İran ile yürütülen nükleer müzakerelerin sonlanmasının alternatifleri

Uluslararası Atom Enerjisi Örgütü'nün (UAEA) İran'ı kınama kararı ve Tahran'ın buna tepkisi, mevcut gerçek ile önceki nükleer anlaşmayı yeniden canlandırma veya yeni bir versiyonuna ulaşma umutları arasındaki büyük mesafeyi gösterdi. Artık mesele, Batı ile İran arasındaki nükleer müzakerelerin tamamen ve kalıcı olarak çökmesi durumunda, çatışmanın her iki tarafının sahip olduğu ve kullanabileceği alternatif araçlarda yatıyor.
İran'ın oylamaya katılan 35 ülkeden 30'u tarafından onaylanan örgüt kararını kınaması, örgütün müfettişlerinin Natanz, İsfahan, Tahran ve İran'daki diğer nükleer tesislere yerleştirdiği 27 gözetleme kamerasının çalışmasını durdurmak için atılan hızlı pratik adımları da içeriyor. UAEA Genel Müdürü Rafael Grossi, yukarıda belirtilen kameraların dört haftayı aşmayan bir süre içinde yeniden çalıştırılmasından kaçınmanın, 2015 anlaşmasıyla çalışmaya devam etme şansını ortadan kaldıracağı konusunda uyardı. Buna ek olarak İran'ın uranyum zenginleştirmede kullanılan santrifüjlerin üretim ve kurulumunu hızlandıracağını ve daha etkin yeni modellerini hizmete sunacağı duyuruldu.
İran'ın, geçtiğimiz mart ayında Viyana'da ortaya atılan ve söz konusu dönemde müzakerelerde bir dönüm noktası gibi görünen formülü kabul etmeye yönelik çözüm çabaları ve çağrıları başarısız olursa halen kullanabileceği bazı kartları bulunuyor.
Tahran, İran Devrim Muhafızları Ordusu’nun (DMO) ABD Dışişleri Bakanlığı tarafından yayınlanan uluslararası terör örgütleri listesinden çıkarılması, 2018'de eski ABD Başkanı Donald Trump'ın yaptığı gibi ABD'ye anlaşmadan bir daha çekilmeme garantisi verilmesi ve nihayet anlaşmayı imzalamadan önce İran'a yönelik ABD yaptırımlarının büyük kısmının kaldırılması olan üç talebine bağlılığı sürüyor. Bu talepleri yerine getirmek için sahip olunan araçlar iki kategoriye ayrılıyor. Bunlardan ilki, uranyum zenginleştirme oranını yüzde 90'a çıkarmak ve Tahran'ın 1970'te imzaladığı Nükleer Silahların Yayılmasını Önleme Antlaşması'ndan çekilmesi ve UAEA ile iş birliği seviyesinin, ajans müfettişlerinin İran nükleer tesislerinde kendilerinden istenen görevleri yerine getirmelerini fiilen engelleyen seviyelere indirilmesi gibi doğrudan İran'ın nükleer faaliyetleriyle ilgili.
Yerel olarak üretilen IR6 santrifüjlerini kullandıktan sonra zenginleştirme seviyesini yüzde 90'a çıkarma tehdidi, zenginleştirilmiş uranyumu nükleer bomba yapımında kullanılan askeri düzeyde plütonyuma dönüştürmek için gereken kritik yüzdeye dokunduğu için en ciddi tehdit olabilir. Bu, birkaç Batılı gözlemcinin, İran'ın atom bombasının tüm bileşenlerine sahip olmasını ‘birkaç hafta’ ve daha fazla olmayana kadar geçen süreyi belirlemesini sağladı.
İkinci kategori ise dolaylı olarak nükleer müzakerelere giren ikinci İran araçları. Burada İran'ın yabancı silahlarının, özellikle DMO’nun – bu nedenle terör örgütleri listesinden çıkarılmasında ısrar ediyor - ve Irak, Lübnan, Yemen ve Suriye ve Gazze gibi birçok Arap ülkesinde onunla bağlantılı yerel güçlerin oynadığı rol devreye giriyor. Nükleer müzakerelerdeki her tökezlemenin, bir İranlı yetkilinin ‘İsrail İran konusunda bir hata yaparsa Tel Aviv ve Hayfa'yı yerle bir etmekle’ tehdit etmesiyle çakışması tesadüf değil.
Lübnan ve İsrail arasındaki deniz sınırlarının çizilmesi konusu, Tahran'ın nükleer müzakerelerinde neler kullanabileceğine dair basit bir örnektir. Lübnan'daki yerel İran ajanı bu gerçeğin farkında ve İran- ABD müzakereleri ihtimallerini yok etmemek için açık denizdeki ‘Kariş’ sahasından gaz çıkarmaya gelen Yunan gemisine karşı herhangi bir pratik önlem almamak için hareket ediyor. Ancak ABD’liler ve İsraillilere deniz sınırları meselesinin, İran müzakere belgeleri listesine girdiğini bildirmekte ısrarcı. Aynı durum, Erbil'in bombalanmasının ve bazı ABD çıkarlarının hedef alınmasının Irak milisleri tarafından yenilendiği, ABD’ye savaş ilan etme noktasına gelmeyen Irak için de geçerli. Bu, Ruslara ait bölgeleri etkisiz hale getirmek için büyük bir Rus-İsrail anlayışı ve Moskova'nın İsrail hava ve füze saldırıları açısından doğrudan çıkarlar olarak gördüğü durum bağlamında İsrail'in Suriye'deki İran bölgelerini havadan bombalamaya devam etmesiyle örtüşüyor.
Bu karmaşık oyuna ayrıca İran ekonomik krizinin tırmanması ve kötüleşen yaşam koşullarına karşı halk öfkesi de dahil oluyor. İsrail'in, İran'ın nükleer tesislerine karşı büyük askeri saldırılar başlatma ve bölgesel ittifakları, İran rejiminin yurtiçinde ve yurt dışındaki muhalifleriyle güvenlik ve askeri iş birliğini güçlendirme tehdidi de bulunuyor.
Ortadoğu'da yeni bir savaş çıkması, özellikle araç yakıtı ve ABD fiyatları üzerinde rekor rakamlara ulaşan petrol fiyatları üzerindeki doğrudan etkisi ve birkaç ay sonra Demokratların seçim servetlerine onarılamaz bir zarar vermesi nedeniyle mevcut ABD yönetiminin görmek istediği bir şey değil. Bu, İran'ın manevra alanını ve Tahran'ın pozisyonlarına tutunma kabiliyetini bir dereceye kadar genişletiyor. Bununla birlikte Batı ve Washington'ın, İran'la ilişkilerdeki sabitlerinden, özellikle de İran'ın nükleer eşiği geçmesini ve bir nükleer silah cephaneliği oluşturmasını önleyeceklerine inanmak için ise herhangi bir neden yok.

Irak Başbakanı Muhammed Şiya es-Sudani, İran’daki rejimin çöküşüne ilişkin ‘aceleci hesaplamalar’ konusunda uyarıda bulunarak, bunun bütün bölgenin istikrarını bozacağını ve zaten istikrarsız olan bölgede bir güvenlik boşluğu yaratacağını söyledi.

Sudani, dün İngiliz haber ağı BBC'ye verdiği röportajda şunları söyledi:

“İran'daki rejim, hızla çökecekmiş gibi gösterildiği kadar zayıf değil. Bu rejim köklü bir rejim ve çok sayıda destekçisi ve yandaşı var.”

Irak Başbakanı İran'daki rejimin çöküşünün Irak'a etkisiyle ilgili bir soruya verdiği yanıtta, “Mantık, komşularda herhangi bir yerde çıkan yangının tüm bölgeye yayılacağını söylüyor. Bu yangından kimse korunamaz” ifadelerini kullandı.

Sudani, Irak'ın savaşın tüm bölgeye yayılmasından ‘gerçek bir endişe’ duyduğunu söyledi.

İsrail savaş uçakları, geçtiğimiz ay 12 gün süren savaş sırasında Irak hava sahasını kullanarak İran’daki hedefleri bombaladı. Başbakan Sudani bunu ‘ülkenin egemenliğinin ihlali’ olarak nitelendirdi.

Hükümetinin ülkenin savunma yapısında bir zayıflık tespit ettiğini, bunun üzerine Güney Kore ve Fransa'dan hava savunma sistemleri satın almak için çalışmalara başladığını ve son gerginliklerin ardından da bu süreci hızlandırmaya karar verdiğini söyleyen Irak Başbakanı, “Bizim bu tür ihlallere karşı koyacak yeterli ve ileri teknolojiye sahip bir hava savunma sistemimiz yok. Bu, aslında Irak'ı dahil olmadığı bir savaşa sürüklemek anlamına geliyordu” şeklinde konuştu.

Sudani, sözlerini şöyle sürdürdü:

“Planlarımızı kesinlikle sürdüreceğiz ve İsrail ya da başka herhangi bir ülkenin Irak hava sahasını ihlal etmesine izin vermeyeceğiz. Mümkün olan tüm araçları kullanacağız.”

Irak'ın yeni radar sisteminin bazı parçalarını teslim aldığını ve bu yıl içinde sistemin büyük bir kısmını teslim alacağını belirten Sudani, “Güney Kore'den ilk sevkiyatı alacağız, ancak daha fazlasına ihtiyacımız var” dedi.

İsrail ile İran arasındaki ateşkesin kırılganlığından duyduğu endişeyi dile getiren Sudani, ateşkesi tehdit eden en önemli unsurlardan birinin İsrail hükümetinin başında Binyamin Netanyahu'nun bulunması olduğunu söyledi.

Irak Başbakanı, şunları söyledi:

“Bu, tüm bölge için bir endişe kaynağı, çünkü savaşları ve çatışmaları tüm bölgeye yaymak bu kişinin hayatta kalma stratejisidir. Bu da bölgedeki tüm ülkelerle sorunlar yaratıyor. Gazze'de ateşkes sağlanamadı, Lübnan'da da durum aynı, Suriye'ye istediği zaman saldırıyor. Bu endişe verici bir durum.”

İran ile yürütülen nükleer müzakerelerin sonlanmasının alternatifleri