Taliban, Kabil'de iktidara döndükten sonra salı günü ilk geçici hükümetini açıkladı. Geçtiğimiz haftalarda Taliban liderlerinin son yirmi yılda önemli roller oynamış önde gelen Afgan siyasi şahsiyetleriyle yaptığı toplantıların ve “kapsamlı” bir hükümet kurma vaatlerinin yarattığı izlenimin aksine hükümette önceki rejimden hiçbir isim yer almadı.
Yeni ilan edilen hükümet tamamen "Taliban"dan müteşekkil ise, mağlup olan rakiplerinin akıbeti ne olacak?
Eşref Gani
Afganistan’ın eski Cumhurbaşkanı Eşref Gani'nin Ağustos ayı ortasında ülkeden ayrılması, rejiminin düştüğünün ve Taliban'ın zaferinin resmi bir duyurusu oldu. Gani, Taliban güçlerinin başkent Kabil’in kenar mahallelerini ele geçirmesinin ardından acilen ülkeyi terk etti. Muhtemelen kaderinin, 1996'da Kabil ele geçirildikten sonra hareketin savaşçıları tarafından asılan eski Afgan Devlet Başkanı Necibullah'ın kaderine benzeyeceğinden korkuyordu. Necibullah o sırada Kabil’de BM koruması altında yaşıyordu. Ancak BM karargahının “diplomatik dokunulmazlığı” ona yetmedi. Taliban savaşçıları onu alarak başkentte halka açık bir yerde astılar.
Necibullah, eski Sovyetler Birliği'ne bağlı bir komünistti ve onunla mücahit grupları arasında çok kan dökülmüştü. Eşref Gani'ye gelince, geçmişte onu destekleyen Amerikalılar, Taliban karşısında yalnız bıraktılar. Gani de Taliban savaşçıları kendisine ulaşamadan hızla kaçtı. İnsani nedenlerle ikamesine izin veren BAE’ne gitmeden önce, komşu ülkelerden Tacikistan’a indiği bildirilen bir uçakla ülkeden ayrıldı.
Karzai, Abdullah ve Hikmetyar
Eski Cumhurbaşkanı Hamid Karzai ve eski Başkan Yardımcısı ve Ulusal Uzlaşma Yüksek Konseyi Başkanı Abdullah Abdullah, Taliban'ın kontrolü ele geçirmesinden sonra Kabil'den ayrılmayan en önemli siyasi figürler arasındaydı. Bu iki isim, yeni hükümet altında güvenliklerini ve emniyetlerini koruma sözü veren Taliban’ın üst düzey liderleriyle birçok toplantı yaptı. Abdullah Abdullah şu anda Karzai'nin Afganistan'ın başkentindeki evinde ikamet ediyor. Hareket, ev hapsinde tutuldukları iddialarını reddederek, evin etrafındaki korumaların onların güvenliğini sağlamak için yerleştirildiğini belirtiyor. Çeşitli ülkelerden yetkililerle iletişim kurmak da dahil olmak üzere birçok toplantı ve etkinliğe katıldıkları göz önünde bulundurulursa, pek de özgürlükleri kısıtlanmış gibi görünmüyor. Zaten bu iki isim, yıllardır Taliban ile diyalogu savunmuş ve Doha’da hareketin liderleriyle yapılan temaslara katılmış kimseler.
Bu iki şahsiyete ilaveten, "Taliban" düşmanlığına rağmen Kabil'de kalan üçüncü bir önemli şahsiyet daha var: Gulbuddin Hikmetyar. İslam Fırkası'nın tarihi lideri Hikmetyar, hayatı boyunca savaşmaktan bıkmış olacak ki eski düşmanı olan Taliban’dan kaçmaya çalışmadı. 1980'ler boyunca Sovyet Kızıl Ordusu ile ardından Kabil'de Rusların bıraktığı komünist hükümetle savaşan Hikmetyar, 1992'de bu hükümetin çöküşünden sonra İslam Cemiyeti'nin önde gelen lideri olan ezeli rakibi Ahmed Şah Mesud'a karşı Kabil'in kontrolü için kanlı bir savaş başlattı. "Taliban" hareketi, doksanların ortalarında ortaya çıkıp Kabil'i ele geçirmeye çalıştığı zaman Hikmetyar, Taliban’ın ilerleyişini durdurmak için Ahmed Şah Mesud ile ittifak kurdu, ancak iki taraf da bu ittifakı yürütemedi. Ardından, iki isim de ülkenin kuzeyine sığındı ve diğer gruplarla birlikte, Amerikalıların "Taliban" yönetimini devirmek için kullandığı 2001 yılına kadar varlığını sürdüren "Kuzey İttifakı"nı kurdular. Ancak Hikmetyar'ın rolü bununla sona ermedi. İran'a kaçan Hikmetyar, Amerikalılara karşı bir savaşa öncülük etmek için doğu Afganistan'daki eski kalesine geri döndü. Ordusu dağıldığı için ve özellikle de "direniş" bayrağı büyük ölçüde, ülkenin güneydoğusunda "Taliban" örgütün kolu olan "Hakkani Ağı"nın eline geçtiği için Sovyetlere karşı kazandığı zaferleri Amerikalılar karşısında tekrarlayamadı. Afgan hükümetiyle yapılan barış görüşmelerinin ardından Hikmetyar, Kabil'e taşınmaya, Amerikalılara karşı savaşını durdurmaya ve yeni rejime katılmaya karar verdi. Afganistan cumhurbaşkanlığı seçimlerine katıldı, ancak kazanamadı. Hikmetyar şimdi Kabil'de Taliban'ın diyalog kurduğu isimlerden biri ve onların yönetimi altında yaşıyor.
Herat Aslanı
Muhammed İsmail Han, ülkenin batısında "Taliban"ın en önde gelen tarihi muhaliflerinden biriydi. Afgan ordusunun bu eski subayı, seksenlerde Ruslara ve komünistlere karşı amansız bir mücadeleye girişti. Bu da onun İran sınırındaki kalesi olan Herat’a atfen "Herat Aslanı" olarak anılmasına neden oldu. Ancak doksanlı yıllarda Taliban’a mağlup olarak İran’a kaçtı. Harekete karşı bir isyan başlatmak için Afganistan’a geri dönen İsmail Han, Taliban tarafından yakalandı ve Kandahar'daki Taliban kalesinde yıllarca hapis altında tutuldu ancak 2001'deki ABD işgalinden önce kaçmayı başardı. Taliban rejiminin düşüşünden sonra "Herat Aslanı", Kabil'deki yeni yönetime katıldı ve bakanlık görevlerinde bulundu. "Taliban", bu yıl Amerika'nın geri çekilmesinin ışığında, iktidarı yeniden ele almak için ilerlemeye başladığında İsmail Han, destekçilerini Herat'ta toplamak ve Herat’ın Taliban’ın eline geçmesini engellemek için bir girişim başlattı ancak başarısız oldu. Taliban, onu tutuklamasına rağmen intikam almadı. Aksine, vatandaşları hareketle iş birliği yapmaya ve Taliban’ı da insanlara iyi davranmaya çağıran bir açıklama yapmasına izin verildi. "Eski Aslan" valizlerini toplayıp tekrar İran'a gitti ve şu anda Meşhed şehrinde yaşadığı düşünülüyor.
Atta Muhammed Nur ve Raşid Dostum
Atta Muhammed Nur ve Abdul Raşid Dostum, özellikle ülkenin kuzeyindeki tarihi kalelerinde "Taliban"ın yayılmasını durdurmada önemli rol oynayabilecek en önde gelen isimler arasındaydı. Atta Nur, daha önce yaptığı gibi Tacikleri "Taliban" ile yüzleşmeye yönlendirebilir, Dostum ise aynı şeyi Özbek yurttaşlarıyla tekrarlayabilirdi. İki isim, Özbekistan ve Türkmenistan sınırlarındaki Belh ve Cüzcan'daki destekçilerini hızla harekete geçirdi, ancak Taliban'ın yıldırım saldırısı onlardan daha hızlıydı. Özbeklerin Cüzcan savunması hızla çöktü ve Taliban savaşçıları Dostum’un lüks evine kadar girmeyi başardılar. Bazı savaşçılar, çöken Afgan hükümeti tarafından Dostum’a verilen, “Mareşal” madalyalarıyla süslenmiş askeri üniforma da dahil olmak üzere Dostum’a ait olan üniformaları ele geçirmekle gösteriş yaptı. Başkenti Mezar-ı Şerif neredeyse savaşmadan Taliban'ın eline geçtiği için Dostum'un sığındığı komşu Belh'te durum pek iyi değildi. Belh’in düşüşünden kısa bir süre önce, Atta Muhammed Nur ve Dostum birlikte otoyolun karşısına Özbekistan sınırına kaçtı. Kendilerini Taliban'a teslim etmeyi amaçlayan bir komployu keşfettikleri için kaçtıklarını ifade ettiler.
Atta Nur, zaman zaman ülkesindeki durumla ilgili siyasi açıklamalar yapıyor. Doksanlı yıllarda yaptığı savaşlarla ünlenen ve sağlık sorunları yaşayan General Dostum'a gelince, partisinin siyasi liderliğinin oğluna geçmesinden sonra büyük ölçüde sessizliğe büründü. Bu iki ismin, yakın zamanda Pençşir Vadisi'nde kuşatma altındaki Taciklerin üzerindeki baskıyı hafifletmek için bir miktar yardım sağlamaya hazırlandıkları bildirilmişti, ancak bu, yeni Afgan hükümetine karşı harekete geçmemeleri yönünde dış baskılara uğradıklarına dair haberler çerçevesinde gerçeğe dönüşmedi. Dostum'un, yakın ilişki içinde olduğu ve uzun yıllardır yaşadığı Türkiye'ye yerleşmesi ise pek uzak bir ihtimal değil... Dostum, oğluna, tarihi Türk lider “Atatürk”ün ilk ismi olan “Mustafa Kemal” adını vermişti.
Ahmet Mesud
Ahmed Mesud, önceki Afgan hükümetinde görevli değildi. 11 Eylül 2001 saldırılarının hemen öncesinde El Kaide tarafından öldürülen rahmetli babası Ahmed Şah Mesud'un destekçilerinin büyük oranda yer aldığı bir gruba liderlik etti. Ağustos ayında Kabil’in Taliban’ın eline geçmesiyle birlikte Mesud, Pençşir Vadisi'ndeki babasının kalesine taşındı. Orada, Cumhurbaşkanı Eşref Gani’nin yardımcısı Emrullah Salih, Afgan Savunma Bakanı Bismillah Muhammedi ve yüzlerce subay ve asker de dahil olmak üzere birçok eski rejim yetkilisi ona katıldı.
Taliban, bu isimlerle pazarlık etmeye ve silahlarını bırakmaları için ikna etmeye çalışsa da iki taraf bir anlaşmaya varamadı. Bu yüzden Taliban zor vadide birçok cepheden birden büyük bir saldırı başlattı. Günlerce süren çatışmalardan sonra, hareket vadinin kontrolünü ele geçirdi. Muhalifler ise farklı bir rakip olan Taliban karşısında, seksenlerde Rusları küçük düşüren ve oğul Ahmed Mesud’un bugün tekrarlamaya çalıştığı “Pençşir Aslanı” efsanesini yaratan doğal kaleler olan dağlara kaçtılar.
Birleşmiş Milletler Genel Sekreteri António Guterres (AP)
Birleşik Krallık Başbakanı Keir Starmer, Londra'da konuşma yapıyor. (Arşiv - AP)
Mısır Cumhurbaşkanı Abdülfettah es-Sisi (Mısır Cumhurbaşkanlığı)
Fransa Cumhurbaşkanı Emmanuel Macron (EPA)