve hızla bilincini kaybettiği’ belirtildi. Açıklamanın devamında “Ambulans ekibi çağrıldı ve yarım saat boyunca onu kurtarmaya çalıştılar ama sonuç alamadılar” ifadeleri yer aldı.

Ayrıca yetkili makamların ölüm nedenlerini araştırmak için soruşturma başlattığı belirtildi. Kremlin, haberin yayınlanmasından kısa bir süre sonra Putin'in ‘olaydan haberdar edildiğini’ duyurdu.

Kremlin Sözcüsü Dmitriy Peskov konuya dair şunları söyledi:

“Navalni'nin ölümü bildirildi. Bilgilerimize göre henüz ayrıntılar mevcut değil ve ilgili yetkililere göre soruşturma devam ediyor.”

Navalni, Şubat 2021'de mahkemeye çıkartılmıştı. (AP)
Navalni, Şubat 2021'de mahkemeye çıkartılmıştı. (AP)

Navalni, Berlin'den gelişi üzerine 2021'in başlarında Moskova'da tutuklandı ve burada, önceki yılın ağustos ayında Noviçok sinir gazı kullanılarak zehirlenme girişimine maruz kaldıktan sonra tedavi gördü. Şubat 2021'de Moskova'daki bir mahkeme, kendisini Rus muhalefetinin ‘uydurma’ olarak gördüğü bir zimmete para geçirme davasından mahkûm ettikten sonra üç buçuk yıl hapis cezasına çarptırdı.

Ertesi yılın mart ayında, Moskova’daki bir mahkeme onu, önceki davaya ek olarak dolandırıcılık, mahkemeye itaatsizlik ve hâkime hakaretten dokuz yıl yüksek güvenlikli hapishaneye sevk etti. Mahkeme, kararı sıkılaştırmak ve itirazı reddetmek için aynı yılın mayıs ayında tekrar toplandı. Navalni ağustos ayında yeniden mahkeme huzuruna çıktı. Moskova Şehir Mahkemesi, Navalni'nin hapishaneden Ukrayna savaşını durdurma çağrısı ve Putin'in Rusya'yı büyük bir krize sürüklediği yönündeki suçlamaları karşısında ‘şiddeti teşvik eden aşırıcı bir yapı kurmakla’ ilgili yeni bir davada suçlu buldu.

Yeni suçlamalara göre 19 yıl hapis cezasına çarptırıldı. Yaklaşık iki ay önce Navalni gizlice Kuzey Kutbu'ndaki uzak bir bölgede bulunan bir hapishaneye nakledildi.

Navalni'nin destekçileri, onun Moskova'nın yaklaşık bin 900 kilometre kuzeydoğusundaki Kharp kasabasında bulunan Kutup Kurdu Hapishanesi’ne nakledilmesini ‘devlet başkanlığı seçimlerinden yaklaşık üç ay önce onu sessiz kalmaya zorlamaya yönelik başka bir girişim’ olarak eleştirdi.

Muhalefetten suçlama

Navalni'nin avukatının, ölüm haberinin yayılmasının ardından sosyal medyada hızlı bir şekilde Rusya'nın en önde gelen mahkumu için “İki gün önce onunla telefon görüşmesi yaptığımızda sağlık durumunun mükemmel olduğunu söylemişti” yazması dikkat çekti.

Fotoğraf Altı: Navalni, Mayıs 2018'de Moskova'da düzenlenen izinsiz bir gösteride destekçilerine seslendi. (AFP)
Navalni, Mayıs 2018'de Moskova'da düzenlenen izinsiz bir gösteride destekçilerine seslendi. (AFP)

Rusya'daki sosyal paylaşım siteleri yetkililere yönelik suçlamalarla doluydu. Muhalifler, Putin'in başkanlık seçimleri öncesinde ‘muhalefetin en önde gelen isminden kurtulduğunu’ vurguladı.

Muhaliflerin önde gelen isimlerinden birinin ölüm haberinin Kremlin'de hem içeride hem de dışarıda çalkantılara yol açabileceği düşünüldüğünde bu suçlamalar dikkat çekici olarak nitelendirildi. Söz konusu durum, muhaliflerin ‘yetkililerin iç durumla ilgili kaygılı görünmediğini, bunun da şu dönemde neden bir suikast düzenlendiğini açıkladığını’ söylemelerine yol açtı.

Ancak bu suçlamalar siyasi ve parlamento çevrelerinde kınamalarla karşılandı. Adil Rusya Partisi Genel Başkanı önde gelen siyasetçi Sergey Mironov, “Navalni'nin ölümü Rusya'nın düşmanları için faydalıdır” dedi ve soruşturmaların olayın koşullarını ortaya çıkaracağına olan inancını vurguladı.

Batı’nın acelesi

Yurt dışından Kremlin'e yönelik doğrudan veya dolaylı suçlamaların olduğu tepkiler geldi. Ukrayna Devlet Başkanı Vladimir Zelenskiy, Almanya Başbakanı Olaf Scholz ile Berlin'de düzenlediği ortak basın toplantısında şunları söyledi:

“Putin'in Navalni'yi öldürdüğü açık. Putin kaybetmeli, her şeyi kaybetmeli, her şeyin sorumluluğunu üstlenmeli.”

Fotoğraf Altı: Aleksey Navalni, Mart 2017'de Moskova'da mahkemeye çıktı. (EPA)
Aleksey Navalni, Mart 2017'de Moskova'da mahkemeye çıktı. (EPA)

Scholz da Navalni'ye övgüde bulundu ve ‘cesaretinin bedelini ödediğini’ söyledi. Scholz açıklamasında şu ifadeleri kullandı:

“Bu henüz kesin olarak doğrulanmadı. Ancak büyük olasılıkla Navalni'nin bir Rus hapishanesinde öldüğünü varsayabiliriz. Bu çok sinir bozucu. Navalni ile Almanya'da zehirlenme tedavisi görürken tanıştım. Kendisiyle Rusya'ya dönmek için ne kadar büyük bir cesarete ihtiyacı olduğunu ve bu cesaretin bedelini canıyla ödeyebileceğini konuştuk. Ama bu sistemin ne olduğunu çok iyi biliyoruz. Demokrasiyi savunan herkesin dikkatli olması gerekir. Ailemle, eşimle, çocuklarımla, tüm akraba ve dostlarımızla birlikteyim. Bu korkunç bir durum ve Rusya'nın nasıl değiştiğinin kanıtı. Bu demokrasi değil.”

İngiltere Başbakanı Rishi Sunak da Navalni'nin ‘hayatı boyunca inanılmaz bir cesaret gösterdiğini’ söyledi. NATO Genel Sekreteri Jens Stoltenberg ise şu ifadeleri kullandı:

“Rusya, Navalni'nin ölümüyle ilgili ciddi sorulara yanıt vermeli. Navalni'nin ölümüyle ilgili Rusya'dan gelen bu raporlar beni derinden üzüyor ve endişelendiriyor. Tüm koşulların belirlenmesi gerekiyor. Navalni uzun yıllardır demokrasinin güçlü bir savunucusu oldu ve NATO ülkeleri her zaman onun serbest bırakılması yönünde çağrıda bulundu. Şu an onun ölümüyle ilgili herhangi bir bilgimiz yok. Ancak Rusya'nın cevaplaması gereken ciddi sorular var. Navalni hapishanedeydi. O bir mahkumdu ve Rusya onun ölümünü soruşturmalı.”

Rusya Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü Maria Zaharova ‘Batı'nın acelesini’ kınamakta gecikmedi ve şunları söyledi:

“NATO ülkelerinin liderlerinin, Rus muhalif isim Alexei Navalni'nin hapishanede ölümüyle ilgili hemen çıkardığı sonuçlar acelelerini ortaya koyuyor. Adli tıp incelemesinin sonuçları henüz yayınlanmadı. Ancak Batı'nın vardığı sonuçlar önceden hazırdı.”

Eyleme çağrı

Şarku’l Avsat’ın edindiği bilgilere göre konuya dair en fazla dikkat çeken nokta ise Navalni'nin bu ayın başında avukatı aracılığıyla destekçilerine söylediği son sözlerdi. Navalni’nin sözleri arasında, Putin'in en az 2030'a kadar iktidarda kalmasını sağlaması beklenen 15-17 Mart tarihlerinde yapılacak başkanlık seçimleri sırasında Rusya genelinde eylemler yapılması çağrısı da yer alıyordu. O dönemde Navalni sosyal medya üzerinden şöyle demişti:

“Putin'e karşı oy verecek herkesin aynı saatte, öğlen 12'de sandık başına gitmesi fikri hoşuma gidiyor. Zira yetkililer tamamen yasal ve güvenli olan bu gösteriyi engelleyemez.”

Navalni, tutukluluğuna ilişkin olarak da “Bu, ülkenin zihniyetinin güçlü bir kanıtı olabilir” demişti. Navalni, Kremlin'in politikasına ve Ukrayna'daki savaşa karşı olan tüm muhalifleri ‘her şehirde değil, her mahallede’ harekete geçmeye çağırdı. “Milyonlarca kişi, belki on milyonlar katılabilir” dedi.

Yolsuzlukla mücadele

Navalni, büyük şirketlerin raporlarını görüntüleyip yolsuzluk kanıtlarını araştırmak için onları inceledikten sonra kapsamlı soruşturma raporları düzenlemeye başladığı ve on milyonlarca kişi tarafından takip edilen blogunda belgelediği, 2007 yılından bu yana dikkatleri üzerine çekti. Daha sonra 2011 yılında, Kremlin yanlısı elitlerin büyük zenginliğini ortaya çıkarması nedeniyle çok sayıda destekçinin ilgisini çeken Yolsuzlukla Mücadele Fonu’nu kurdu.

Fotoğraf Altı: Navalni, Mayıs 2012'de Moskova'daki bir gösteride tutuklanmıştı. (AP)
Navalni, Mayıs 2012'de Moskova'daki bir gösteride tutuklanmıştı. (AP)

Navalni, 2011-2012 kışında Putin liderliğindeki Birleşik Rusya Partisi’nin dolandırıcılık suçlamalarıyla gölgelenen zaferle kazandığı parlamento seçimlerinin ardından büyük protesto hareketlerine öncülük etti. Bundan sonra Navalni'nin yolsuzluk operasyonlarını ortaya çıkarma girişimleri devam etti. Mart 2017'de, gölün ortasında ördek çiftliği bulunan lüks bir eve atıfta bulunarak, dönemin Başbakanı Dmitriy Medvedev'in lüks yaşamını ve gayrimenkul zenginliğini anlattığı bir video yayınladı. Bu da gösterilere yol açtı.

Daha sonra Putin tarafından kontrol edildiğini söylediği ‘efsanevi zenginliği’ anlattığı benzer bir video yayınladı. Araştırmaları Putin'e yakın siyasi ve ekonomik isimlerin çoğunu da kapsıyordu. Sonuç olarak, zimmete para geçirme suçlamalarından mahkumiyeti nedeniyle Aralık 2018'de Putin'e karşı yapılacak başkanlık seçimlerine katılması yasaklandı. Navalni söz konusu dönemde, Rusları seçimleri boykot etmeye çağırmıştı. Ancak muhalefetin tüm çabalarına rağmen Putin dördüncü dönemi de kazandı.



Yükselen bölgesel güçler Kremlin'in nüfuzuna meydan okumaya mı başlıyor?

Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev, 8 Kasım 2023'te Dağlık Karabağ'da silahlı kuvvetlere hitap ederken (Reuters)
Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev, 8 Kasım 2023'te Dağlık Karabağ'da silahlı kuvvetlere hitap ederken (Reuters)
TT

Yükselen bölgesel güçler Kremlin'in nüfuzuna meydan okumaya mı başlıyor?

Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev, 8 Kasım 2023'te Dağlık Karabağ'da silahlı kuvvetlere hitap ederken (Reuters)
Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev, 8 Kasım 2023'te Dağlık Karabağ'da silahlı kuvvetlere hitap ederken (Reuters)

Rusya ve Azerbaycan arasında son günlerde artan gerilim, Rusya'nın üç yıldan uzun süredir devam eden Ukrayna savaşına tam anlamıyla müdahil olmasının en önemli yansımalarından birine dikkat çekti. İlişkilerdeki mevcut bozulma türünün ilk örneği değil; zira öncesinde iki ülke arasında bir tür yabancılaşmaya zemin hazırlayan sarsıntılar yaşanmış, bu da son gelişmeye tırmanma eğilimi kazandırmış ve kötümser beklentilere yol açmıştı. Askeri bir çatışma senaryosu pek olası görünmese de, bazı uzmanların bunu olası senaryolar arasına koyması bile iki ülke ilişkilerindeki mevcut sarsıntının geçici olmadığını, aksine eski Sovyet coğrafyasındaki denge hesaplarında önemli bir gelişmeyi yansıttığını gösteriyor. Bu da Kremlin'e doğrudan meydan okuma mesajları gönderebilecek bölgesel güçlerin ortaya çıktığına işaret ediyor.

Mevcut durumun nedenleri

Moskova ve Bakü arasındaki ilişkiler, Rusya'da Azerbaycan vatandaşlarına yönelik toplu gözaltı operasyonunun ardından ciddi şekilde gerildi. Azerbaycan Dışişleri Bakanlığı 28 Haziran'da, Yekaterinburg'da 50 Azerbaycan vatandaşının gözaltına alınmasıyla ilgili olarak Rusya'nın Bakü Büyükelçiliği Maslahatgüzarı Pyotr Volkovich'i çağırdı. Azerbaycan medyası, gözaltına alınanların kötü muamele ve aşağılanmaya maruz kaldığı sert gözaltı operasyonlarına ilişkin haberler yayınladı.

fgru76
Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev, Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin’i Ağustos 2024'te Bakü'de karşılarken (EPA)

Rus anlatısı, cinayetler de dahil olmak üzere ciddi suçlara karışanların kovuşturulmasıyla sınırlıydı. Uygulamada, Sverdlovsk bölgesi Merkezi Soruşturma Servisi Soruşturma Departmanı'nın ‘bir dizi cinayet işlediğinden ve cinayete teşebbüs ettiğinden şüphelenilen etnik bir suç grubunun’ ortaya çıkarıldığını belirten verilerine göre, Azerbaycan asıllı Rus vatandaşı tüccar ve iş adamlarını hedef alan bir faaliyet yürüten organize suç şebekelerinden bahsediliyordu.

u78ı
Kazakistan'ın Aktau şehri yakınlarında düşen Azerbaycan Havayolları'na ait Embraer yolcu uçağının kurbanlarından birinin naaşının bulunduğu tabutu taşıyan görevliler (Reuters)

Ancak bu gerekçeler, Azerbaycan vatandaşlarının yargılandığı suçların bir kısmının neredeyse çeyrek asır öncesine dayandığını savunan Azerbaycan tarafını ikna etmedi. Bu durum, bu dosyanın şu anda açılmasının ardındaki gerçek nedenlere ilişkin şüpheleri arttırdı.

Azerbaycan Dışişleri Bakanlığı, kolluk kuvvetlerinin baskınları sırasında ‘iki Azerbaycanlının vahşice öldürüldüğünü’ kaydederek, Rusya'ya ‘güçlü tepkisini’ ifade etti.

Bakanlık yaptığı ayrı bir açıklamada, Moskova'yı ‘acil bir soruşturma’ yürütmeye ve ‘bu kabul edilemez şiddetin sorumlularını derhal adalete teslim etmeye’ çağırdı.

Buna karşılık Rusya Dışişleri Bakanlığı, Rusya'nın Bakü Büyükelçiliği Maslahatgüzarı Pyotr Volkovich'in ‘Azerbaycan tarafına gerekli açıklamaları yaptığını ve durumun kolluk kuvvetlerinin kontrolü altında olduğunu yinelediğini’ bildirdi.

Bakü bu açıklamadan ikna olmadı ve hemen ertesi gün, 29 Haziran'da, Azerbaycan Parlamentosu, İkili Parlamenter İşbirliği Komisyonu toplantısı için Moskova'ya yapılması planlanan ziyareti iptal etme kararı aldı.

fgthy
Kazakistan'ın Aktau şehri yakınlarında düşen Azerbaycan Havayolları'na ait Embraer yolcu uçağı kazasında hayatını kaybeden genç bir adamın 28 Aralık'ta Bakü'de düzenlenen cenaze töreninden (Reuters)

Parlamenterler buna gerekçe olarak ‘etnik temelde Azerbaycanlılara yönelik kasıtlı, hedefli ve yargısız infazlar ve şiddet’ ile ‘bu tür vakaların son zamanlarda tekrarlanmasını’ gösterdiler. Aynı gün Azerbaycan Kültür Bakanlığı ülkedeki tüm Rus kültürel etkinliklerinin (konserler, festivaller, performanslar, sergiler, vs.) iptal edildiğini duyururken, Trend Haber Ajansı da Rusya Federasyonu Başbakan Yardımcısı Aleksey Overçuk'un Bakü ziyaretinin iptal edildiğini açıkladı.

Hızla gelişen kriz

Azerbaycan güvenlik güçlerinin Sputnik Azerbaycan'ın ofislerine baskın düzenlemesi ve iki Rus gazeteciyi tutuklaması Rusya Dışişleri Bakanlığı'nın sert tepkisine yol açtı.

Bu gelişmelerde dikkat çekici olan ‘Ukrayna etkisinin’ hızla ortaya çıkmasıdır. Moskova, Ukrayna'nın ‘Rusya-Azerbaycan ilişkilerini germeye çalıştığı’ ve bir çatışmanın fitilini ateşlediği uyarısında bulunurken, Rus gazeteleri ve önde gelen yazarlar Bakü'yü ‘bağları koparmaya, ilişkilerin ortak temellerini zayıflatmaya ve iki ülkeyi askeri çatışma yoluna sokmaya’ dayalı ‘Ukrayna senaryosunu takip ettiği’ konusunda uyardı.

Eski bir kriz için yeni nedenler

Bu, Rusya-Azerbaycan ilişkilerinin son aylarda ilk kez kötüleşmesi değil. Geçen yılın aralık ayı sonunda Bakü'den Grozni'ye gitmekte olan Azerbaycan Havayolları’na ait bir yolcu uçağı Kazakistan'ın Aktau şehri yakınlarında düşmüştü. Uçakta 67 kişi vardı ve ikisi mürettebat üyesi olmak üzere 38 kişi hayatını kaybetti. Ölenler arasında 25 Azerbaycan vatandaşı, 7 Rus ve 6 Kazak bulunuyordu. Kremlin, uçağın Grozni Havaalanı’na inmeye çalıştığı sırada bölgenin Ukrayna insansız hava araçları (İHA) tarafından saldırıya uğradığını belirtti.

sdfgt
Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin ve Çin Devlet Başkanı Şi Cinping, Zafer Günü dolayısıyla 9 Mayıs'ta Moskova'da düzenlenen askerî geçit törenine katıldı. (EPA)

Şarku’l Avsat’ın Kremlin’in internet sitesinden aktardığına göre, Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin 28 Aralık günü Azeri mevkidaşı İlham Aliyev'i arayarak, ‘Rus hava sahasında meydana gelen trajik olayda hayatını kaybedenlerin ailelerine derin ve içten taziyelerini sundu ve yaralılara acil şifalar diledi.’ Ertesi gün Aliyev, Azerbaycan Havayolları uçağının ‘dıştan hasar gördüğünü’ belirterek şunları söyledi: “İlk olarak Rus tarafı Azerbaycan'dan özür dilemelidir. İkinci olarak, suçunu kabul etmelidir. Üçüncü olarak da sorumluları cezalandırmalı, cezai olarak sorumlu tutmalı ve Azerbaycan'a ve yaralanan yolcu ve mürettebata tazminat ödemelidir.”

Bakü ilk kez Kremlin'e doğrudan bir meydan okuma gösterdi ve bu kadar güçlü bir tonda konuştu.

Şubat ayı başında Bakü, Moskova'yı ülkedeki Rusya Yurtdışında Yaşayan Vatandaşlar ve Uluslararası İşbirliği Ajansı’nın (Rossotrudniçestvo) faaliyetlerinin askıya alındığı konusunda bilgilendirmiş ve Azerbaycan Dışişleri Bakanlığı'ndan 1997'den beri hükümetler arası bir anlaşma temelinde faaliyet gösteren Rus Evi'ni kapatmasını talep etmişti. Aynı zamanda Azerbaycan, ABD Uluslararası Kalkınma Ajansı'nın (USAID) çalışmalarını da askıya aldı.

cdfgthy
Dönemin Avrupa Birliği (AB) Konseyi Başkanı Charles Michel, Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev ve Ermenistan Başbakanı Nikol Paşinyan ile Brüksel'de, 14 Mayıs 2023 (AFP)

O dönemde Azerbaycan makamları, Rus medya kuruluşlarının çalışmalarını kısıtlamaya başlamış ve bu tutumlarını ‘yurtdışındaki Azerbaycan devlet yayınları ile ülkedeki yabancı gazetecilerin çalışma koşullarında dengenin yeniden sağlanmasını’ düzenleyen yeni bir yasa ile gerekçelendirmişlerdi. Bakü'ye göre bu denge, ülkedeki Sputnik muhabirlerinin sayısının, devlet tarafından işletilen AZERTAC ajansının Moskova'daki muhabirlerinin sayısına eşit olması gerektiği anlamına geliyordu.

Takip eden aylarda Bakü, Moskova'yı bir dizi Azeri medya kuruluşuna siber saldırı düzenlemekle suçladı. Ulusal parlamentonun bir üyesi olan Ramid Namazov, Moskova tarafından kontrol edildiğine inanılan hacker grubu Cozy Bear'ı bu saldırılara karışmakla suçladı ve bunları Rus parlamentosundan gelen bir direktifle ilişkilendirdi. Rusya suçlamalar hakkında yorum yapmadı.

Durum nasıl gelişebilir?

Kremlin etkinliklerin iptal edilmesini ve Azerbaycan Dışişleri Bakanlığı'nın açıklamalarını üzüntüyle karşıladı ve kolluk kuvvetlerinin eylemlerinin diplomatik ilişkilerin bozulması için bir gerekçe olamayacağını vurguladı. Kremlin Sözcüsü Dmitriy Peskov, “Belki de Azerbaycan tarafının görüşüne göre bu tür gelişmelere neden olan olayların nedenlerini ve doğasını açıklamak için çalışmaya devam etmek önemlidir” dedi. Peskov'a göre devlet başkanları Vladimir Putin ve İlham Aliyev arasında bir görüşme şu anda planlanmıyor, ancak ihtiyaç duyulması halinde bu görüşme mümkün olan en kısa sürede gerçekleşecek.

Azerbaycanlı siyaset uzmanı ve Güney Kafkasya Araştırma Merkezi Başkanı Ferhad Memmedov, Rusya ile Azerbaycan arasındaki ilişkilerin iki lider arasındaki kişisel temasla bağlantılı olduğunu söyledi. “Uçak kazası olayından bu yana devlet başkanları arasında sadece bir temas kaydettik ve bu da bölge ülkelerinin bazı liderlerinin video konferans görüşmesinin bir parçasıydı” diyen Memmedov, Bakü'nün Moskova'nın uçak kazasına verdiği tepkiden memnun olmadığına ve bunun da Aliyev'in Moskova'daki Zafer Günü geçit törenine katılımını son anda iptal etmesine yol açtığına dikkat çekti. İki devlet başkanı arasında doğrudan iletişimin yokluğunda olumsuz olaylar arttı ve dışişleri bakanları düzeyinde çözülemeyen yollar geliştirdi. Memmedov, “Bu çatışma sarmalının giderek daha da kötüleştiğini görüyoruz” ifadesini kullandı.

gthy
Ukrayna-Rusya savaşındaki gelişmeleri ele almak üzere 14 Mayıs'ta Moskova'da düzenlenen üst düzey bir toplantıdan (Sputnik-Reuters)

Bağımsız Devletler Topluluğu ülkeleri uzmanı Arkady Dubnov, “Hataları kabul etmek ve özür dilemek Rus yönetimi için bir norm değil” dedi. Bugün Azerbaycan'ın Rusya için, Rusya'nın Azerbaycan için olduğundan çok daha önemli olduğunu ifade eden Dubnov sözlerini şöyle sürdürdü: “Azerbaycan etkili bir bölgesel güç. Gücünü Türkiye'nin desteğinden aldığını düşünmek yanlış olur. Tam tersine, bugün Ankara'nın Bakü'yü kendi desteği olarak gördüğünü görüyoruz.”

Her iki taraf için de kazançlar ve kayıplar

Resmi olarak Bakü ekonomik açıdan Moskova'ya Moskova'nın Bakü'ye olduğundan daha bağımlı. Ancak savaş ve yaptırım koşulları altında, Kremlin için küçük ortakların önemi keskin bir şekilde artıyor.

Azerbaycan Devlet Gümrük Komitesi'nin verilerine göre Rusya ve Azerbaycan arasındaki ticaret 2024 yılında 4,8 milyar dolara ulaştı. Rusya, Ukrayna ile savaşın başlamasından bu yana detaylı gümrük istatistiklerini yayınlamayı durdurdu. Azerbaycan'ın Rusya'ya ürün ihracatı yüzde 1,5 azalarak 1,2 milyar dolara düşerken, Rus mallarının ithalatı yüzde 14,5 artarak 3,6 milyar dolara yükseldi.

Rusya'nın Azerbaycan'a ihracatının büyük bir kısmını petrol, doğalgaz, petrol ürünleri, değerli metaller ve metal ürünleri oluşturuyor. Azerbaycan Rusya'ya ağırlıklı olarak meyve ve sebze (toplam ihracatın yaklaşık yarısı) ve plastik tedarik ediyor.

Bakü ile iyi ilişkiler, özellikle uluslararası yaptırımlardan zarar gördüğü alanlarda Moskova için önemli. Örneğin Azerbaycan, Rusya'nın askeri-endüstriyel kompleksi için gerekli olan çift kullanımlı malları elde edebileceği ülkelerden biri.

Savaşın patlak vermesinden sonra Türkiye, kendi istatistiklerine göre, Batı'dan çift kullanımlı mal alımlarını bir buçuk kattan fazla artırdı ve bunları Azerbaycan da dahil olmak üzere Rusya'nın bir dizi komşusuna tedarik etti.

dfrgty
Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev, 8 Kasım 2023'te Dağlık Karabağ'da silahlı kuvvetlere hitap ederken (Reuters)

Bakü'nün İkinci Kafkasya Savaşı'nda kazandığı zafer ve Dağlık Karabağ Bölgesi'ni yeniden ele geçirmesi, bölgesel güç dengesinde büyük bir değişikliğe yol açtı. Bakü ve Ankara'nın etkisi önemli ölçüde artarken, İran'ın ve Rusya'nın Güney Kafkasya bölgesindeki etkisi önemli ölçüde azaldı.

Savaş senaryosu pek olası değil ama...

İlginçtir ki bazı uzmanlar, Rusya ile Azerbaycan arasında bir savaş çıkabileceğine dair olası senaryolar öngörüyor. Bir Rus siyasi yorumcu, “Bakü, Rusya Federasyonu ile ikili ilişkilerini hızla tasfiye ediyor. Bu, savaşla sonuçlanan Ukrayna'nın yoludur” diye yazdı.

Bazı uzmanlara göre Ankara-Bakü ikilisi Moskova'nın Suriye ve Dağlık Karabağ'daki pozisyonlarının sarsılmasından yararlandı. Bazıları, nükleer endüstriden sorumlu Rosatom şirketinin aniden Türkiye'deki Akkuyu Nükleer Güç Santrali Projesi’nin yüzde 49 hissesini satma niyetini açıklaması ve Türkiye'nin Tayfun balistik füzesini üç kez test etmesi gibi gözle görülür gerginlik belirtilerine işaret etti.

Aynı bağlamda Azerbaycanlı askeri uzman Agil Rüstemzade Polonya Radyosu'na verdiği demeçte, Azerbaycan ordusunun Rusya ile askeri çatışma senaryolarını çoktan çalıştığını söyledi. Rüstemzade’ye göre Rusya, dağlık arazi nedeniyle ülkesinin topraklarına büyük kuvvetler konuşlandıramayacak, ancak petrol sahalarına füze atabilecek. Ancak, ‘Ukrayna cephesinde Ruslar için kitle imha silahları kesinlikle gerekli’ olduğundan, askeri tırmanış riskini görmüyor.

Buna karşılık emekli Albay Anatoly Matviychuk askeri bir çatışmayı ihtimal dışı bıraktı. Matviychuk, “Türkler, Aliyev'in Rusya ile doğrudan bir çatışmaya girmesine izin vermeyecektir, çünkü bu hemen Karadeniz bölgesine ve Türkiye yönüne uzanacaktır” dedi.

Uzmanların çoğu daha büyük bir kötüleşme potansiyelini hafife alıyor. Ancak uzmanlara göre buradaki en önemli şey, mevcut gerilimin bölgedeki yeni güç dengesinin bir göstergesi olması.

Washington'daki Kennan Enstitüsü'nde uzman olan Maxim Trudolyubov, “Bakü'nün Moskova'ya meydan okumaya istekli olması, Azerbaycan'ın kendisini daha bağımsız bir oyuncu olarak konumlandırmasıyla birlikte bölgesel güç dengesinde bir değişime işaret ediyor. Bakü artık uysal bir küçük ortak rolünü oynamaya istekli değil. Bu, dış politika yapıcılar için Moskova'nın kırılganlıklarını vurgulayan ve bölgesel güçlerin onun etkisine nasıl meydan okumaya başladığını gösteren çok önemli bir hikâye” değerlendirmesinde bulundu.