Rüstem Mahmud
Al-Majalla’nın Musul şehrinin doğusundaki Hamdaniye ilçesinin merkezi olan Karakuş kasabasına girmeye çalıştığı gün, Haşdi Şabi'nin 50. Tugayı'na ait bazı kontrol noktaları, Ninova Metropoliti Konseyi'nin çağrısıyla yapılacak bir gösteriyi önlemek amacıyla şehre gelenlerin kimlik belgelerini kontrol ediyor ve kent dışından gelenlerin girişini engelliyordu. Söz konusu gösterilerin Musul'un doğu ve kuzey bölgelerinde, geleneksel olarak ‘Ninova Ovası’ olarak bilinen bölgedeki Hıristiyanlara ve bölgelerine yönelik ‘demografik ve coğrafi değişim’ kampanyalarına karşı gerçekleştirilmesi planlanıyordu.
Ninova Metropoliti Konseyi ve bölgenin birçok sivil, ekonomik ve toplumsal Hristiyan lideri, Haşdi Şabi'nin 50. Tugayı'nı ve lideri Riyan Keldani'yi, Irak'ın merkezi Şii partilerinin gündemi ve politikalarıyla bağlantılı olmakla suçluyor. Bu partiler, Ninova Ovası’nı ‘Şiileştirmek’ istiyor. Bu amaçla, bölgenin Hristiyanlarına ait vakıf mülklerine, kilise kurumlarına, resmi makamlara ve temsili koltuklara el koymak için çalışıyorlar. Haşdi Şabi'nin bu silahlı kolu ve siyasi kanadı ‘Babylon (Babil) Hareketi’, bu stratejiye yanıt olarak, Hristiyan topraklarını ve mülklerini belirli kişilere satmaya ve sonuç olarak, bölgedeki çoğu Hristiyan köy, kasaba ve ilçenin ‘dini, kültürel, sosyal ve ulusal’ kimliğini değiştirmeye çabalıyor.
Hristiyan kilise kurumları ve siyasi/askeri örgüt arasındaki bu ‘çatışmaya’ ilişkin ayrıntılar, bölgesindeki silahlı siyasi ve toplumsal güçler arasındaki çeşitli hassasiyetlerin, dengelerin ve karşılıklı suçlamaların birer küçük örneğini oluşturuyor. Ninova Ovası, Musul şehrinin kuzeyinde, doğuda Büyük Zap Nehri ile batıda Dicle Nehri arasında kalan coğrafyanın tamamına yayılıyor. Yaklaşık beş bin kilometrekare yüzölçümüne sahip olduğu tahmin edilen bölge, yarım milyonun üzerinde nüfusa sahip. Bu bölgede Araplar, Kürtler, Şebekler, Asuriler ve Türkmenler, Sünni ve Şii Müslümanlar ve Hristiyanların tüm mezhepleri, Yezidiler, Kakailer ve Yarsanlar gibi çok çeşitli gruplar bir arada yaşıyor. Bu gruplar, Musul'un kuzeyinin üç ilçesi olan Hamdaniye, Şeyhan/Başika ve Telkeyf'te komşu ve iç içe yaşam sürüyor.
Şarku’l Avsat’ın Al-Majalla’dan aktardığına göre son yıllarda bu bölgede korkunç ‘güvenlik zaafları’ yaşandı. Bu olaylar, 2014 yılında DEAŞ’ın bölgedeki geniş toprakları ele geçirmesi ve Hristiyanlara, Ezidilere, Kakailere, Şiilere ve hatta bölge nüfusunun çoğunluğunu oluşturan bazı Sünni Arap aşiretlerine karşı vahşi suçlar işlemesi sonucunda gerçekleşti.
Majalla’nın Ninova Ovası'ndaki çeşitli köy, kasaba ve ilçeleri gezerken tanıştığı birçok gözlemci ve bölge halkının bildirdiğine göre bölgenin DEAŞ’tan ‘kurtarılmasından’ yıllar sonra kamusal yaşam, halen patlamaya hazır ulusal, dini, mezhepsel ve bölgesel hassasiyetlere dayanıyor.
Son yıllarda, bu bölgede korkunç ‘güvenlik zaafları’ yaşandı. Bu olaylar, DEAŞ’ın bölgedeki geniş toprakları ele geçirmesi ve Hristiyanlara, Ezidilere, Kakailere, Şiilere ve hatta bölge nüfusunun çoğunluğunu oluşturan bazı Sünni Arap aşiretlerine karşı vahşi suçlar işlemesi sonucunda gerçekleşti.
Eğer yerel halkın uzun bir ‘ortak yaşam’ tarihi olduğu doğruysa, son yıllarda yaşanan olaylar, halk arasında açıkça psikolojik ve sosyal çatlaklar yaratmıştır. Sonuç olarak bölgenin üzerinde hüküm süren ‘güç denklemi’, gerçek demografik ve siyasi dengeyi yansıtmaz hale geldi. Bölgenin coğrafi konumu ve çevresindeki çok sayıda siyasi güç ve gündem, bu ‘toplumsal çeşitliliği’, açık bir kanlı çatışmanın merkezine dönüştürebilir.
Sivil grup ilişkileri araştırmacısı ve Ezidi Belgeleme Teşkilatı yöneticisi Hüsam el-Abdullah, Al-Majalla’ya verdiği uzun demeçte bölgedeki yerel halk arasındaki dengeleri, hassasiyetleri ve karşılıklı korkuları anlattı.
Abdullah'a göre, Ninova Ovası bölgesindeki etnik, dini ve mezhepsel hassasiyetlerin siyasi bir araç olarak kullanılması, Irak'ın eski rejimine kadar uzanıyor. Eski rejim, bu bölgenin Irak Kürt Bölgesel Yönetimi (IKBY) ve ‘merkezi’ Musul şehri arasında bir geçiş bölgesi olmasının ve uluslararası güçler ve kurumlar tarafından takip edilmesinin öneminin farkındaydı. Örneğin, Musul'un hemen doğusunda bulunan Hamdaniye ilçesi, iki nahiyeye ayrılıyor. Bu nahiyelerden her ikisi de son yıllarda önemli bir demografik değişim yaşadı. Narmrud Nahiyesi tamamen Arap ve Sünni bir nüfusa sahipti, ancak şimdi bu nahiyeyi kontrol eden Şii Haşdi Şabi fraksiyonlarının baskısı nedeniyle ekonomik, sembolik ve siyasi olarak marjinalleştirildi.
Aynı şekilde, Ninova Ovası bölgesindeki Süryani ve Asuri Hristiyanlarının yerel başkenti ve tarihi kiliselerinin merkezi olarak kabul edilen Bartella Nahiyesi de benzer bir değişim yaşadı. Ancak, nahiyenin genel kimliği ve meskun bölgeleri değişti. Şii bir etnik grup olan Şebekler, 2003'ten sonra bu nahiyede ekonomik ve siyasi bir güç haline geldiler ve bölgenin mülklerine ve ekonomik alanına hakim oldular. Bu, Şebeklerin ‘kendi başlarına milliyetçi’ olarak görmeye başlamaları, dillerinin Kürt lehçelerinden biri olmaması ve merkezi ‘Şii’ partilerin desteğiyle özel bir siyasi proje yürütmelerinin ardından gerçekleşti.
Şii Şebeklerin siyasi güçlerinin gerçekleştirdiği ‘yeniden yapılanma’ operasyonları, Hristiyanların bölgeyi terk etmesiyle eşzamanlı olarak gerçekleşti. Hristiyanlar, IKBY ve Batı ülkelerine doğru göç etmeye devam ediyor. Kilise cemaatleri ve Babylon Hareketi arasındaki son çatışma, Hristiyanların geri kalan mülklerinin kontrolünü ele geçirmek için verilen mücadelenin ‘son halkası’ oldu. Hristiyan nüfusun demografik ağırlığının tamamen azalması nedeniyle, Şii Şebekler şu anda tek siyasi örgütlenme, ekonomik yaşamın tüm anahtarlarını elinde bulunduruyor. Hamdaniye ilçesinin tamamındaki Sünni ve Hıristiyan Arapları askeri ve güvenlik açısından kontrol ediyorlar. Tabii ki, ‘Şii karakterli’ birçok türbe, kurum ve etkinliği yeniden canlandırarak, kamusal alanda bir tür sembolik egemenlik yaratmaya çalışıyorlar.
Ninova Ovası’nın coğrafi merkezi ve en yoğun nüfuslu bölgesi olan Şeyhan ilçesinin etnik ve dini hassasiyetleri, iki alana ayrılmıştır. Ezidilerin tüm türbelerini ve kutsal yerlerini içeren Baadra, Laliş ve Kasruk köyleri, şu ana kadar idari olarak Ninova (Musul) ilinin bir parçası olmasına rağmen fiilen IKBY’ye bağlıdır.
Irak ordusu ve resmi güvenlik kurumları, tüm bu bölgede fiilen marjinalize edilmiş durumda. Öte yandan, Hristiyanlar, Sünni Araplar, Kürtler, Kakailer ve Ezidiler, güvenlik meselesinde herhangi bir varlığa veya katkıya sahip değiller. Bu nedenle, onlar da kamusal alanda tamamen marjinalize edilmiş durumdalar.
Ancak bu kuzey bölgelerinin yargı açısından IKBY’ye bağlı olması, 1991'den bu yana Iraklı yetkilileri ‘Başika Nahiyesini doğrudan Ninova’nın merkezine bağlamaya ve Kendine ait hukuki, kültürel ve ekonomik bir şahsiyete sahip olmamak amacıyla özel yargıya dönüşmesini engellemeye sevk etti. İlçe sakinlerinin çoğunluğu, Şeyhan ilçesinin kuzey bölgesi gibi aslında IKBY bölgesine katılmak istiyor. Nahiye, 54 büyük köyden oluşuyor. Bu köylerde Sünni Müslüman Kürtler ve daha az sayıda Arap yaşıyor. Nahiyenin merkezi olan Bahzani kasabasında ise sadece Kürt Ezidiler yaşıyor. Açık yönelimleri nedeniyle, il merkezinin ‘nüfuzundan’ ve kararlarından göreceli olarak bağımsız olmanın ayrıcalıklarından mahrum.
Kuzeyinde Telkeyf Nahiyesi, Musul Barajı, Musul şehri ve Badra kasabasındaki Ezidi dini türbeleri arasındaki endişeli üçgende yer alıyor. Telkeyf bölgesi tarihsel olarak Hıristiyanlar ve Ezidiler ile azınlık Müslüman Kürtlerin bir arada yaşama merkeziydi. Bu nahiyenin hassasiyeti, IKBY, Musul şehri, Türkmen Telafar ilçesi ve Sincar ilçesinin Ezidi bölgeleri arasındaki iletişim kavşağına ‘kontrolü’ elinde bulundurmasında yatıyor. Bu nahiyenin gelecekteki statüsü, Kuzey Ninova'nın (Musul) tamamı üzerinde kontrol sahibi olacak tarafı belirleyecektir.
Güvenlik nüfuzu
Al-Majalla, çeşitli köy ve kasabaları dolaştı. Babylon Hareketi’nin 50. Tugayı’nın, ovanın batı kemerinde, Kuş kasabasının güneyinden başlayarak Taşköprü şehrine kadar uzanan bölgede, tüm Hristiyan nüfuslu köy ve kasabalarda güvenlik ve askeri olarak kontrol sahibi olduğunu gözlemledi. Ovanın geri kalan bölgelerinin ise esas olarak Şii Şebeklerden oluşan 30. Tugay ve Asaib Ehl-i Hak fraksiyonlarına bırakılmış durumda olduğunu gördü.
Irak ordusu ve resmi güvenlik kurumları, tüm bu bölgede fiilen marjinalize edilmiş durumda. Diğer yandan Hristiyanlar, Sünni Araplar, Kürtler, Kakailer ve Ezidiler, güvenlik meselesinde herhangi bir varlığa veya katkıya sahip değiller. Bu nedenle, onlar da kamusal alanda tamamen marjinalize edilmiş durumdalar.
Yerel halk, Haşdi Şabi fraksiyonlarına, özellikle 2017 yılında DEAŞ terör örgütünün yenilgisi ve Kürt Peşmerge güçlerinin bölgeden çekilmesinden sonra o bölgeyi yeniden kontrol altına alma kampanyaları sırasında, yerel halk tarafından es-Sekrab Operasyonları olarak adlandırılan eylemler nedeniyle geniş çapta suçlamalarda bulunuyor.
Telkeyf nahiyesini sakinleri arasındaki Asuri Hristiyanlarından mühendis Nehru Yuhanna, 2018 baharında bölgeye döndükten sonra, tüm ev eşyalarını yeniden satın almak zorunda kaldığını anlattı. Silahlı gruplar, su depoları ve elektrik tesisatları dahil her şeyi yağmalamıştı. Bu eşyalar, şehrin çevresindeki bölgelerde, bu gruplara ait özel pazarlarda satılıyordu.
Mühendis Yuhanna, Majalla’nın röportaj yaptığı birçok bölge sakini gibi, ovada meydana gelen üç iç faktör nedeniyle sivil çatışmalardan korkuyor.
Haşdi Şabi'ye bağlı silahlı gruplar, o bölgedeki ekonomiyi, yönetimi ve hayatın her yönünü tamamen kontrol ediyor. Bu kontrol, yasa dışı haraç alma, kamu ekonomisinin döngüsünü, özellikle devlet kurumlarına ayrılan paraları ve IKBY ile olan sınır kapılarını kontrol etmeyi içeriyor. Bu düzene göre, Kürtler, Sünni Araplar ve Asuri Hristiyanlar tamamen marjinalize ediliyor ve o bölgeden göç etmeye ve yerinden edilmeye zorlanıyor.
Ayrıca, ‘demografik, kültürel ve sosyal değişim’ süreçleri çok yoğun bir şekilde devam ettiğinden, Ninova Ovası bölgesindeki baskın güçler, bölgenin ‘özünü’ değiştirmek için büyük çaba sarf ediyorlar. Bu, nüfusun dengesini, dini kurumları ele geçirmeyi, belirli bir etnik veya dini gruba ait türbe ve mezarlıkları yeniden canlandırmayı ve inşa etmeyi, geri kalan hassasiyetlere siyasi, ulusal ve mezhepsel bir ideoloji empoze etmeyi ve kasabaların merkezlerini ve verimli toprakları satın almak için büyük miktarda para ödemeyi içeriyor.
Son olarak, bu bölge için kalıcı çözümler bulmak için herhangi bir siyasi ufuk olmadığı için bölge, Irak anayasasının 140’ıncı maddesine göre IKBY ile merkezi hükümet arasında ‘tartışmalı bölge’ olarak sınıflandırılıyor. Anayasa'da, merkezi hükümetin kararlarının iptal edilmesi gibi, tabiiyetini belirleyen bir dizi mekanizma ve standart bulunuyor. Bu mekanizmalar, önceki Irak rejiminin kararlarını iptal etmeyi, bölgede genel bir nüfus sayımı yapmayı ve son olarak yerel halkın hangi Irak tarafını tercih ettiğini belirlemek için bir referandum düzenlemeyi içeriyor.
Irak merkezi hükümeti, 2005 yılından bu yana söz konusu anayasal hükümlerin hiçbirini uygulamadı. Ancak, 2017'den sonra, mevcut durumu bir ‘emrivaki’ olarak görmeye başladı. Peşmerge güçlerinin ovanın kuzey ve batısından çekilmesiyle IKBY’nin baskı aracı kalmadı ve yerel halk kendi kaderine terk edildi.
Benzer şekilde, merkezi Irak siyasi güçlerinin hiçbiri, Haşdi Şabi grupları ve büyük ölçüde bölgesel devletlerin baskısı altındaki federal hükümet ister özel bir eyalet ister Irak'ın küçük bir bölgesi olarak olsun, bu bölge için herhangi bir özel statü kabul etmiyor. Bu ikili inatçılık, halka uygulanan güvenlik baskılarının doğasıyla birleştiğinde bir çatışmanın kaynağı olabilir.
*Bu makale Şarku’l Avsat tarafından Londra merkezli Al-Majalla dergisinden çevrildi.
İsrail'in Gazze Şeridi'nin orta kesimindeki el-Bureyc Mülteci Kampı’na düzenlediği bombardımanda yıkılan bir binanın enkazını inceleyen Filistinliler (AFP)
Gazze'deki Şifa Hastanesi yakınlarında İsrail bombardımanı sonucu hayatını kaybedenlerin cenaze töreninde ağlayan Filistinli bir çocuk (AFP)