İran, Sadr'ı Irak'ın siyasi istikrarını bozmak için mi destekliyor?

Rüstem Mahmud

Iraklı üst düzey bir siyasi kaynak Al-Majalla’ya yaptığı açıklamada, İran'ın Irak’taki Şii siyasi güçlere yönelik stratejisinde köklü değişiklikler olduğunu söyledi. Kaynak, bu değişikliklerin, ülkedeki siyasi istikrarı ve güvenliği bozmak ve geçmiş dönemde İran’ın nüfuzundan göreceli de olsa bağımsızlaşan bazı Iraklı Şii siyasetçi ve güçlerin ‘gücünü budamak’ için Sadr Hareketi’ne yönelik üstü kapalı desteğini önümüzdeki dönemde de sürdürmesi anlamına geldiğini ifade etti.

Sadr Hareketi lideri Mukteda es-Sadr, 2022 yılının haziran ayı ortalarında Irak’taki siyasi süreci tamamen boykot ettiğini açıklamış ve yaklaşan genel seçimlere ‘hiçbir şekilde’ katılmama kararı almıştı. Bu karar öncesinde, 2021 yılının ekim ayında yapılan milletvekili seçimlerinin ardından ülkede ciddi bir siyasi kriz yaşandı. Sadr Hareketi, Temsilciler Meclisi’ndeki 325 sandalyeden 73'ünü kazanarak en büyük blok oldu. Kürdistan Demokrat Partisi (KDP) ve (Sünni) Tekaddum Partisi ile üçlü bir ittifak kurdu. Ancak Hukuk Devleti Koalisyonu lideri ve eski Başbakan Nuri El Maliki öncülüğünde Koordinasyon Çerçevesi çatısı altında bir araya gelen Şii güçler, Üçlü Koalisyon’un cumhurbaşkanı seçmesine ve yeni bir hükümet kurmasına izin vermedi. Yeni cumhurbaşkanını seçmek için üçte ikilik yeter sayıya ulaşılamaması, ülkede ciddi bir siyasi krize neden oldu. Sadr taraftarları ile Koordinasyon Çerçevesi destekçileri arasında 2022 yılının Ağustos ayı sonlarında çıkan silahlı çatışmalarda 30'dan fazla kişi öldü, aralarında onlarca askerin ve güvenlik görevlisinin de bulunduğu en az 700 kişi yaralandı.

xsdvfbgn — *Mecf kentinde aralık ayındaki yerel seçimleri boykot eden pankartlar taşıyan Mukteda es-Sadr destekçileri (AFP)*

Al-Majalla’ya konuşan kaynak, Irak'ta son iki ay içinde meydana gelen üç siyasi gelişmenin İran'ın ‘Irak'taki iç durumun istikrarına ilişkin endişelerini’ artırdığını söyledi. Kaynak, söz konusu gelişmelerin Irak'ın istikrarının İran'ın kontrolünden çıkmasını mümkün kıldığını ve bazı noktalarda Irak'ın stratejik siyasi kararlarının 2003 yılından bu yana ilk kez İran nüfuzundan bağımsız olabileceğini gösterdiğini vurguladı.

İran şimdi siyasi süreç üzerinde baskı ve gerilim yaratarak söz konusu Iraklı Şii isimleri İran'ın Irak’taki ve bölgedeki rolüyle yeniden ilişkilendirmek istiyor.

Örneğin, ABD'nin baskısı ve yerel diplomasi, Bağdat ile Erbil arasında çözüm bekleyen meselelerde, özellikle de Irak Kürt Bölgesel Yönetimi’ndeki (IKBY) memurların maaşları konusunda siyasi bir uzlaşıya varılmasını sağladı. Irak hükümeti, ülkenin başlıca siyasi güçleriyle uzlaşarak, silahlı grupları ve milisleri dizginlemeyi ve özellikle Başbakan Muhammed Şiya es-Sudani'nin ABD ziyaretinden sonra, ABD’nin Irak'taki ve bölgedeki askeri üslerine daha fazla saldırı düzenlemelerini önlemeyi de başardı. Irak hükümeti ayrıca ABD askerlerinin Irak’tan bir an evvel çıkması ve Irak'taki askeri üslerinin lağvedilmesi yönündeki hem siyaset çevrelerinden hem de halktan gelen çağrılara yanıt vermek yerine, konuyu uzun soluklu Irak-ABD müzakerelerine bıraktı.

Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan'ın geçtiğimiz ay Irak'a gerçekleştirdiği olağanüstü ziyaret sırasında Ankara ile hem Bağdat hem de Erbil arasında, Irak ekonomisi ile Türkiye ekonomisi arasında köprüler kuracak onlarca stratejik ekonomik anlaşma imzalandı. Anlaşmaların Türkiye'nin Irak'taki etkisini artırması ve böylece İran'ın rolünün azalmasına neden olacağı tahmin ediliyor.

Bundan kısa bir süre önce Birleşmiş Milletler Irak Yardım Misyonu (UNAMI) Başkanı Jeanine Hennis-Plasschaert, BM Güvenlik Konseyi'ne (BMGK) verdiği son brifingde, UNAMI’nin Irak'ta seçimler, siyasi çalışmalar ve insan hakları alanlarındaki çalışmalarını tamamen sona erdireceğini ve Irak hükümetinin talebi üzerine Irak'ta sadece bir BM koordinatörü bulunduracağını açıklamıştı. Şarku’l Avsat’ın Majalla’dan aktardığına göre bu adım, Irak'taki siyasi sahnesini ve genel atmosferi uluslararası kurumlardan, özellikle de BMGK’dan dışlamak için İran'ın baskısıyla atıldı. UNAMI Başkanı, BMGK’ya düzenli olarak brifing verdi ve her seferinde İran bağlantılı milislerin ülkenin siyasi istikrarının bozulmasındaki olumsuz rolüne dikkati çekerek, Irak hükümetini ve siyasi güçleri uluslararası topluma karşı tamamen sorumlu tuttu.

Bu gelişmelerden sadece iki hafta önce, IKBY’nin Kormor Gaz Tesisi’ne insansız hava aracıyla (İHA) dört işçinin ölümüne ve bölgenin enerji şebekesine zarar vererek, büyük bir bölümünün enerji kesintisine uğramasına neden olan beklenmedik bir saldırı düzenlendi. Bu ani saldırı, Erbil ile Bağdat arasında birtakım uzlaşıların sağlandığı ve bu uzlaşıları bozmak isteyen tarafların suçlamalarla karşı karşıya kaldığı bir dönemde gerçekleşti.

zhumöı — *Iraklı Şii din adamı Mukteda es-Sadr Kufe Camii'nde vaaz verirken, 4 Kasım 2022 (AFP)*

Irak'taki Hizbullah yapılanmasının üst düzey liderlerinden din adamı Muhammed el-Kevserani’nin son iki haftadır İran'a bağlı birçok Iraklı silahlı grupla temaslarını yoğunlaştırdığını ve bu gruplarla, başta silahlı kanadı Mehdi Ordusu olmak üzere Sadr Hareketi arasında ortak bir zemin bulmaya çalıştığını söyleyen Iraklı kaynak, “Kevserani, İran ve Hizbullah tarafından geleneksel olarak Irak'taki silahlı grupların yönetiminin denetçisi olarak kabul ediliyor” dedi. Kaynak, söz konusu grupların, Sadr ve destekçilerinin Irak hükümetinin stratejisine aykırı olsa bile ülkede gerçekleştirebilecekleri herhangi bir siyasi ya da halk hareketine karşı çıkmamaları gerektiğini de belirtti.

Irak'taki Hizbullah yapılanmasının üst düzey liderlerinden din adamı Muhammed el-Kevserani, son iki haftadır İran'a bağlı birçok Iraklı silahlı grupla temaslarını yoğunlaştırırken, bu gruplarla Sadr Hareketi arasında ortak bir zemin bulmaya çalıştı.

Sadr Hareketi’nin lideri Mukteda es-Sadr, geçtiğimiz nisan ayı ortalarında hareketin adını ‘Şii Ulusal Hareketi’ olarak değiştirdiklerini açıkladı. Gözlemciler, Sadr'a yakın isimlerin Irak basınında boy göstermeye başlamasıyla birlikte isim değişikliğini, Mukteda es-Sadr’ın Irak siyaset sahnesine dönüşünün sinyali olarak değerlendirdi. İsim değişikliğinin, Sadr Hareketi’nin Mukteda es-Sadr'ın genel himayesi ve rehberliği altında siyasi sürece katılımının bir devamı olacağını söyleyen kaynak, ancak bu katılımın ayrıntılı bir örgütsel katılım olmayacağını, sadece Sadr'ın yaklaşık iki yıldır süren ‘siyasi tecridinin’ kırılmış olacağını belirtti. Sadr, isim değişikliği duyurusundan sadece birkaç gün önce, Irak'taki en büyük Şii dini merci olarak kabul edilen Ayetullah Sistani’yi ziyaret etmiş, yerel ve bölgesel olaylara ilişkin siyasi ve sahadaki tutumlarını açıklamaya başlamıştı.

Mukteda es-Sadr, isim değişikliği açıklamasından birkaç gün sonra siyasi tecridi çerçevesinde son yıllarda yapmadığı bir şekilde, babası Muhammed Sadık es-Sadr'ın şehit edilişini anacağını duyurdu. Sadr, bu vesileyle destekçilerine siyasi bir konuşma yaparak ilan ettiği yeni siyasi hareketin kimliğini ve siyasi görevlerini açıkladı.

Iraklı kaynağa göre İran, Sadr'ın iki yıl önce siyasi süreçten aniden çekilmesinin yarattığı travma nedeniyle ne KDP'nin ne de Tekaddum Partisi'nin Sadr ile gelecekte, özellikle de yaklaşan seçimlerde herhangi bir siyasi ittifaka katılmayacağına emin. Sadr'ın iki yıl önce siyasi süreçten aniden çekilmesi, KDP ve Tekaddum Partisi'nin zayıf konuma düşmelerine, Koordinasyon Çerçevesi güçleriyle müzakerelere gitmek zorunda kalmalarına ve onların Muhammed Şiya es-Sudani liderliğinde Irak hükümetinin kurulması için Devleti Yönetme İttifakı’nın oluşturulması konusundaki dayatmasını kabul etmelerine yol açmıştı.

Kaynağa göre İran, bu doğrultuda Sadr'ın içeride kendisine siyasi müttefikler edinmesini sağlamaya çalışıyor. İran, Sadr'ın baskıları ve sokak hareketleriyle, mevcut Başbakan Muhammed Şiya es-Sudani'nin ne pahasına olursa olsun ikinci bir dönem daha başbakanlık yapma arzusunun, özellikle Koordinasyon Çerçevesi güçlerinin liderleriyle yaşadığı anlaşmazlıkların ardından Sadr ve Sudani'yi önümüzdeki yıl yapılması planlanan genel seçimlerde bir araya getirebileceğini ve siyasi bir ittifak oluşturmalarını sağlayabileceğini düşünüyor.

zxcfvgbh — *Başkent Bağdat'ta Temsilciler Meclisi’ndeki bir oturuma katılan Iraklı milletvekilleri, 3 Eylül 2018 (AP)*

Öngörülen ittifak, parlamenter blok ve siyasi ağırlık açısından Koordinasyon Çerçevesi güçlerine paralel olacağından tarafların hiçbiri ne yeni bir cumhurbaşkanı seçebilecek ve yeni bir hükümet kurabilecek bir parlamento bloğu oluşturabilecek. Elbette Sadr, Koordinasyon Çerçevesi güçlerinin gelecekteki herhangi bir Irak hükümetinde yer almasını kabul etmeyecektir. Zira son dönemdeki tüm siyasi tercihini bu ret üzerine inşa etti. Ancak bunun yanında hiçbir zaman tek başına bir hükümet kuramayacağı gibi, eskisi gibi istediğinde de siyasi süreçten ayrılamayacak.

Nebil Fehmi

Son yazımda Gazze'deki savaşın durdurulması senaryosuna ve sonrasındaki gelişmelere dair beklentilerimi ele almıştım. O zamanlar yazı yayınlanmadan önce olayların gelişip çözülmesinden ve anlaşmaya varılmasından korktuğum için beklentilerimi açıklamakta biraz tereddüt etmiştim. Çünkü ateşkes ile rehine ve tutukluların serbeste bırakılması görüşmeleri, ABD Başkanı Joe Biden'ın İsrail'in kabul ettiği ima edilen önerisine odaklanmıştı.

Buna rağmen varılacak anlaşmanın geçici ve taktiksel olacağına, İsrail ile Hamas’ın pozisyonları arasındaki farkın, herhangi bir anlaşmanın istikrarına ve herhangi bir tarafın buna bağlı kalmasına izin vermeyecek kadar geniş olduğuna olan inancım nedeniyle yayınlamaya karar verdim.

Ne yazık ki değerlendirmelerimde ve analizlerimde haklı çıktım. Üzüntümün nedeni anlaşmadaki herhangi bir gecikmenin daha fazla çatışma ve çoğu, en korkunç ve ağır insani koşullara maruz kalan sivil ve masum Filistinlilerden oluşan daha fazla can kaybına yol açacak olması.

Müzakereler, önerilen fikirleri destekleyen 2735 sayılı Güvenlik Konseyi Kararı'nın 14 üyenin desteği ve Rusya'nın çekimser oyu ile kabul edilmesine rağmen fiilen başarısızlıkla sonuçlandı. Hamas tarafından bu karar olumlu bir tonla karşılandı ve Biden'ın önerdiği formatı tamamlayan bir dizi gözlem ve değişiklik teklif edildi. Fikirlerin içeriği daha önce bizzat İsrail savaş hükümeti tarafından onaylanmış veya girişimde bulunulmuş olmasına rağmen İsrail hükümeti ise resmi olarak sessizliğini korudu.

Son günlerdeki gözlemlerimden elde ettiğim en önemli ön sonuçlardan biri, İsrail ile Hamas'ın taktiklerinde büyük bir benzerlik, pozisyonlarında temel bir farklılık, birbirlerine karşı güvenlerini tamamen kaybetme, geleceğe ilişkin genel ve haklı kaygılarının var olduğudur.

Hem İsrail hem de Hamas, karşı tarafı sorumlu tutmak için öneri ve girişimleri reddetme sorumluluğunu üstlenmekten kaçınmaya çalışıyor. Bu, dokuz ayı aştıktan sonra bir bütün olarak uluslararası toplumun inandırıcılığını büyük ölçüde kaybetmesine, hesap sorulmadan ve cezalandırılmadan 40 binden fazla insanın hayatına, yüz binlerce yaralıya, sayısız kayıplara mal olan savaşı durdurmaya yönelik iç, bölgesel ve uluslararası baskının boyutunun bir göstergesi.

Biden'ın açıklaması ve Güvenlik Konseyi kararı sonrasında İsrail ve Hamas taraflarının açıklamaları ve önerileri, müzakerelerin temel noktalarında aralarındaki uçurumun boyutunu ortaya çıkardı. Hamas, girişimin çeşitli aşamalarının hedefinin, diğer hususların yanı sıra tam bir ateşkesin sağlanması ve İsrail askeri baskısının kalkması olması gerektiğini savunuyor. Bu nedenle, ilk aşamanın bitiminden veya daha fazla sayıda rehinenin serbest bırakılmasından sonra, sürecin ortasında İsrail operasyonlarının yeniden başlamasını önlemek için önerinin üç aşamasının birbiriyle bağlantılı ve iç içe geçmiş olduğuna dair açık bir metnin eklenmesini önerdi. İsrail Başbakanı ise önerilen fikirlerde tam ve kalıcı bir ateşkes metninin bulunmadığını, her koşulda savaşa devam edeceğini defalarca duyurdu.

Hamas ile İsrail ve özellikle de mevcut hükümet arasındaki anlaşmazlık noktalarından bir diğeri, İsrail hükümetinin en azından başlangıçta zafer için belirlediği kriterin, Hamas’ın askeri ve siyasi olarak ortadan kaldırılması olmasıydı. Bilhassa şiddet, İsrail'e karşı askeri olarak mücadele eden başka Filistinli siyasi akımlar doğurduğu için, bu ulaşılması zor bir hedef. Öte yandan Hamas açısından kamuoyu karşısında askeri ve siyasi olarak başarılı görünmenin kriteri, Filistinli sivil kayıplara rağmen acımasız İsrail işgali karşısında gösterdiği kararlılıktır.

Taraflar arasındaki güven eksikliğinin göstergelerinden biri de tarafların üzerinde anlaştıkları şeye bağlılık konusunda birbirlerine güvenmemeleri. İsrail, tek başına kalmak zorunda kalsa, yani dostu ABD ile anlaşmazlığa düşse bile, savaş konusunda tek karar vericinin kendisi olduğunu defalarca vurguladı.

Buna karşılık Hamas, İsrail'in ciddiyeti konusundaki şüpheleri, ABD’nin Filistinlilerin hakları pahasına bu konuda taraflı davranması nedeniyle garantörleri artırmak, garantilerin güvenirliğini güçlendirmek amacıyla Çin, Türkiye ve Rusya'nın da önerilen anlaşmanın garantör ülkeleri arasına eklenmesini talep etti.

Tüm bu gözlemlere bağlı olarak hem İsrail hem de Hamas tarafında gelecek konusundaki kaygı ve rahatsızlık açıkça görülüyor. Zira haklı ya da haksız, galip ya da mağlup fark etmeksizin İsrail ya da Filistin siyasi yapısında herhangi bir siyasi paya sahip olmak için her ikisinin de yaklaşımlarını temelden değiştirmesi gerekecek.

Her ne kadar Hamas uzun süre direnmeyi başarsa, keza iki devletli çözümün yeniden canlandığına, kendisine odaklanıldığına, Filistin devletinin birçok ülke tarafından tanındığına tanık olsak da, aşırılıkçı bir siyasi hareket olarak bile, mevcut haliyle Hamas ile çalışmaya karşı uluslararası düzeyde güçlü bir reddediş ve tavizsizlik var.

İsrail'in aldığı destek ve 7 Ekim 2023 olayları sonrasında kendisine sunulan güvenlik, siyasi ve askeri destek kadar, İsrail Başbakanı'nın olayları yönetme biçimi ve İsrail hükümetinin mevcut imajı konusunda uluslararası alanda açıkça artan bir memnuniyetsizlik de var.

Bazıları, İsrail'in önümüzdeki yıllarda uluslararası toplumun desteğinin sürmesini istiyorsa kendisini yeniden, liberal uluslararası sisteme daha yakın bir şekilde sunması gerektiğini savunuyor.

Devam eden müzakerelerin yakın gelecekte, başta insani nedenlerle çözüme ulaşmasını ümit ediyorum. Ancak anlaşmaya varılsa bile çatışmaların duracağı veya işlerin istikrara kavuşacağını uzak bir ihtimal olarak gördüğümü gizleyemem.

Anlaşmaya varılmadan, hatta anlaşmaya varılsa bile onun gölgesinde bence tartışmaların, suçlamaların, kavgaların devam etmesi muhtemel. Çünkü İsrail'in önemli Hamas liderlerini öldürmek ya da Gazze Şeridi'ndeki kanlı ve sonuçsuz çatışmaların ardından, ileri teknolojik askeri gücünü öne çıkaracağı arenalarda bir askeri güç gösterisi gibi somut başarılara ihtiyacı var. Bu da Arap komşularıyla, özellikle de Lübnan arenasında, işlerin kontrolden çıkması ve askeri gerilimin tırmanması tehlikesini beraberinde getiriyor.

Belki de haftalardır tanık olduğumuz eşi benzeri görülmemiş yüksek sıcaklıklara askeri alandaki yüksek sıcaklığın eşlik ettiği bir yaza çoktan girdik. Allah emniyet ve güvenliği sağlamaya çalışan herkesin yardımcısı olsun.

*Bu makale Şarku’l Avsat tarafından Londra merkezli Al Majalla dergisinden çevrilmiştir.

İran, Sadr'ı Irak'ın siyasi istikrarını bozmak için mi destekliyor?