İbrahim Hamidi
Golan senaryosu, Gazze'nin kuzeyi ve Lübnan'ın güneyi için olası çözümlerden biri olarak sunuluyor. Bu senaryo ile tam olarak kastedilen, İsrail'in güneyindeki yerleşimciler ile Gazze Şeridi'nin kuzeyini birbirinden ayıran ve İsrail'in kuzeyindeki yerleşimciler ile Lübnan'ın güneyini birbirinden ayıran bir “askerden arındırılmış bölge” oluşturulmasıdır. Senaryo, çatışmaya dahil olan ve çatışmanın geleceğiyle ilgilenen aktif uluslararası ve bölgesel güçlerden oluşan BM gücünün gözetiminde uygulanacak.
Bu nasıl olacak? Farklı arenalar arasındaki benzerlikler nelerdir? Bu mümkün mü?
1973 Ekim Savaşı'ndan sonra Mısır ile İsrail arasında kuvvetleri ayırma anlaşması yapıldı ve bu anlaşma daha sonra 1978'de varılan Camp David Anlaşması’nın önünü açtı. Şam ile Tel Aviv arasında da “çatışmayı sona erdirme” anlaşması imzalandı. Bu, Golan Cephesi'nin tarafsız hale gelmesi ve Şam'daki siyasi rejimin istikrara kavuşması ile sonuçlandı, ancak doğrudan ve dolaylı müzakere turları ve aşamalarına rağmen tam bir barış anlaşması ile sonuçlanmadı.
Dönemin ABD Dışişleri Bakanı Henry Kissinger'ın liderliğinde Suriye Devlet Başkanı Hafız Esed ile İsrail Başbakanı Golda Meir arasında yapılan “çatışmayı sona erdirme” görüşmeleri, en karmaşık müzakereler arasında yer alıyordu. Kissinger, Washington'dan uzakta Ortadoğu'da kaldığı haftalar içinde Şam ile Tel Aviv arasında mekik dokudu. İsrail, her ateşkes veya anlaşma teklifi ve Kissinger'ın her ziyaretinden önce, şu anda Lübnan'daki ateşkes görüşmelerinde olduğu gibi, (Lübnan’ı kapsayan) hava saldırıları ile bombardımanlarını artırıyordu.
O dönemde ana düğüm noktaları arasında “tampon bölgenin” ve silahtan arındırılmış bölgelerin derinliği, BM güçlerinin rolü ve Golan'daki Filistinli grupların varlığı yer alıyordu. Esed ile Kissinger'ın 19 Mayıs 1974'teki görüşmesine ilişkin gizli bir rapora göre, yaklaşık iki saat süren ve bir çıkmaza giren münakaşanın ardından, Esed, “anlaşmayı bozmak istemiyorum ve belirlenecek ayrım hattını kabul ediyorum” demiş. Buna şaşırıp kalan Kissinger, Esed’in bu tutumu karşısında hayrete düşmüş ve danışmanlarıyla birkaç dakika yalnız görüşmek istemiş. O anda umulmadık bir şey olmuş, salonun sonuna doğru giderken tökezleyen Kissinger az kalsın düşüyormuş.
Esed ile Meir arasında Kissinger'ın himayesinde yapılan “çatışmayı sona erdirme” anlaşmasının ardından Golan Tepeleri, ister Suriyeliler ister Filistinliler tarafından olsun, doğrudan askeri çatışmaların dışında bırakıldı
Anlaşma askeri açıdan şunları içeriyordu; Golan'ın yüzölçümü 1.860 kilometrekare olup, bunun 1.260 kilometrekaresi 1967'den bu yana işgal altındadır. Mayıs 1974 sonunda komutanlar tarafından resmi olarak imzalanan anlaşma, 80 kilometre uzunluğunda üç şeritli bir “tampon bölge” kurulmasını öngörüyordu.
Birinci şerit, Suriye'nin “kurtuluş” ve İsrail “yıkımının” sembolü olan Kuneytra şehri hariç, Golan'ın Suriye tarafında uzanan, genişliği 10 kilometreye varan 235 kilometrekarelik bir alana sahip tampon bir bölge.
İkinci şerit, 10 kilometre derinlikte Suriye ordusunun 350 tankı ve 3 bin hafif silahlı askerinin bulunduğu bölge.
Üçüncü şerit, Suriye ordusunun 10 ila 20 kilometre derinlikte sınırlı sayıda ve 650 tankı, 4 bin 500 askeri, hafif silah ve ilk aşamayı aşmayacak menzilde topçusunun bulunduğu bölge.
Anlaşmanın önemi mürekkebinden ve paragraflarından daha önemli. Zira o tarihten bu yana Golan, ister Suriyeliler ister Filistinliler tarafından olsun, doğrudan askeri çatışmaların dışında bırakıldı. Askeri polis ve Suriye ordusunun iş birliğiyle 1.250 askerin görev yaptığı Uluslararası Ateşkes Güçleri (UNDOF), bu tarafsızlığın sağlanmasında, silah sayısının teyit edilmesinde ve militanların buraya girişinin engellenmesinde rol oynadı. Gerçekten de Golan cephesi o zamandan beri sakin kaldı, Şam ise onlarca yıl boyunca istikrarını korudu.
Gazze Şeridi'nde Generallerin Planı önerilirken, Lübnan'da Hochstein Planı öneriliyor ve ikisinde de amaç tampon bölgeler oluşturmak
Büyük olasılıkla, şu anda uygulanmakta olan bu planın değiştirilmiş bir versiyonudur. Gazze Şeridi'nde önerilen, İsrailli General Giora Eiland'ın Eylül 2024'te Binyamin Netanyahu'ya önerdiği “Generallerin Planı”dır. Amacı Gazze Şeridi'nin kuzeyinde yaşayanları zorla göç ettirmek, kuşatma altına almak ve burayı “kapalı askeri bölgeye”, militanlardan ve tünellerden arındırılmış bir tampon bölgeye dönüştürmek. Yani Tel Aviv sınırlarından sızma ve topraklarına füze atmak yok.
Aynı şey Güney Lübnan için de geçerli. Hava bombardımanları ve Güney Lübnan'daki yoğun kara operasyonları “Hochstein Planı” ile uyumlu. Teorik olarak 1701 sayılı kararın uygulanması, pratikte ise militanlardan ve tünellerden arındırılmış, üç kilometre derinliğinde bir “tampon bölge” oluşturulması amaçlanıyor. Bunun arkasında, Hizbullah'ı silahsızlandırmak ve kimi zaman 30 kilometre derinliğe kadar uzanan bir şerit içinde militanların varlığını kontrol altına almak, tünellerden ve füze platformlarından arındırılmış bir alan oluşturmak için Litani Nehri'nin güneyinde uluslararası bir izleme gücü, Lübnan ordusu ve güçlendirilmiş “Lübnan'daki Birleşmiş Milletler Geçici Gücü”nün (UNIFIL) konuşlandırıldığı askerden arındırılmış bir bölge olacak.
Elli yıl önce müzakerelerin ve mekik diplomasinin zorluğuna rağmen ana müzakereci Kissinger’dı ve iki karar verici, Esed ve Meir ile konuşuyordu
Ayrıca, Suriye’nin Golan Tepeleri’nde 7 Ekim 2023 Gazze senaryosunun yaşanmasını önleme amacıyla Golan ile ilgili “çatışmayı sona erdirme” anlaşmasının pratik bir güncellemesi üzerinde de çalışılıyor. İsrail ordusu son haftalarda bu “tampon bölgeyi” genişletti ve tünellerin kazılması ihtimalini ortadan kaldıran kara harekâtları gerçekleştirdi.
Bunun sebebi Kissinger’ın öncülük ettiği anlaşmanın metni değil, son 10 yılda Hizbullah ve İranlı milislerin Golan'da yayılmasıdır. 2018'deki ABD-Rusya anlaşmasında İran milislerinin Ürdün sınırından ve Golan'daki “ayrım” hattından doğuya doğru 140 kilometre çekilmesi, Şam'dan 85 kilometre uzaklıkta olması gerekiyordu. İran'a ait 1.050 personel, 24 füze rampası ve 145 adet diğer silah ve askeri teknoloji sistemleri geri çekilecekti.
Anlaşmaya dönecek olursak, 50 yıl önce müzakerelerin ve mekik diplomasinin zorluğuna rağmen ana müzakereci Kissinger’dı ve iki karar verici, Esed ve Meir ile konuşuyordu. Dahası müzakerelere katılmak için defalarca Şam'ı ziyaret eden rakibi Sovyet Dışişleri Bakanı Andrey Gromiko'yu müzakerelerin dışında bırakmayı başarmıştı.
Dünya değişti, bölge değişti, liderlerin yapısı değişti. Şu anda müzakerelerin zorluğunun pek çok yönü var; buna Beyaz Saray'ın giden Joe Biden ile yeni gelen Donald Trump arasında bir geçiş aşamasında olması, Netanyahu'nun kişisel ve İsrail'in varoluşsal hedeflerinden oluşan uzun bir listesinin bulunması da dahil.
Ama en önemlisi müzakerelerin ülkelerle değil, savaş ve barış konusunda karar verme yetkisi olmayan muhataplarla ve örgütlerle, rejimlerle değil milislerle yürütülmesidir. Bütün bunların içinde siviller iki uç, senaryolar ve öncelikler arasında sıkışıp kalmışlar.
*Bu makale Şarku’l Avsat tarafından Londra merkezli Al Majalla dergisinden çevrilmiştir.
İspanyol polis memurları (Arşiv- Reuters)
