Shirley Ze Yu
Çin Devlet Başkanı Şi Cinping, geçtiğimiz yıl kasım ayında Peru'daki dev Chancay Limanı'nın açılışında, sadece tipik bir Çin denizaşırı projesini başlatmıyordu. Daha önce üç kez küresel güç dengesini yeniden şekillendiren ve bugün de bunu tekrar yapmaya hazır olan bir vizyonu hayata geçiriyordu. İnşaatı 1,3 milyar dolara mal olan ve dünyanın en büyük konteyner gemilerini barındırabilen bu derin su limanı, Çin'in Pasifik'in ekonomik coğrafyasını yeniden yazmak için bugüne kadarki en cesur girişimi olurken, sabırlı bir altyapı kampanyası yoluyla Batı Yarımküre'de iki yüzyıldır süren Amerikan hakimiyetine meydan okuyor. Öte yandan bu kampanyanın jeopolitik etkileri ancak on yıllar sonra ortaya çıkacak.
Modern dünya tarihi açık bir model sunuyor. Stratejik deniz yollarını kontrol edenler, sadece küresel ticaret rotalarını değil, aynı zamanda küresel gücün yapısını da belirliyor. 1869'da açılan Süveyş Kanalı, Avrupalı gemilerin Ümit Burnu'nu dolaşma ihtiyacını ortadan kaldırdı ve Londra'dan Bombay'a olan yolculuğu 6 bin mil kısalttı. İngilizlerin kanal üzerindeki kontrolü, imparatorluk gücünün temel taşıydı ve Londra'nın küresel finans ve ticaretin merkezi konumunu pekiştirdi. Mısır Cumhurbaşkanı Cemal Abdunnasır'ın 1956'da kanalı kamulaştırması, İngiliz ve Fransız hegemonyasının nihayet sona erdiği krize işaret ederken, ABD ile Sovyetler Birliği arasında iki kutupluluğun yükselişini haber verdi.
1914 yılında tamamlanan Panama Kanalı da küresel ticaret düzenini yeniden şekillendirdi. Cape Horn çevresindeki 8 bin millik yolculuğu 48 millik bir geçide sıkıştırarak, okyanuslar arası ticaretin ekonomisini kökten değiştirdi. Atlantik ve Pasifik sularında Amerika'nın merkezi rolünü pekiştirdi. İki okyanus arasında hareket eden her kargo gemisi, ABD’nin kontrolündeki bölgeden geçmek zorundaydı, bu da Washington’a küresel ticaret akışları üzerinde gelir ve etki sağladı. Kanalın önemi ticaretin ötesine uzanarak, ABD Donanması’nın her iki okyanusa da gücünü yaymasını sağladı ve bu yetenek, iki dünya savaşında da belirleyici oldu.
Ekonomik değişim gerçek anlamda ölçülebilir. Çin pazarlarına gönderilen Brezilya soya fasulyesi şu anda Santos gibi Atlantik limanlarından sevk ediliyor, ardından Panama'dan geçiyor veya Güney Amerika'yı dolaşıyor.
Malakka Boğazı, dar doğal geçitlerin modern dönemde jeopolitiği nasıl belirlediğinin bir başka örneğidir. Küresel petrol sevkiyatlarının yaklaşık yüzde 25'i ve Çin'in enerji ithalatının yüzde 60'ı Malezya kıyılarındaki bu dar geçitten geçiyor. ‘Malakka ikilemi’, Çin'i Myanmar ve Pakistan üzerinden karayolu boru hatları, Kuzey Kutbu'ndaki denizyolu rotaları ve Orta Asya üzerinden Kuşak ve Yol Girişimi kapsamındaki karayolu koridorları gibi alternatif rotalara büyük yatırımlar yapmaya itti.
Bu tarihi arka plan karşısında, Chancay Limanı’nın dönüştürücü niteliği netleşiyor. Çin, Pasifik'teki ticaret akışlarını yeniden yapılandıracak ve okyanus alanındaki ekonomik ağırlık merkezini Kuzey Amerika'dan Doğu Asya'ya kaydıracak yeni bir deniz kapısı oluşturuyor. Bu, Soğuk Savaş'tan bu yana Amerika kıtasındaki belki de en önemli jeopolitik gelişmedir, ancak altyapı yatırım modellerini, tedarik zincirlerini ve kıtasal ekonomik dinamikleri yeniden şekillendirdikçe, bunun tüm sonuçları ancak on yıllar içinde ortaya çıkacak.
Chancay Limanı, şu anda okyanus aşırı ticareti hakim olan ancak 14 bin TEU (Gemilerin kapasiteleri için kullanılan ölçü birimi /yirmi ayak eşdeğer birimi) ile sınırlı olan Panama Kanalı'nın kilit sisteminden geçemeyecek kadar büyük olan 18 bin TEU’ya kadar dev gemileri barındırabilir. Ancak, bu avantaj, ne kadar önemli olursa olsun, Çin devlet şirketleri tarafından finanse edilen, Güney Amerika'yı geçen 2 bin 600 millik iki okyanuslu koridorun dayanak noktası olarak limanın stratejik rolüyle karşılaştırıldığında sönük kalıyor. Demiryolu, karayolu ve lojistik ağları, Chancay'ı And Dağları üzerinden Brezilya'nın tarım merkezine ve Bolivya'nın maden zenginliklerine bağlayarak, Panama üzerinden geçen geleneksel rotaları atlayan yepyeni ticaret rotaları oluşturacak.
Çin'in doğusundaki Şantung eyaletindeki Çingdao Limanı, 3 Kasım 2025 (AFP)
Ekonomik dönüşüm gerçek anlamda ölçülebilir. Çin pazarlarına gönderilen Brezilya soya fasulyesi şu anda Santos gibi Atlantik limanlarından sevk ediliyor, ardından Panama'dan geçiyor veya Güney Amerika'yı dolaşarak 35 ila 40 gün süren bir yolculuk yapıyor. Ancak Şanghay rotası ve iki okyanuslu koridoru kullanıldığında bu süre kısalacak ve aynı sevkiyat sadece 23 günde Şanghay'a ulaşacak, böylece nakliye maliyetleri yaklaşık yüzde 20 azalacak. Uzun süredir kısıtlı bir altyapıyla boğuşan kıta için bu, ekonomik potansiyelinde temel bir değişim anlamına geliyor.
ABD, Batı Yarımküre'deki stratejik ihmalinin sonucunda neyi kaybettiğini, geç de olsa fark etmeye başladı.
Ancak stratejik önemi, nakliye verimliliğinin çok ötesine geçiyor. Chancay Limanı, ABD’nin olası bir ablukasına karşı bağışık, Çin tarafından yönetilen bir altyapı oluşturuyor. Herhangi bir kriz senaryosunda (ticaret savaşı, Tayvan üzerinde askeri çatışma veya Çin'e yönelik kapsamlı yaptırımlar gibi), Panama Kanalı Washington’ın doğrudan baskısına, diplomatik manevralara veya deniz ablukasına karşı savunmasız hale gelir. Peru egemenliği ve Çin yönetimi altında faaliyet gösteren Chancay, Pekin'e doğrudan etkisi olan alternatif rotalar sunuyor.
Ayrıca Chancay, Güney Amerika ekonomisini kademeli olarak yeniden yönlendirerek Çin'in nüfuzunu güçlendiriyor. Altyapı, on yıllar boyunca kalkınma modellerini şekillendiriyor. Beş yüzyıl boyunca, kıtanın şehirleri, endüstrileri ve ulaşım ağları, sömürge tarihini ve Avrupa ve Kuzey Amerika ile ticari bağlarını yansıtan şekilde Atlantik'e yönelikti. Çin yatırımları, kıtayı kelimenin tam anlamıyla Pasifik'e çevirerek Peru, Bolivya ve batı Brezilya'yı Atlantik ticaretinin basit ileri karakolları olmaktan çıkarırken, Asya pazarlarına açılan kapılar haline getirdi.
Brezilya Devlet Başkanı Luiz Inácio Lula da Silva, Başkan Yardımcısı Geraldo Alckmin ve BYD Şirketi'nin kurucusu ve başkanı Wang Chuanfu, Brezilya’nın Bahia eyaletindeki Camaçari'de BYD otomobil fabrikasının açılışında işçilerle birlikte, 9 Ekim 2025 (AFP)
Bu bölgelerin ekonomik dinamikleri, yeni teşviklere bağlı olarak değişecek. İki okyanus koridoru boyunca uzanan şehirler büyüyecek, Atlantik limanlarının önemi ise nispeten azalacak. Endüstriler, Asya pazarlarına olan mesafeyi azaltmak için Pasifik çıkışına yakın bölgelerde kümeleşecek. Tarım bölgeleri, üretimlerini Çinli tüketicilerin talep ettiği ürünlere kaydıracak. Bu değişiklikler, Panama Kanalı'nın 20. yüzyıl boyunca ABD’nin Batı Yarımküre'deki hakimiyetini şekillendirdiği gibi, uzun vadeli kalkınma eğilimleri yaratacak.
ABD’nin Panama Sorunu
ABD, Batı Yarımküre'deki stratejik ihmalinin sonucunda neyi kaybettiğini geç de olsa fark etmeye başladı. Washington, 31 Aralık 1999 tarihinde Torrijos-Carter Antlaşmaları uyarınca kanalın kontrolünü Panama'ya devrettiğinde, her iki uçtaki limanları kimin işleteceğine yeterince dikkat etmedi. Pekin ile yakın bağları olan Hong Konglu milyarder Li Ka-shing'in sahibi olduğu CK Hutchison Holdings, Balboa ve Cristobal limanları için uzun vadeli imtiyazlar elde etti. Panama, kanal üzerindeki egemenliğini korusa da Çin'in terminal tesisleri üzerindeki kontrolü, Pekin'e kargo akışı, fiyatlandırma ve lojistik öncelikleri üzerinde etki sağlıyor.
Potansiyel bir askeri müdahale Venezuela'yı yeniden ABD’nin etki alanına sokmayı başarsa bile, Washington'dan uzaklaşan hükümetler için Çin'in katılımını cazip kılan yapısal koşulları değiştirmeyecek.
Çinli şirketler, Latin Amerika'daki bir düzineden fazla büyük limanda faaliyet gösteriyor veya önemli hisselere sahip. COSCO Shipping Ports, Peru, Brezilya, Arjantin ve Uruguay'daki terminalleri kontrol ederken, China Merchants Port Holdings ise Kolombiya ve Panama'daki tesisleri işletiyor. Altyapı üzerindeki bu kontrol, Çin'e doğrudan çatışma yoluyla değil, ticaretin aktığı ekonomik arterleri kontrol etme yoluyla yapısal güç kazandırıyor.
ABD Başkanı Donald Trump, her zamanki netliğiyle bu zayıflığı fark etmiştir. 2024 seçim kampanyası sırasında, Çin'in liman tesisleri üzerindeki kontrolünün ABD'nin stratejik çıkarlarını tehdit ettiğini savunarak, Panama Kanalı’nı ‘geri alacağına’ dair defalarca kez vaatte bulundu. Panama limanlarının kaderi henüz belirsiz olsa da Trump'ın söylemleri, Washington'ın nihayet kendi arka bahçesindeki stratejik ihmalin tehlikesini fark ettiğini gösteriyor.
Venezuela ve çatışmanın sınırları
ABD Başkanı Trump'ın Çin’in Latin Amerika'daki nüfuzuna yaklaşımı, ilk döneminde pragmatik bir ihmalden ikinci döneminde açık bir çatışmaya doğru evrimleşti. Bu durum, Venezuela Devlet Başkanı Nicolás Maduro'nun giderek otoriterleşen yönetimi altında Çin ve Rusya'nın ekonomik ve askeri varlığının arttığı Venezuela hakkında yaptığı son konuşmada en net şekilde görüldü.
Panama Şehrindeki Panama Kanalı, 23 Aralık 2024 (AFP)
Venezuela'nın durumu, gelişmekte olan dünyada daha geniş bir olguyu, yani Çin'in, ABD'nin bıraktığı stratejik boşluğu doldurmasını yansıtıyordu. ABD'nin yaptırımları Maduro yönetimini dünyanın geri kalanından izole ederken, Pekin ‘petrol karşılığı kredi’ anlaşmalarıyla devreye girerek Karakas'a can simidi attı. Çinli şirketler şu anda Orinoco Kuşağı'ndaki petrol sahalarını işletirken, Çin devlet bankaları Venezuela'nın büyük borçlarını elinde tutuyor. Rusya, Venezuela'ya askeri teçhizat ve eğitim sağladı. Bununla yetinmeyip Venezuela’daki hava üslerine geçici olarak stratejik bombardıman uçakları konuşlandırdı. Tüm bunlar bir araya gelerek, Maduro'yu iktidarda tutan yaptırımlara karşı bir direniş direği oluşturdu.
Son dönemdeki ABD yönetimlerinin ötesine geçen Trump’ın askeri tehditleri, Latin Amerika ile ABD arasındaki stratejik bağı sağlamlaştırmak için çatışmayı tırmandırma isteğini yansıtıyor. Bu da ekonomik çatışmanın ötesine geçen çatışma sahnesini bölgede açmaya istekli bir yönetim olduğunu gösteriyor.
Ancak tüm bu tehditler, değişen Batı Yarımküre'de Amerikan gücünün sınırlarını da ortaya koyuyor. Washington, güç kullanarak Çin ve Rusya'nın etkisini basitçe ortadan kaldıramaz. Venezuela hükümeti bu ortaklıkları kendisi talep ediyor ve Pekin veya Moskova, Washington’ın talebi üzerine bu ortaklıklardan çekilmez. Tek taraflı eylemler, Washington'un bölgedeki Çin etkisine karşı koymak için iş birliğine ihtiyaç duyduğu Latin Amerika’daki ortaklarını da uzaklaştırabilir.
Potansiyel bir askeri müdahale Venezuela’yı yeniden ABD’nin etki alanına sokmayı başarsa bile, Washington’dan uzaklaşan hükümetler için Çin'in katılımını cazip kılan yapısal koşulları değiştirmiyor.
Arjantin'in ekonomik yerçekimi yasasına teslim olması
Belki de Arjantin Devlet Başkanı Javier Milei yönetimindeki Arjantin'den daha açık bir şekilde retoriğin gerçeklerle çeliştiği bir örnek bulunamaz. Bu liberal ekonomist (Javier Milei), 2023 yılının sonlarında, Çin'e karşı ABD ile kararlı bir şekilde ittifak kuracağına söz vererek iktidara geldi. Milei, “Komünistlerle anlaşma yapmayacağız” diyerek Pekin ile ilişkilerini kesip Arjantin'i tereddüt etmeden Washington'a yönlendireceğine söz verdi.
Ancak gerçekler bu hırsları çabucak suya düşürdü. Arjantin boğucu bir ekonomik krizle karşı karşıya kalırken enflasyon yüzde 20'nin üzerini görüyor, döviz rezervleri tükeniyor ve borç yükü giderek artıyor. İstikrar için yalnızca Çin'in yeterli ölçekte sağlayabileceği sermaye girişi ve ticaret gelirleri gerekiyor. Siyasi isteklerine rağmen, Çin, özellikle soya fasulyesi ve et olmak üzere Arjantin'in ihracatında ikinci büyük pazar olmaya devam ediyor.
Trump'ın Çin'in etkisine doğrudan karşı çıkma içgüdüsü -ister Venezuela'da tehditler yoluyla ister Arjantin'den Çin'in çıkarılmasını talep ederek olsun- geri teper. Zorlama, kızgınlık doğurur, kızgınlık ise ortakları daha az sert alternatifler aramaya iter.
Birkaç ay içinde Milei’nin konumu çöktü. Bu yılın ocak ayında, hükümeti Çin merkez bankasıyla 18 milyar dolarlık bir döviz takas anlaşmasının yenilenmesini duyurdu. Bu, döviz elde etmek için hayati bir önlemdi. Şubat ayında hükümet, daha önce iptal etme tehdidinde bulunmasına rağmen Çin tarafından finanse edilen hidroelektrik projelerine devam etmeyi kabul etti. Mart ayına gelindiğinde Arjantinli yetkililer, Çin'e tarım ürünleri ihracatını artırmak için sessizce müzakereler yürütüyordu.
Milei, geçtiğimiz mayıs, Arjantin’in ideolojik farklılıklarını korurken Çin ile ‘pragmatik ilişkiler’ arayacağını belirtti ve bu, ekonomik yerçekimi yasasını açıkça kabul etmek anlamına geliyordu. Kendisinden önceki birçok Latin Amerikalı liderin gördüğünü gören Milei, Çin sermayesi ve pazarlarına ekonomik hayatta kalmak için maddi olarak ihtiyaç duyduklarını keşfetti.
Çin'in uzak cephesi olarak Latin Amerika
Bugün Latin Amerika'da yaşananlar, Çin'in ABD ile stratejik çatışma döneminde kırılganlığına verdiği yanıtı temsil ediyor. Washington, Çin'in imalat sektörüne olan bağımlılığını azaltmak için Güneydoğu Asya'daki tedarik zincirlerine güveniyor gibi. Pekin de Latin Amerika'yı stratejik bir arka bölge, ABD'nin talebine alternatif olarak ihtiyaç duyduğu enerji, kaynak ve tarım ürünlerini sağlayan uzak bir ağ olarak inşa ediyor. Daha da önemlisi, Çin, herhangi bir krizde ABD’nin kontrol edebileceği darboğazları aşan altyapı sağlıyor.
Çin'in doğusundaki Şantung eyaletindeki Çingdao Limanı'na yanaşan bir kargo gemisi, 3 Kasım 2025 (AFP)
On yıllardır küreselleşme, Doğu Asya imalat, Avrupa hizmetler ve ileri endüstriler, Latin Amerika ise ağırlıklı olarak ABD ve Avrupa pazarlarına akan emtialar için etkili bölgesel ekonomik bloklar oluşturdu. Şarku'l Avsat'ın al Majalla'dan aktardığı analize göre bugün bu model çöküyor. Çin’in Latin Amerika’daki geniş kapsamlı stratejisi, Pasifik'te ekonomik entegrasyon oluşturarak geleneksel Atlantik odaklı ticaret modellerine meydan okuyor.
ABD’nin bu, 1823 tarihli Monroe Doktrini'nin ilan edilmesinden bu yana bölgesel hegemonyasına yönelik en büyük meydan okumayı temsil ediyor.
Altyapı Latin Amerika'yı Amerikan pazarlarından daha verimli bir şekilde Asya pazarlarına bağladığında, coğrafi yakınlık artık belirleyici bir faktör olmaktan çıktı. Ekonomik entegrasyon, daha fazla sermaye, daha geniş pazarlar ve daha az katı koşullar sunanları kayırma eğilimindedir ve Çin bu avantajlara sahip. Rekabetin olmadığı varsayımı tamamen yıkıldı. Pekin, Amerika kıtasında sadece ABD’nin etkisiyle rekabet etmekle kalmıyor, aynı zamanda kıtanın ekonomilerini Washington'ın kontrolündeki ticaret ağlarına ve finansal sistemlere daha az bağımlı hale getiren alternatif çerçeveler de oluşturuyor.
Latin Amerika'nın yeniden hesaplanması
Gümrük vergileri, teknolojik kısıtlamalar ve stratejik güvensizlik nedeniyle ABD ile Çin arasındaki karşılıklı ekonomik bağımlılık dönemi sona erdiğinde, Latin Amerika kendini benzeri görülmemiş bir konumda buldu. Latin Amerika, aynı anda hem Washington’ın müttefiki hem de potansiyel rakibi hem güvenlik ortağı hem de dış etkilerin hedefi konumunda.
ABD Başkanı Donald Trump, Arjantin Cumhurbaşkanı Javier Milei’yi Beyaz Saray'da ağırladı, 14 Ekim 2025 (AFP)
Bu artık basit bir hesaplama değil. Bir ülke, Çin'den altyapı finansmanı kabul ederken ABD ile güvenlik iş birliğini sürdürebilir. Pekin'e mal ihraç ederken, Washington'dan teknoloji ithal edebilir. Çin ile kalkınma projelerine katılırken, insan hakları konularında ABD ile aynı yönde oy kullanabilir.
Bu karmaşıklık, ekonomik, siyasi ve güvenlik ilişkilerinin güçlendirildiği ittifak yapılarına alışık olan Amerikalı stratejistleri şaşırttı. Ancak bu durum, orta güçlerin kendilerini tek bir tarafa bağlamayı reddederek, bağımsızlıklarını en üst düzeye çıkarmaya çalıştıkları çok kutuplu rekabetin yeni gerçekliğini yansıtıyor.
Washington için sonuçlar
ABD’ye ‘bölgesel hegemonyası askeri tehditler veya ekonomik baskı yoluyla geri kazanılamaz’ şeklinde edişe verici bir mesaj verildi. Trump'ın Çin'in etkisine doğrudan karşı çıkma içgüdüsü -ister Venezuela'da tehditler yoluyla ister Arjantin'den Çin'in çıkarılmasını talep ederek olsun- geri teper. Zorlama, kızgınlık doğurur, kızgınlık ise ortakları daha az sert alternatifler aramaya iter. Washington ayrıca altyapı projelerinde Çin ile dolar bazında rekabet etme kapasitesinden yoksun. Gerekli taahhütler ABD'nin siyasi iradesini aşmaktadır ve Çin'in harcamalarına eşleşse bile stratejik başarıyı garanti etmez.
Çin'in stratejisi, ABD’nin nüfuzunu tamamen ortadan kaldırmaz. Coğrafi yakınlık ve tarihi bağlar, Washington’ın önemini koruyacağını garanti ediyor.
Alternatif ise rahatsız edici bir gerçeği, yani Çin'in Latin Amerika'daki ticari varlığının talep edildiğini kabul etmeyi gerektirir. Daha da önemlisi, ülkeleri gerçek stratejik özerkliği uygulayan ve ideoloji yerine çıkarlar temelinde birçok büyük güçle ilişkilerini sürdüren bir yarımküre, uzun vadede hegemonyayı geri kazanmak için yapılan beyhude girişimlerden daha fazla ABD'nin çıkarlarına hizmet edebilir.
1869'da Süveyş ve 1914'te Panama üzerinden küresel gücü yeniden şekillendiren model, bugün 2024'te Chankay üzerinden kendini tekrar ediyor. Ancak bu seferki bir fark var. Bu fark, ABD’nin değişimin mimarı değil, sabırlı sermayesi ve uzun vadeli vizyonu olan yükselen bir rakip tarafından kendi arka bahçesinde yerinden edilen mevcut güç olarak kendini bulmasında yatıyor.
Çin'in stratejisi, ABD’nin nüfuzunu tamamen ortadan kaldırmaz. Coğrafi yakınlık ve tarihi bağlar, Washington’ın önemini koruyacağını garanti ediyor. Ancak ABD’nin Latin Amerika’ya iradesini dayatması artık mümkün değildir ve etki otomatik olarak varsayılmamalı, sürekli olarak kazanılmalı.
Şimdi soru şu: ABD'nin stratejisi, içgüdüsel bir hakimiyet arayışından sabırlı bir ortaklık geliştirme sürecine geçebilir mi?
Bu sorunun cevabı, sadece Washington’ın kıtadaki konumunu değil, aynı zamanda giderek çok kutuplu hale gelen dünyada liderliğinin geleceğini de belirleyecek.
*Bu analiz Şarku’l Avsat tarfından Londra merkezli al Majalla dergisinden çevrilmiştir.
ABD Başkanı Donald (AP)
