Abir Yunus
Suudi şair ve eleştirmen Muhammed el-Harz, eleştirel eserlerinde kültürüne ve derin vizyonuna güvenerek, kendisi için eleştirel şair olmayı seçtiği için yazarken duygularını gizlemedi. Hayatın ayrıntılarında şiir peşinde koştuğu ve tefekkür için duraklamaların ardından Suudi kültür ortamını okumaya ve bu ortamın kültürel, entelektüel ve edebi açıdan geçirmekte olduğu dönüşümleri izlemeye yönelik eleştirel kaygılarıyla tanınıyordu. Düzyazı şiirini seçti ve onu hayatı anlamanın bir hazinesi ve motivasyonu olarak gördü. “Hasarlı Anılarla Bir Gömlek”, ‘Bana Benzeyen Bir Adam’, “Tüy Kadar Hafif, Acıdan Daha Derin” ve “Gurbetin Kanını Hatırlamayan Eski Elbiseler” adlı birçok şiir kitabı yayınladı. Ayrıca “Kimlik ve Bellek - Eleştirinin Biçim ve Yollarının Çeşitliliği” ve ‘Yazının ve Bedenin Şiirselliği’ gibi birçok eleştiri kitabı yayınladı. Ayrıca Suudi Arabistan'ın içinde ve dışında birçok toplantı ve festivale katıldı.
-Neden eleştiri üzerinde çalışmayı seçtiniz?
Seçim değildi, o an eleştirel söylemi dikkate almak gerekiyordu. Bu söylem, modern metnin güzelliklerini ve şiirselliğinin çeşitli yönlerini açığa çıkarıyordu. Ayrıca, şiir, şiirsellik, metin ve dünya meselesinde insan bilimlerinin ulaştığı büyük gelişimi de açığa çıkarıyordu. Ayrıca, en azından benim için çok önemli olan bir mesele daha vardı: Modern şairlerin çoğunun tercüme ettiği dünya şairlerinin şiirleri. O dönemde çeviriyi algılama sorunu, o dönemdeki çevrilen metnin estetiğini takdir etmekte zorlanan beğeniyi gölgeliyordu.
Bahsettiğim bu gözlemlere dayanarak eleştirel çalışma motivasyonum, modern metnin şiirselliğini anlamama çok yardımcı olacağı yönündeydi. Özellikle yakın zamanda arkadaşlarımdan şiirsel deneyimler edindim. Onlarla metinleri aracılığıyla derinlemesine iletişim kurmaya acil bir ihtiyaç vardı. Ancak, yine de eleştirel akademik teorinin mekanik ve katı kalıplarına kapılmamaya dikkat ettim.
“2030 Vizyonu sonrası aşama, Suudi toplumunun yakın tarihi boyunca tanıdığı en önemli olgu ve davranışlar açısından dünyayı sarsacak bir aşama olarak tanımlanabilir.”
Benzersiz bir deneyim
-Modern dönemde, Batı'da eleştirel ekoller biliniyordu ve birçok Arap eleştirmen, Batı eleştirel ekollerinin yöntemlerini ithal etti. Eşsiz bir eleştirel deneyim yaratmak için ne gibi temeller attığınız?
Bence şair ruh hali, eleştirel deneyimimi yönetiyor. Yani, herhangi bir güzel metin karşısında duygularımı bastırmıyorum ve onunla etkileşime giriyorum ve sonra ondan yazıyorum. Yaratıcı metinleri almanın bu yöntemi profesyonel eleştirmenler tarafından bilinmiyor. İşte ikisinin arasındaki farkı gördüğüm yer burası. Elbette, ben şair-eleştirmeni savunuyorum. Bence metni içten anlamak, yorumlamak ve geliştirmek için en uygun kişidir. Öte yandan, profesyonel eleştirmen metni dışardan anlama ve yorumlamada daha yeteneklidir. Bu, şiirsel metinlerin, yazarın diğer şairlerle olan ilişkisi bağlamında kültürel, edebi ve sosyal bağlamlara göre geliştiği anlamına gelir. Bu, şairin farkında olsun veya olmasın yaptığı bir gelişimdir.
Ama bana göre şair eleştirmen bu araçlara ve bu gelişimi açıklayabilecek mantıksal dile sahiptir ve içeriden kastettiğim de budur. Profesyonel eleştirmen, işinin bir bölümünde, metinleri sosyal veya kültürel olgular olarak görecek şekilde teorinin peşinden koşma tuzağına düştüğüne -elbette bu vizyonla ilgilenen kültürel teoriler var-veya metnin sunduğu, teorinin nedenleriyle değil, metnin gerekçeleriyle bağlantılı estetiği hesaba katmadan, teorinin sınırlarını ve ufuklarını keşfetmeyle meşgul olduğuna inanıyorum. Profesyonel bir eleştirmenin çok takdir ettiğim ve çabasını saygıyla karşıladığım başka bir yönü daha var. Bu yöne, metinleri ve deneyimleri tarihsel bağlamına yerleştiren tarihçinin ruhu diyebiliriz. Bu sayede, anlama ve yorumlama için bize yeni ufuklar açılır. Konuyu uzatmamak için örnekler vermek istemiyorum.
Eleştiri alanı
-Suudi kültür sahnesini konu alan çok sayıda eleştirel kitap yayınladıktan sonra bu sahneyi en çok farklı kılan şey nedir?
İki aşama; 2030 vizyonundan önce ve sonrası arasında fark var. İlk aşama, 30 yıldan fazla bir süreyi kapsayabilirdi. Kültür, ya şiir, öykü, roman ve basit tiyatro gibi edebiyat etkinlikleri olarak görülüyordu ve bu rolü resmî kurumlar sağlıyor ve destekliyordu. Ya da düşünce, toplum ve din gibi konulardaki etkinlikler olarak görülüyordu. Bu etkinlikler, ya bireysel çabalarla çalışan ve seminerler, medya platformları ve gazeteler aracılığıyla öne çıkan entelektüeller ve düşünürler tarafından gerçekleştiriliyordu. Ya da akademik dersler yoluyla öğrencilerine fikirlerini sunan akademisyenler tarafından gerçekleştiriliyordu. Her iki yönelimde de etkili düşünce akımlarının oluşmasına işaret eden belirtiler yoktu. Bu nedenle, bu iki yönelimden hiçbiri yönlendirici bir güce sahip değildi. Tabii ki, bu, kültürel manzarayı güçlü bir şekilde eğitim politikaları ve çıktılarıyla ilişkilendirmezsek. Bu politikalar ve çıktılar, bireyin kültürü, vatan, dünya ve öteki hakkındaki algılarını derinlemesine etkiledi.
2030 vizyonundan sonraki aşama, yakın tarihte Suudi toplumunun tanık olduğu en çarpıcı olay olarak tanımlanabilir. Vizyon stratejisi, derin ve zengin çeşitliliğe sahip miras, mirasın ve yenilikçiliğin tüm formlarında sanat, moda, tiyatro, müzik, yemek ve sinema vb. gibi daha önceden keşfedilmemiş toplumdaki güç kaynaklarını ortaya çıkardı. Bana göre en önemli özelliği, Suudi insanı hakkındaki klişeleri yıkmasıdır. Aynı zamanda, Suudi insanın dünyayla etkileşim içinde olduğu ve mümkün olduğunca katkıda bulunduğu bir görüntü yarattı.
Şiir için motivasyon
-Sizi şiir yazmaya iten şey nedir?
Geriye dönük bir tavrı ifade etme iradesi. Bu iradede birçok yön vardır, en önemlileri kaygı, kopma (tasavvufi anlamda değil) ve olağan günlük yaşam pratiğinden vazgeçmektir. Ben, bir olayı, durumu veya anlık bir tefekkürü ifade etmek için şimşek hızıyla yazan şairlerden değilim. Herkes, tıpkı diğer insanlar gibi üzüntü, sevinç, acı, yalnızlık, trajedi ve kayıp gibi duygulara maruz kalır. Her şair, psikolojik ve zihinsel hazırlığına, yeteneğine ve kültürüne göre şiirsel söylemi bu hazırlığa veya yeteneğe uygun olarak oluşturur. Ben, bu yaşam koşullarını deneyimlerken şok yaşayan şairlerden biriyim. Bu şok zaman içinde uzayabilir veya kısalabilir. Ancak, sonunda bellekte yerleştikten ve mekanizmalarıyla kazındıktan sonra metne dönüşür.
“Profesyonel eleştirmen teorinin peşinden koşma tuzağına düşer ve metinleri toplumsal ya da kültürel olgular olarak görür ya da metnin ne önerdiğine bakmaksızın teorinin sınırlarını ve ufuklarını keşfetmeyle meşgul olur.”
Düzyazı şiiri
-Dikey şiirle başlayıp düzyazı şiiriyle bitirdiniz, düzyazı şiiri size ne kazandırdı?
Şiir hakkında konuşmaktan hoşlandığım metafor, elime geçen ve ne kadar çok kilidini açmaya çalışsam da açmakta zorlandığım, içi altın ve elmasla dolu sıkıca kilitli bir sandığa benzemesidir. Şiir, yoldaki işaretler gibi, yolunu kaybetmemesi için yol gösteren hazır özelliklere sahip değildir. Bu hazine hayali olabilir ve sadece hayalde var olabilir. Ancak, şiir bana edebi araştırma ve bilgi merakı için bir yol yarattı ve metni, insanı ve dünyayı anlama çabamda güçlü bir motivasyon oldu.
- Şiir yazarken içinizdeki eleştirmeni kontrol ediyor musunuz, yoksa onu serbest mi bırakıyorsunuz?
Şair ve eleştirmen kimliğim, yazım anında içimde nerede biter, nerede başlar bilmiyorum. Kalem ve cetvelle bir çizgi çizip, işte bu iki kimlik arasındaki sınırdır demem mümkün değil. Bu konuda sadece şunu söyleyebilirim: Bakma ve yazma deneyiminin birikimi, hangisinin baskın olacağını belirler. Bu sınırlara tam olarak inanmasam da mesele nihayetinde deneyimin birikimi ve onun kendini aşma yeteneğiyle ilgilidir. Örneğin, şiirsel başlangıçlarımda, özellikle ikinci derleme ‘Tüy Kadar Hafif, Acıdan Daha Derin’de, nazı metinlerde saf şiirselliğin bazı özelliklerine rağmen, koleksiyonun atmosferi çoğunlukla anlatıya çekilen eleştirel yönelimli bir felsefi bakışa dayanıyordu. Ancak, bu tür atmosferler sonraki kitaplarımda tamamen ortadan kalktı. Eleştirel yön ve hassasiyet, şiirsel yazmaya fayda sağlamak için bütünleştirildi. Bu, dediğim gibi, deneyimin birikimine dayanmaktadır.
-Şiir alanında ilerledikçe dille nasıl baş ediyor ve onu rahatlıkla kullanabiliyor musunuz?
Her dilin tarihsel yüklerle dolu olduğunu, her kelimenin içinde anlamlar, yorumlar ve açıklamalarla dolu bir tarih olduğunu öğrendim. Bu yüklerden kopmak ve onları şiirsel yazmanın farklı bağlamlarına yerleştirmek, beni başlangıcından beri sürrealist şiire çeken şeyler oldu. Buradan hareketle, kelimeleri anlamlarının farklı bir ufkuna yerleştirmeye çalışarak metinler yazdım. Bu, dediğim gibi dili biçimlendirmede kolaylık sağladı. Ancak, şiirsel dili dilsel bir beceri olarak görmenin yarattığı gizem, dilsel düşünme ve kültürel bellek labirentine soktu.
Ancak daha sonra dilin Heidegger'in dediği gibi ‘varoluş evi’ olmasının anlamını ve dilin, bu otoritenin gücü ne olursa olsun, hayatta varoluşumuzu sağlamamızı sağlayan otorite olduğunu anladım. Dolayısıyla şiiri yazarken dile başvurma çabam, dile dair bu derin anlayışla bağlantılıdır. Ayrıca metinde dile başvurduğunuzda, öncelikle dil de dahil olmak üzere çevrenizdeki şeylerle baş etme tarzınıza başvurursunuz. Roland Barthes "Stil sizin hayatınızdır" dememiş miydi?
Şiirin acısı
Bir röportajınızda ‘Şiir bir iç ağrıdır’ demiştiniz. Peki acı veren duyguları gizli yerlerinden kurtarıp onları şiirde açığa çıkan bir zafere yönlendiren şey nasıl acı olabilir? Şiir mi acıdır, yoksa acı mı şiir yazmanın motivasyonudur?
Her ikisi de bu acıyı farklı derecelerde güçlendirir. Bu, öncelikle ‘ağrı’ kelimesini nasıl anladığımıza ve yorumladığımıza bağlıdır. Bu kelime, bizim anlayışımızda genellikle manevi acıyı ifade eden kelime ailesine yakındır.
Doğrudur, şiirin bir işlevi, bizi ruhumuzda kökleşmiş olan psikolojik bastırılmışlıklardan ve duygulardan kurtarmaktır. Ancak, şiir, bir yandan şairin ruhundaki kırılganlığı da derinleştirebilir. Özellikle, şair psikolojik ve fiziksel yapısında ve aile yapısında kırılgansa, bu onu mutsuzluğa ve intihara götürebilir. Bu kırılganlığı yaşayan ve sonunda intihar eden birçok büyük şair örneği vardır.
Ayrıca, şiirin doğumuyla ilişkili bir tür acı vardır, tıpkı bir annenin bebeğini doğurmasıyla ilişkili olduğu gibi. Şiirin doğumunda, fiziksel ve duygusal bir acı ile karşılaştırılan mecazi bir acı ve acı vardır. Ancak, sonunda, bu acı her ikisi için de varoluşsal bir sevince dönüşür.
- Düzyazı şiirinin yayılmasının düzyazıyı en iyi duruma getirdiğini düşünüyor musunuz?
Kesinlikle değil, şiirden farklı bir tür olarak kabul edilmese de şiirsel bir tarzda yazılmış birçok düzyazı örneği vardır. Örneğin, Halil Cibran, Orhan Mîsâr, Nizar Kabbani ve Hüseyin Merdan gibi yazarlar, düzyazılarını farklı üsluplarla geliştirdiler. Ancak, bu yazarlar şiir yazmadıklarını iddia etmediler. Dahası, düzyazı hem geleneksel hem de serbest şiirin gelişimiyle birlikte gelişti. Geleneksel şiirde, içerik daha önemli bir rol oynarken, serbest şiirde, anlam ve ritim daha önemli hale geldi. Ancak, şiirsel düzyazıyı savunan ve onun için teoriler geliştiren şairler üzerinde durduğumuzda, bu teorilerin, şiirsel düzyazı yazmaya başlayan sonraki şairler üzerindeki etkisinin, şiirin gelişimine pek yardımcı olmadığını görüyoruz. Bunun en önemli nedenlerinden biri, şairin, teoride belirtilenleri uygulamakla meşgul olmasıdır. Bu da şairin yazımdaki macerasını sınırlandırarak, şiiri daha geniş bir alana götürmesini engeller. Oysa teori, temelde yazımdaki özgürlüğü ve onu sınırlayan her türlü kısıtlamadan kurtulmayı savunur. Bununla birlikte, bu durumun, çağdaş Arap edebiyatında şiirsel düzyazı tarihinin tamamına uygulandığını söylemek mümkün değildir. Ancak, bu durum, bu edebiyatı diğer dünya edebiyatlarından ayıran dikkat çekici bir olgudur.
“Bu göstergeler, kültür sahnemizin sadece ulusal düzeydeki aydınlara, yazarlara ve düşünürlere değil, Arap dünyası düzeyinde de geniş ufuklar açacağı konusunda bizi iyimser kılıyor.”
Biyografi
-Otobiyografinizi yazma konusunda nereye ulaştınız ve bu otobiyografiyi yönlendiren fikirler neler?
Birinci bölümünü bitirdim. Aslında, bunlar bir dizi temadır ve her tema, belirli bir bölümü kapsar. Hayatımdaki denizin hikayesi var. Arap Körfezi ile ayrılan iki şehir arasında yaşadım: Bahreyn'deki el-Ahsa ve Muharrek. Baba teması ve mekan teması da var. Şu anda yayınlamak için acele ettiğimi sanmıyorum.
- Bir eleştirmenin gözüyle Suudi Arabistan'daki kültürel hareketin geleceğini nasıl görüyorsunuz?
Mevcut göstergeler, sahnemizin yıl boyunca etkinlikler, faaliyetler, festivaller ve diyaloglarla dolup taşan bir arı kovanına benzediğini gösteriyor. Devlet kurumlarının sahneyi Arap dünyasının en etkili ve etkileyici sahnesi haline getirmek için sınırsız desteğini de göz ardı etmemek gerekir. Bu göstergeler, sahnemizin yalnızca ulusal düzeyde değil, aynı zamanda Arap dünyasının geri kalanında da entelektüeller, yazarlar ve düşünürler için geniş ufuklar açacağına dair iyimser olmamızı sağlıyor.
Şarku’l Avsat tarafından Londra merkezli Al Majalla dergisinden tercüme edilmiştir.
Suudi Arabistan Belediye, Köy İşleri ve İskân Bakanı Macid el-Hakil (SPA)
