Moskova'nın deyimiyle Ukrayna topraklarında gerçekleşen ‘Özel Rus Askeri Operasyonu’nun ardından, iki yılın sonunda, pek çok gözlemciyi meşgul eden konu, bu savaşın sona ermesi ve bundan kaynaklanabilecek sonuçlarla ilgili birçok senaryoya açık olan sonraki olasılıklar dikkate alındığında, herkesin şu ana kadar aldığı derslerin neler olduğu…
Avrupa Kıtası iki yıl boyunca, İkinci Dünya Savaşı'nın sonundan bu yana görmediği büyük ölçekli askeri çatışmalara sahne oldu. Ancak Rusya, herkesin beklediği ezici ve ezici zaferi elde edemedi ve Kiev birdenbire mağlup olmadı, en azından ilk başta Rus ayısına direndi. Ancak şimdi özellikle stratejik Avdiyivka şehrinin geri çekilmesi ve Ukrayna Devlet Başkanı Vladimir Zelenski'nin ülkesini kurtarma çağrılarından sonra şansları azaldı. ABD Başkanı Joe Biden iç meselelerle meşgul görünürken, Avrupalı liderlerin geri kalanı, özellikle NATO'nun geleceğine ilişkin korkutucu konuşmalar ışığında, savaşın devamı konusunda anlaşamıyor.
Uluslararası taraflar, ittifaklar ve bölünmeler arasında ciddi bir müdahale, bunlar arasında bir kaos halinin olduğu çok açık, aksine neredeyse hiçbir yanıtı bulunamayan temel sorular var: Rusya Avrupa devleti mi yoksa Asya devleti mi? Bu soru, Beşinci Fransız Cumhuriyeti'nin kurucusu olarak uzun süre Atlantik'ten batıya ve Urallar'dan doğuya kadar halkları bir araya getirecek bir coğrafi birlik hayal eden Fransız General Charles de Gaulle'ün ifade ettiği Avrasya teorilerine gölge düşürüyor. Bu da Çin'in uzun süre Başbakanı olan Çu Enlay'ın sözleriyle, Rusya'nın sözde ve eylemde Asyalı olmaktan çok Avrupalı olduğu anlamına geliyor.
Bu analizde, bu olağanüstü ve Avrupa'da onlarca yıldır görülmemiş nitelikteki askeri operasyonun sunduğu bazı derslere odaklanmayı amaçlıyoruz. Peki, bu dersler nelerdir?
1- En iyi savunma aracı saldırıdır
Belki de ilk ders savunma ve saldırı arasındaki karşılaştırmayla ve hangisinin önceliğe sahip olması gerektiğiyle ilgilidir.
Rusya'nın Ukrayna topraklarında askeri bir operasyon başlatma kararı, boşluğun doldurulmasıyla ortaya çıkmadı, tam aksine Kremlin'in, Rusya'nın güvenliğini ve istikrarını etkileyebilecek neredeyse kesin tehditler olduğunu gördüğü bir zemin vardı.
1990'lı yıllarda NATO, Rusya'nın batı sınırlarına doğru genişlemeyeceği yönünde bir taahhüt vermesine rağmen, verdiği sözleri tutmadı. ABD, Rusya'ya sınır komşusu birçok ülkeye yoğun ilgi gösterdi ve bazıları daha önce Sovyetler Birliği'nin etki alanındaydı.
Ukrayna, NATO için Rusya'yı rahatsız edebilecek ve yarın başka türlü hareket edebilecek bir kedi pençesi gibi görünüyordu. Bu durum, Kiev'in NATO'ya katılması durumunda Rusya için rahatsız edici bir açık düşmanlık haline gelebilir. Putin'in bu gerçeği iyi anladığından, stratejik tercihi ‘saldırı en iyi savunma aracıdır’ şeklindeydi.
ABD'nin West Point Askeri Akademileri Direktörü General John Randall Ballard, savaştaki en önemli ve tehlikeli dönüşümlerden birinin savunmadan saldırıya geçiş olduğunu belirtiyor. Rusya'nın güçlü bir saldırıyla savaşı başlattığı, ancak Ukrayna'nın batı silahları ve açık bir milli iradeyle sınırlarında durduğu kaydediliyor.
Rusya'nın savaş ilkelerinden biri geleneksel olarak anında ve eşzamanlı, derinlemesine saldırı olmuştur ve Başkan Putin'in Ukrayna'daki ilk operasyonlarında kullandığı konsept buydu.
Ruslar hızlı başarılar elde ettiler ancak Kiev'e doğru ilerlerken bir engelle karşılaştılar. Ancak Donbass'ın büyük kısmını ele geçirmeyi başardılar. Bu da Ukraynalıları bazen savunma, bazen zayıf saldırılarla etkili savunma savaşına zorladı. Denizde ve karada da ayrı ayrı başarılar elde ederek, iç Rusya'da insansız hava araçlarıyla ani saldırılar düzenleyerek savaşın uzun süresi ve Batı tarafından sağlanan maddi ve askeri desteğin azalması, Ukrayna'nın Kiev'in başlangıçtaki inisiyatifi kaybetmesine neden oldu ve Rus ordusuna karşı kesin bir zafer elde etme olasılığını zorlaştırdı. Bu da Moskova'yı kalıcı bir barış anlaşmasını kabul etmeye zorlayabilir.
Ukrayna uzun ve ölümcül bir savaşa tercih ederek hızlı bir yenilgiyi kabul edecek mi?
Rusya'nın savaş meydanlarında uzun süre dayanamayacağını ve özellikle üzerine imzalanan ekonomik yaptırımların etkisiyle zorlanacağını söyleyen tüm seslere karşı, Rus ekonomisinin niteliksel olarak bir iyileşme gösterdiğini görüyoruz. Aynı zamanda, ABD'nin Ukrayna'ya verdiği finansal destek azalıyor ve özellikle Donald Trump'ın kasım ayındaki ABD başkanlık seçimlerini kazanması durumunda tamamen kesilebilir.
Şu ana kadar savaş olarak adlandırmayı reddettiği askeri operasyonlara başlamadan önce Putin'in aklında saldırı fikri net miydi?
Çoğu kişi, Ukrayna'nın NATO ile ilişkilerini değiştirmek istediğini, komşu ülkeyi işgal etmekten daha fazlasını amaçladığını düşünüyor gibi görünüyor, burada imparatorun, ünlü Alman askeri stratejisti Carl von Clausewitz'in (1831-1810) yazdıklarına işaret ettiği açıkça görülüyor:
Hiç kimse, bir savaşa başlamadan önce kafasında neyi başarmayı amaçladığını ve nasıl yönetmeyi düşündüğünü net bir şekilde anlamadan savaşa girişmez.
Bu dersten çıkan soru: Putin'in savaşı bitirmek için bir vizyonu var mı yoksa gelecekte uzun bir savaş yoluyla devletini sona erdirmekten daha iyi bir çözüm olarak Zelenskiy'nin yenilgiyi hemen kabul etme inancına mı bahse girecek?
2-Barış istiyorsanız savaşa hazırlanın
Rusya-Ukrayna çatışmalarından ve iki yıl süren karşılıklı zafer ve yenilgilerden çıkan derslerden biri, “Barış istiyorsanız savaşa hazırlanın” sözünün geçerliliğinin inkar edilmesidir.
2000 yılında Rusya'nın başkanlığına gelmesinden bu yana, Vladimir Putin, kaderin 20’inci yüzyılda başına gelen en büyük felaket hakkında konuşmaktan vazgeçmedi. Ona göre bu felaket öncelikle Sovyetler Birliği'nin bombalanması ve ardından Mikhail Gorbaçov'un Perestroyka ve Glasnost politikalarıyla parçalanmasıydı.
Putin'in zihninde, zayıf bir devlet sadece satranç tahtasındaki bir piyon olacak kadar önemliydi ve bu nedenle, dikkati kesinlikle güçlü ve genç Rusya'nın yeniden inşasına odaklanmıştı. Rusya'nın çeşitli alanlarda, askeri ve ekonomik olarak, karşı koyma ve meydan okuma yeteneğine sahip olması gerekiyordu.
Putin, Batılı çevrelerle silahlı çatışmanın öncelikle vekaleten kaçınılmaz olarak geleceğinin farkında mıydı? Bugün Ukrayna'da olduğu gibi ve hemen sonrasında da Atlantik sesleri, Rusya'yla yakında kendini kabul ettirecek bir silahlı çatışmaya hazırlanmanın gerekliliği çağrısında bulunarak ne ifade ediyor?
Olan kesinlikle buydu ve hem konvansiyonel hem de nükleer Rus askeri cephaneliğine olan ilginin yeniden canlandığını temsil ediyordu.
Putin, mücadelesinin uzun süreceğinin farkındaydı ve geniş ve yayılmış bir ülke olan Rusya'da, tanklar, zırhlı araçlar, helikopterler, zırhlı personel taşıyıcıları, omuzdan atılan füzeler, kısa ve uzun menzilli füzeler ve çeşitli geleneksel silahların dünyasında bir uyanışın kaçınılmaz olduğu anlaşılmıştı.
Diğer yandan, Rus ordusu, süpersonik ve hiper sesli füzelerin gelişiminde eşi benzeri görülmemiş bir başarı kaydetti ve bazıları bunları Ukraynalılarla yapılan çatışmalarda zaten kullandı. Putin'in bu tür silahlara sahip olmamasına rağmen, Batı kurumlarının Ruslara karşı büyük bir üstünlük elde etmelerine izin verdi. Ancak Rusya'nın korku dengesi stratejisi, Batı merkezlerini, özellikle de Washington'ı, caydırdı.
Buna paralel olarak Putin, ülkesinin ekonomik durumuyla ve uluslararası güçlerle, özellikle de bir zamanlar ölümcül bir küçümsemeyle değerlendirilen bir alan olan Çin'le olan ortaklıklarıyla ilgileniyordu. Kruşçev bir keresinde “Çinlileri ekonomik olarak terk edersek açlıktan ölecekler” demişti.
Şarku’l Avsat’ın Independent Arabia’dan aktardığına göre bugün Pekin ile Moskova arasındaki ortaklık, askeri olmasa da en azından ekonomik olarak, Avrupa ve ABD’nin neredeyse etkisiz hale gelen baskı ve yaptırımlarının hafifletilmesine yardımcı oluyor.
Rusya'nın savaş hazırlıkları, yirmi yıldan fazla bir süredir dünyanın geri kalanıyla iletişim ve etkileşim alanını genişletmeyi de içeriyordu. Ruslar Batı'dan pragmatik dersler aldılar ve Moskova'ya belirli kıtalarda geniş yollar açan ideolojik teorileri terk ettiler. Bugün aşırı Batı sağının düşmanlıklarını ve eğilimlerini Moskova'dan uzaklaştıran ve püskürten bir kalkan olarak görülen Afrika ve Latin Amerika'nın yanı sıra eski Sovyet cumhuriyetlerinde de durum aynıdır.
Savaş hazırlıklarında Putin'in özellikle önem verdiği belki de önemli bir nokta, Avrupalılar ve Amerikalılar tarafından kendisine yöneltilen totaliterlik ve diktatörlük suçlamalarına rağmen, iç ulusal dokunun bütünlüğünün sağlanmasıdır. Herkes Sovyetler Birliği'ni dağıtmak için kullanılan senaryonun günümüz Rusya'sında hazırlanan ve yeniden üretilen senaryoyla aynı olduğunu fark ettiğinden, bunun etrafında ulusal bir fikir birliği var.
3 -Yanlış hükümlere düşmek ve bundan kurtulmak
Cesur yazılarıyla ve ABD’deki iç baskı gruplarından korkmamasıyla tanınan, en iyi Amerikalı zekâlardan biri de siyaset bilimi ve uluslararası ilişkilerde uzmanlaşmış Harvard Üniversitesi’nde Profesör Stephen Walt, Rusya-Ukrayna savaşından alınan derslerin analizi bağlamında, liderlerin yaptığı hataların, insanları ve ülkeleri savaşın soykırımına sürüklediği fikri üzerinde durdu.
Walt, Putin'in ilk etapta Ukrayna'nın ciddi bir direniş başlatmaktan aciz olduğunu düşünerek hata yaptığını ve bu girişiminin başarısızlığa mahkum olduğunu ileri sürdü... Bütün bunlar onun hataları mı?
Kesinlikle hayır. Çünkü Rusya'nın askeri gücünün değerlendirilmesindeki hata gibi başka stratejik hatalar da var. Belki de Çar, Avrupalıların Ukrayna'yı son caydırıcılık duvarı olarak göreceklerini ve bunun Putin'in maceralarına devam etmesini engelleyeceğini gözden kaçırdı. Bu nedenle, Avrupa'nın silah fabrikalarının kapılarının ardına kadar açılacağı ve uzmanlar ve askeri eğitmenlerle Kiev'in caddelerinde Çar'ın kuvvetlerine karşı durmak için ilerleyeceği kesin bir durumdu...
ABD'nin desteğine gelince; Putin bunu hesaba katmak zorundaydı, özellikle de başlangıçta hem Cumhuriyetçiler hem de Demokratlar arasında bir yön birliği vardı ve bu da Putin'e yenilmese bile onunla yüzleşmenin gerekliliğini öngörüyordu. Ukrayna bataklığının labirentlerine çekilmiş, yani sanki 1980'lerde Afgan bataklığında olduğu gibi tarih yeniden tekerrür ediyor gibi.
Putin'in yaptığı yanlış hesaplamalar arasında, Avrupa'nın onun gaz boru hatlarını kapatması durumunda hızla boyun eğeceğine olan inancı vardı, ancak İkinci Dünya Savaşının sonundan ve sonrasından bu yana dünya değişmişti, başka enerji kaynakları ve alternatif konumlar vardı ve Avrupalılar, sahip oldukları yetenekler ve referanslarla, gaz boru hatlarının kesilmesi olasılığını dikkate almamış değillerdi.
Stephen Walt'un incelediği hatalar sadece Rusları ve Putin'i kapsamıyor, aynı zamanda Batılı liderlere de özellikle de ilk etapta Avrupalılara da ulaşıyor. Çünkü Putin'in macerasının günleri, haftaları, en kötü ihtimalle birkaç ayı aşmayacağını düşünüyorlardı.
Özellikle Putin'in Ukrayna'nın büyük bir bölümünü zorla yok etmesinden ve Donetsk, Luhansk, Zaporijya ve Herson gibi bazı bölgelerin gönüllü olarak Rus egemenliğine geri verilmesinden sonra, savaşın uzun süreceğini ve yıllarca sürebileceğini düşünmüyorlardı.
Avrupalılar ve Amerikalılar, ekonomik yaptırımların Rusya üzerindeki etkisini yanlış hesapladılar ve Putin'in onu çevreleyen cumhuriyetleri, eski Sovyetler Birliği'ne ideolojik olarak bağlı olan coğrafi bölgeler olarak kullanmasını göz ardı ettiler. Bu cumhuriyetler, Rus pazarının ihtiyaç duyduğu tüm malların ve ürünlerin geçiş noktası haline geldi. Belirli dönemlerde petrol fiyatlarının yükselmesi ve bazı ülkelerin Rus silahlarını satın alma isteğinin artması, Rus ekonomisinin yeniden canlanmasına yardımcı oldu. Bu, Moskova'nın aktive ettiği 'buğday silahına’ ek olarak gerçekleşti.
Batılı liderler, Batı'nın Ukrayna'yı kendi safına çekme ve gözdağı ve kışkırtma yoluyla zorla ya da gönüllü olarak NATO eksenine çekme çabalarına karşı Rusya'nın muhalefetinin derinliğini küçümsemekle hata yaptılar.
Batılı liderlerin hataları, Putin'in Rusya'nın tek lideri olarak yaptığı hatalara ek olarak, savaş sisinin savaş başlamadan önce ve belki de diğer taraflar henüz uyanmadan önce yayılması ve vizyonların çarpıtılması için bir fırsat mıydı?
4 -Nükleer enerji kullanım amaçlı değil, tehdit amaçlıdır
Rusya ile Ukrayna arasında iki yıldır aralıksız devam eden çatışmaların ardından, başta nükleer silahlar olmak üzere kitle imha silahları konusunda tartışma masasında heyecan verici ve tehlikeli bir soru işareti varmış gibi görünüyordu.
Soru şu: Eğer Kiev halen nükleer silaha sahip olsaydı, Moskova Kiev'e yaptığını yine de yapar mıydı?
Cevap bizi, eski Sovyetler Birliği'nin en güçlü ikinci cumhuriyeti olan ve 1 Aralık 1991'de birlikten ayrılıp bağımsızlığını kazanma yönünde oy kullanan Ukrayna'nın hikayesine götürüyor. Ancak ayrılığa rağmen Kiev, tasarımı ve üretimi için önemli ekipmanlara ek olarak, o zamanlar dünyanın üçüncü en büyük Sovyet nükleer silah cephaneliğinin yaklaşık üçte birini kendi topraklarında tuttu.
Ukrayna topraklarında yaklaşık 130 adet kıtalararası balistik füze bulunuyordu, bunlardan 6'sı UR-100N tipi ve 46'sı RT-23 tipi, toplamda 10 adet nükleer başlıkla. Ayrıca 33 ağır füze atıcısı mevcuttu ve toplamda Ukrayna'da yaklaşık bin 700 nükleer başlık bulunmaktaydı.
Ancak 1994 yılında, 400 milyon doları aşmayan küçük bir ABD teşvikiyle Ukrayna, cephaneliğini imha etmeyi ve Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Anlaşması'na katılmayı kabul etti.
Dünya çapında çok az sayıda kişi, bu eylemin sonuçlarına dikkat çekenler arasında, özellikle ünlü Amerikalı düşünür ve Chicago Üniversitesi'nde siyaset bilimi uzmanı Profesör John Mearsheimer öne çıkıyor.
Mearsheimer, Ukrayna'nın herhangi bir nükleer caydırıcı silahtan yoksun kalması durumunda Rusya'nın saldırganlığına maruz kalacağını öngördü. Bu görüş o zamanlar pek sevilmiyordu ve yalnızca bir azınlık onu destekliyordu.
5 Aralık 1994 tarihinde, Ukrayna, Rusya Federasyonu, İngiltere ve ABD liderleri, Ukrayna'nın nükleer silahlara sahip olmayan bir ülke olarak Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Anlaşmasına katılımı konusunda Ukrayna'ya güvenlik güvenceleri sağlamak üzere Budapeşte Memorandumu'nu imzaladılar.
Gerçekten Ukrayna'nın güvenliğini garanti ettiler mi?
24 Şubat 2022'deki Rus saldırısı (Ukrayna'ya saldırı tarihi), anlaşmanın kağıt üzerindeki değerinden daha fazlasını temsil etmediğini gösterdi. Rusya, sınırları aşarak barikatları yıktı, hiçbir kısıtlama veya engel tanımadan hareket etti. İngiltere ve ABD, Kiev'e geleneksel ve bazıları etkili olan silahlar sağlamış olsa da NATO'nun gelişmiş silahlarından bazılarının Ukraynalılara ulaştığı söylenebilir. Ancak Ukrayna'ya nükleer bir kalkan sağlayan kimse olmadı, bu da onların ölümcül silahlara sahip olmaları durumunda farklı olabilirdi.
Yine aynı soruyu soralım: Ukraynalıların nükleer kalkanı olsaydı Putin bu maceraya girer miydi?
Çoğu analist, nükleer bir devleti yenmenin imkansız olduğunu bilen Putin'in bunu yapmayacağına inanıyor.
Rusya tarafında ise Putin, ülkesinin tehdit altında olması veya çökme korkusuna maruz kalması durumunda, yani nükleer silah kullanımına başvurmak anlamına gelmesi durumunda, ülkesinin ulusal güvenliğini savunmak için her türlü yolu kullanma ihtimalinin olduğunu ima etmeye devam ediyor.
Rusya'nın eski başkanı ve Ulusal Güvenlik Konseyi'nin başkan yardımcısı Dmitry Medvedev, sürekli olarak açıklamalarıyla veya ima etmesiyle, Rusya'nın nükleer silahlarının Rus kuvvetlerinin elinde ve kullanımının kolay olduğu izlenimini vermekten kaçınmıyor.
Ancak Rus liderliği, nükleer silahların bir kullanımdan çok bir tehdit olduğunun tamamen farkında çünkü nükleer silahların aktif hale getirilmesi, şu veya bu şekilde kendisine karşı çıkan uluslararası güçlerin tepkisini gerektirecek.
Buradan bu dersin sonucu, nükleer silahın mevcut veya gelecek herhangi bir savaşta kullanılacak bir silah olmaktan çok, büyük olasılıkla hala caydırıcılık silahlarından biri olduğu şeklinde görünüyor.
5 -Küresel sistemden maliyetli bir ayrılma
Bugün, iki yıl boyunca yaşanan gerilim ve Sovyetler Birliği'nin çöküşünden sonra başlayan dünya düzeninin sonu fikrine ilişkin devam eden ve kafa karıştırıcı konuşmalardan çıkarılabilecek en önemli derslerden biri, neredeyse kırk yıldır hüküm süren iki kutupluluk döneminden, yani Soğuk Savaş döneminden farklı olsa da aslında göreceli de olsa halen var olan belirli bir sistem olmasıdır.
Ukrayna savaşı dünyaya, doğrudan saldırı eylemlerine karşı safların birleştiği küresel bir düzenin var olduğunu hatırlatmaya başladı.
Putin kendisine pahalıya mal olan ve insan ve taş gibi çok pahalı bedellere mal olabilecek bu kısmı görmezden mi geldi?
Rus Çarının öfkeli bir anda hiç kimsenin Ukraynalıları kurtarmak ve desteklemek için acele etmeyeceğini ve bu temelde hızla düşeceğini hayal etmiş olabileceği kesindir. Mesele Rusya'ya tarihi kan bağları, yakın evlilikler ve tek bir dini inançla bağlı olan komşu bir ülkeye yapılan askeri seferden başka bir şey olmayacak.
Muhtemelen Putin, NATO'nun sert ve benzeri görülmemiş bir güçle karşılık vermeyeceğine ikna olmuştu.
İki yıl süren acımasız savaşın ardından Rusya, daha zayıf bir rakiple savaşmadığını ve karşı karşıya gelmediğini, aksine GSYİH'si Rusya'nın yaklaşık 20 katı olan bir ittifak tarafından desteklenen bir ülkeyle karşı karşıya olduğunu keşfetti.
Belki de Ruslar nükleer silaha sahip olsa bile NATO'nun, bu güce başvurmayı düşünenleri caydıracak korkutucu bir caydırıcılık dengesi yaratabilecek güçlü bir güce sahip olduğunu söylemeye gerek yok.
Üstelik Putin ve liderleri, Sayın Putin'in sonsuza kadar rehinesi olmamak için Avrupa'nın başvurabileceği enerji alternatiflerine bakmayı unuttular.
Rusya'nın Ukrayna'daki harekâtı, dünya çapında liberal demokrat akımı güçlendirmek için geldi. En zor koşullarda bile birlik ve dayanışma durumunu göstermek, kriz zamanlarında yaygın bir yönelim olan saldırganlığın, çağdaş siyasetin bir aracı olarak ortaya çıkmasını engeller.
Aynı bağlamda, Ukrayna operasyonu, özellikle Avrupa ülkelerinde uzun süredir devam eden siyasi tarafsızlık sabitlerinin çoğunun değişmesine yol açtı. Örneğin İsveç ve Finlandiya, onlarca yıllık ve İsveç örneğinde olduğu gibi asırlık tarafsızlıklarını terk etmeye karar vererek NATO'ya katılma çabalarına başladılar.
Açık güç kullanmayı düşünen devletlere verilen mesaj, doğrudan saldırgan eylemlerin muhtemelen diğer güçlü devletleri kendilerine karşı güçlerini birleştirmeye teşvik edeceği argümanı etrafında yoğunlaşıyor gibi görünüyordu. Saldırgan, başarılı bir askeri operasyon başlatsa bile eskisinden daha az güvende olabilir.
Sonuç olarak, Rusya-Ukrayna savaşının krizini araştıran bir araştırmacının, yukarıdakilere ek olarak fikir edinebileceği, birçok ders içeren geniş alanlar bulabileceği kesin. Örneğin, bu savaşta kullanılan geleneksel silahlarla modern silahlar, özellikle de yapay zekâ silahları arasındaki karşılaştırmanın öyküsü, araştırmaların derinleştirilmesini ve derslerin netleştirilmesini gerektiriyor.
Başta Birleşmiş Milletler olmak üzere bu insani krizi sona erdiremeyecek gibi görünen uluslararası kuruluşların önemsizliğinden ve büyük ihtimalle üzerinden zaman geçtiğinden de bahsediliyor.
İktidar ile hak arasındaki ahlaki krize, kimin üstün olduğuna, zaferin haklının iktidarına mı, yoksa iktidarın hakkına mı ait olduğu konusunda dikkate alınması gereken dersler var.
Şimdi ateşkesin sağlanması, gerginliğin azaltılması ve en azından bir barış veya saldırmama anlaşmasına varılması için beklenene kadar, siyasi, askeri ve ekonomik alanda birçok yeni ders çıkarmak için alan açık kalacaktır. Bu dersler gerçekten acı verici olabilir, ancak gelecek nesillere, askeri caydırıcılığı kullanmak yerine, edebi ve ahlaki güç kullanımının yerini alabilecek önemli dersler olabilir.
*Bu analiz Şarku’l Avsat tarafından Independent Arabia’dan çevrildi.
