İslam ve Araplık arasında Kuzey Afrika

1960 yılında üzerinde Cezayir Müslümandır yazan ve FLN amblemi bulunan bir pankart açan Cezayirli gençler (AFP)

Mustafa el-Faki*
İslam, Arap Kuzey Afrika ülkelerinin ayrıca milliyeti olmak için din sınırlarını aştı. Bu ülkelerin insanları, Fransız karakterinin Arap varlığına aykırı olduğu bir dili konuşuyor. Bu durum, özellikle Cezayir’deki Araplaşma hareketinin başarısına yol açan ulusal uyanış öncesinde daha yoğun gözleniyordu. Daha sonra bu uyanışla söz konusu ülkelerin kimliğinde büyük bir kayma oldu.
Cezayir modelini doğrulamak istediklerimizi araştırmak için bir vaka çalışması olarak alırsak, bu cesur insanların, çirkinliği ve vahşiliği ile Fransız sömürgeciliğine direndiklerini hatırlarız. İki taraf neredeyse aynı dili konuşuyordu: Fransızca. Aralarındaki tek fark dindi. Böylece İslam, aynı anda din ve milliyet haline geldi. Cezayir Arapları ile yerleşik yabancıları birbirinden ayıran tek şey din faktörüydü. Bu nedenle Cezayir halkı dinine sıkıca tutunarak bağlı kaldı. Bu, Arap - Müslüman Afrika ülkesindeki İslami eğilimin gücünü büyük ölçüde açıklayabilir. Abdulhamid bin Bedis de bu konu hakkında şöyle der:
“Cezayir halkı Müslüman ve Araptır. Kim özünden saptığını veya yok olduğunu söylerse yalandır.”
Araplar ve Avrupalılar arasındaki anlaşmazlık, Kuzey Afrika ülkelerinin din unsuruna dayanıyor. Doğu Araplarında ise bundan farklı olarak Araplığın İslam dinine bağlı olmadığını görüyoruz. Ancak durum, Kuzey Afrika ve Batı Asya’da oldukça farklı. Kuzey Afrika'daki bazı halkların karakterini anlamada anahtar olan bu hassas konuyla ilgili birkaç noktaya değinmek istiyorum. Siyasal İslam fenomenine olan bağlılığının kapsamını açıklayacak noktalardan bazıları şunlardır:
Birinci: Ulusal düşünce ile ilgili son araştırmalar, kimliğin belirlenmesinde ve milliyetin oluşturulmasında temel ve bağımsız bir faktör olarak dilin ortaya çıkmasına işaret ediyor. Siyaset bilimciler artık dine, ulusal düşünceyi etkileyen faktörleri belirlerken sahip olduğu ağırlığı vermiyor. Dil, buna bağlı bütün faktörlerin başında geldi. Dil bir ifade, davranış ve kültürdür. Dil paylaşıldığı sürece kalan farklılıkların kaynaştığı toplumlarda homojen insan topluluğunu oluşturur. Bu nedenle mesela Tunus, Cezayir ve Fas’ın halk dili  (Fransızlaşmış) Arapçadır. Fakat Arap kimliğini İslam ruhuna birinci dereceden dayanan bir varlık kılmaktadır. Bütün Kuzey Afrika ülkelerinin sakinleri (Araplar ve Amazigler) İslam dinini benimsiyor. Benimsemeyenler ise ya yabancıdır yahut ona meyillidir.
İkinci: Hiçbiri, Arap milliyetçiliğinin Doğu Araplarının, özellikle de Büyük Şam bölgesinin meşru kızı olduğu konusunda ihtilaf etmiyor. Öyle ki milliyetçilik fikirleri Şamlıların eliyle kendi yurtlarında veya göç ettikleri yerlerde ortaya çıktı. İlginçtir ki vatanseverlik bayrağını taşıyanların büyük bir kısmı çeşitli mezheplerden Hristiyanlardı. Bu Şamlıların dini, milliyetçilikten ayırmada erken başarı elde ettikleri anlamına gelmektedir. Bu nedenle ulus-devletle ilişkili birlik ve yönelime dair fikirlere yer verdiler. Bu, dini bir devlete bağlı eğilim değildi ve bu durum Mağrib ülkelerine has değildi. İslam bu duruma göre daha önce de belirttiğimiz gibi bir din ve milliyetti. Kendileriyle sömürge altındaki kimliği dil faktörüne bağlı olmayanlarla aradaki ayırıcı unsur niteliğindedir. Fakat dini akideye yakın olan faktörlerdendi. Bu, Kuzey Afrika incelenirken ve genel olarak Doğu Araplarından ayırt edilmeleri açısından oldukça önemli bir durumdur.
Üçüncü: Kuzey Afrika’da Akdeniz kıyısında yer alan bir ülke olarak Mısır üzerinde çalışanlar, Mısır ulusal hareketinin Arap akımlarından daha çok İslami akımlardan etkilendiğini keşfetti. Mısır, ‘Abdunnasır’ dönemi istisna olmak üzere modern çağda siyasi Araplığı kabul etmiyor. Öte yandan Ahmed Arabi (Arabi Paşa) ve Mustafa Kamil Paşa’nın İslam şemsiyesi ve Osmanlı padişahı kaftanının altında bir ulusal mücadele veriyordu. Mısır, İngiliz sömürgesi, bir yandan Müslüman halk ile Hristiyan bir millet arasında çatışmalarla mücadele ediyordu. Bu, aynı dini paylaştıkları fakat farklı bir milliyete sahip oldukları Türklere karşı savaştıkları için Büyük Suriye Arapları için düşünülemezdi. Bu nedenle Şamlıların, Arap milliyetini benimsemiş olmaları, dini bağlılığın değerini ve ondan kaynaklanan anlaşmazlıkları yükseltmeden bu bağlılığı doğrulamaları oldukça doğaldı. Mısır’ın durumu, Kuzey Afrika’da olanlar açısından açıklayıcı bir örnek. Dini inanç, Tunus’taki Cerbe Adası ve Fas’ın bazı bölgelerinde olduğu gibi Yahudilerin sınırlı bir azınlığı oluşturduğu,Müslümanların ise ezici bir çoğunluğa sahip olduğu bölgelerde ayrım konusunda önemli bir rol oynadı. Büyük çoğunluk Müslüman iken onları bir araya getiren başka hiçbir ortak kimlik görünmüyor.
Dördüncü: Tarih boyunca din ile milliyet (İslam ve Araplık) arasında bir ilişki olup olmadığının belirlenmesi konusunda tartışmalar gerçekleştirildi. İslamcılar, Arap milliyetçiliğini bölge ülkelere taşıyanın hanif din olduğunu iddia etti. Hatta bazıları, İran ve Türkiye örneğinde olduğu gibi dini koruyarak kültürünü de koruyor. Öte yandan büyük çoğunluk kültürel birleşme ışığında veya hanif dinin şemsiyesi altında dini çoğulculuğa inanan modern bir kavramı benimsemiş durumda. Sonuç olarak - özellikle bu noktada – İslam dinini yeni ülkelere Araplığın getirdiğine inananlar var. Diğer tarafta milliyetçiliği Arap dünyasının geri kalanına İslam dininin taşıdığına, onsuz, Arapların farklılıklara, çatışmalara ve bazen de çelişen eğilimlere rağmen tek bir vizyon etrafında buluşamayacaklarına inananlar da mevcut.
Beşinci: Kuzey Afrika ülkeleri, birçok Müslüman ülke gibi İslam dini ve Arap milliyeti projeleri arasında gitti geldi. İki proje arasındaki çatışma yoğunlaştı. Nasıri, gelgiti uzun yıllar boyunca çeşitli siyasi hareketlerden etkilenen bir akım olarak milliyetçilikle bağlantılıydı. Siyasi İslam gerçekten Afrika Araplarının meşru çocuğuydu. Bu grup, dünyadaki Arap sayısının üçte ikisini temsil ediyor. İki projenin önemi belirli zaman aralıklarına göre değişiklik gösterdi. 1967 gerilemesinden sonra yapılan ulusal projenin düşüşü, İslami projenin sahnede öne çıkması için bir nedeni olarak bir grup Müslüman ülkenin temel yönelimi haline geldi. Bu, İslam dininde yönetim kavramına ve doğru öncülün öğretilerine uyma ihtiyacına dayanan iyi bilinen entelektüel akımlar tarafından beslendi ve desteklendi. Dolayısıyla Cezayir’in din adına terör dalgaları tarafından istila edilmesi şaşırtıcı değildi. Tıpkı daha sonraki dönemlerde diğer ülkelerde de benzer semptomlar görüldüğü gibi.
Kuzey Afrika’da din ve milliyet, İslam ve Araplık arasındaki durumların incelenmesi bizi dini bakış açısının üstesinden gelenleri uzaktan görmeye, dini inancı dikkate almadan ulusal düşünceye dayanan politik eylem gruplarına da bakmaya davet ediyor. Bu inceleme, inkar etmemesine rağmen İslam dininin ilerleyiş yönünün önemi üzerinde duruyor.
Independent Arabia'da yayınlanan makale*