Biden, İran nükleer anlaşması ile ilgili zorlu seçimlerle karşı karşıya

Tahran ve uluslararası toplum arasında ipler geriliyor

İran'ın Natanz Nükleer Tesisi (AFP)

İran ile uluslararası toplum arasında son zamanlarda iplerin daha da gerilmesiyle birlikte ABD Başkanı Joe Biden'a Tahran'la müzakereleri bir an önce sonuca bağlaması için yapılan baskılar artıyor. Biden zor bir seçimle karşı karşıya. Ya tutumunu yumuşatıp risk alacak -ki bu durumda özellikle Kasım ayında yapılacak yasama seçimlerine aylar kalmışken muhalif Cumhuriyetçi Parti onu ABD’nin en azılı düşmanlarından birine karşı zayıf olmakla suçlayacak- ya da diplomasinin başarısız olduğunu duyurarak Ukrayna-Rusya savaşı ile eş zamanlı olarak Ortadoğu’da büyük bir krizi ateşleme riskini göze alacak.
Uluslararası Kriz Grubu’ndan (ICG) Ali Vaiz Fransız haber ajansına (AFP) yaptığı açıklamada “Bu aşamada işler her iki yönde de gidebilir. Son birkaç gündür yaşanan gerilim, Tahran ve Washington'daki liderleri masadaki anlaşmayı kabul etmeye itebilir. Ya da kaçınılmaz olarak daha da kötüleşecek yeni bir gerilim döngüsü başlatabilir” ifadelerini kullandı. 2021'in başlarında Demokrat ABD Başkanı Joe Biden, İran nükleer dosyası ile ilgili 2015 yılında imzalanan ancak Cumhuriyetçi selefi Donald Trump'ın çekildiği nükleer anlaşmayı canlandırmak için müzakerelerin hızlıca sonuçlanacağını düşünüyordu. Ancak Viyana müzakereleri şu anda askıya alınmış durumda.
Birleşmiş Milletler’e (BM) bağlı Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı’nın (UAEA) İran’ı işbirliği yapmadığı için resmi olarak kınayan bir ABD-Avrupa kararı çıkarmasıyla işler daha da kötüleşti. Kınama kararı UAEA’nın geçen ay yayınladığı bir raporun üzerine geldi. Söz konusu raporda İran'daki üç kayıt dışı bölgede bulunan zenginleştirilmiş uranyum izleri konusunda Tahran tarafından ‘tatmin edici bir açıklama’ yapılmadığı vurgulanmıştı. İran, UAEA’nın bu kararına, nükleer faaliyetlerini izlemek için UAEA tarafından kurulan ‘27 kamerayı kaldıracağını’ söyleyerek karşılık verdi.
Washington'da, 2015 yılında imzalanan anlaşmanın savunucuları bu gelişmelerin, Kapsamlı Ortak Eylem Planı'nın (KOEP/nükleer anlaşma) İran'ın nükleer bomba edinmesini engellemenin tek yolu olduğunu ve anlaşmayı kurtarmanın ABD tarafından verilecek bazı tavizlere değeceğini kanıtladığını savunuyorlar. Buna karşılık başta Cumhuriyetçiler olmak üzere anlaşmayı eleştirenler, İran uluslararası müfettişlerle işbirliği yapmadığı için son olayları, anlaşmanın yetersiz olduğunun kanıtı olarak görüyorlar. Bu konuda, düşünce kuruluşu Demokrasileri Savunma Vakfı'ndan nükleer anlaşmaya karşı olan Behnam Ben Taleblu "Tahran'ın nükleer alanda son aylarda kaydettiği bütün bu ilerlemeler Biden hükümetinin tutumunu değiştirmesi için yeterli değilse, daha ne olması gerekiyor?" ifadelerini kullandı.
Behnam Ben Taleblu, ABD başkanını selefi döneminde uygulanan ‘azami baskı’ politikasına geri dönmeye, ancak bu sefer bunun ‘çok taraflı bir versiyonunu’ benimsemeye çağırdı. Demokrat Parti safında bile eleştirel sesler yükseliyor. Örneğin Senatör Bob Menendez “Yönetim, İran'ın nükleer ilerlemesi yüzünden artık anlaşmaya geri dönmenin ABD'nin çıkarına olmadığını hangi noktada kabul edecek?” şeklinde tepki verdi.
UAEA Başkanı Rafael Grossi, İran'ın şu anki uranyum zenginleştirme hızında devam etmesi halinde ‘sadece birkaç hafta’ içerisinde nükleer silah için yeterli malzeme elde edeceğine dair uyarıda bulundu. İran ise nükleer silah üretmeye çalıştığı iddialarını sürekli reddediyor. Aslında geçtiğimiz aylarda ABD tarafı Ali Vaiz’in ‘anlaşma yok, kriz yok’ şeklinde özetlediği mevcut duruma razıymış gibi görünüyordu. ABD’liler Aralık ayında bir anlaşmaya varmak için sadece ‘birkaç hafta’ kaldığı konusunda uyarıda bulunduktan sonra, bu süre hiçbir sonuç elde edilemeden geçti ve başka bir tarih de verilmedi.
Perşembe günü Washington niyetinin ne olduğu hususunda belirsizliğini korudu. ABD Dışişleri Bakanı Antony Blinken, Tahran'ın son ‘kışkırtmalarının’ ‘kötüleşen bir nükleer krizin patlak vermesine’ ve ‘İran'ın ekonomik ve siyasi izolasyonunun artmasına’ sebep olacağına dair uyarıda bulundu. Ancak aynı zamanda hala nükleer anlaşmayı yeniden canlandırmaya çalıştığını vurgulayarak diplomasi için açık bir kapı bıraktı. Blinken’ın bir sözcüsü anlaşmanın etkinleştirilmesinin ABD'nin ‘ulusal güvenlik çıkarlarına güçlü bir şekilde hizmet edeceğini’ söyledi.
AFP’nin aktardığına göre Washington'daki Ortadoğu Enstitüsü'nde araştırmacı olan Randa Slim, çıkmazı ‘herkesin Viyana görüşmelerinin çöktüğünü varsayacağı, ancak kimsenin bunu duyurmaya istekli olmayacağı’ bir belirsizlik durumu olarak nitelendirdi. Biden yönetiminin karşı karşıya olduğu ikilemin bu olduğunu vurgulayan Slim’e göre, uzmanların Tahran'ın nükleer silah edinmeye her zamankinden daha yakın olduğunu iddia ettiği bir zamanda, Biden yönetimi müzakerelerin bittiğini duyurursa, ‘doğrudan harekete geçmeye’ veya şahinleri İran'ın nükleer tesislerine askeri saldırılar başlatmaya teşvik eden ‘İsrail'in müdahalesini kabul etmeye’ mecbur kalacak.
Bununla birlikte Ali Vaiz, UAEA ile yaşanan gerilimin ‘her iki tarafa da’ mevcut durumda ‘devam edilmesinin mümkün olmadığını’ kanıtlamış olduğunu belirtti. Fikrini desteklemek için iki tane geri sayım sayacı olduğunu ve bunların Biden üzerinde büyük bir baskı yarattığını söyledi. Vaiz, Biden’ın bir taraftan İran’ı nükleer silaha yakınlaştıran ve ABD Kongresi’ni Biden’dan daha kararlı bir şekilde ilerlemesini talep etmeye itecek bir geri sayım sayacı; bir taraftan da başkanlık döneminin ortasında yasama seçimlerinin yaklaşmasıyla siyasi bir geri sayım sayacı karşısında olduğunu söyledi.