İran’ın Suriye’den Akdeniz’e attığı ilk adım Rusya’yı kızdırdı

Rusya, İran’a Suriye’nin batısındaki Lazkiye Limanı’nı kullanma hakkı veren Şam’a yönelik kızgınlığını dile getirirken, Tahran ise ilk kez Tartus ve Lazkiye’deki Rus üslerinin yakınlarından Akdeniz’e adım attı.
Suriye Ulaştırma Bakanı Ali Hammud, geçtiğimiz 25 Şubat’ta Lazkiye Limanı Genel Müdürlüğü’ne “son sekiz yıldır Tahran'ın Şam'a sağladığı maddi ve askeri destek nedeniyle Suriye’nin girdiği borçlara karşılık limanın İran tarafından yönetilmesi için bir sözleşme taslağı hazırlamak üzere Tahran tarafıyla görüşecek yasal ve finansal bir çalışma grubu oluşturulması” talimatı verdi. Lazkiye Limanı, Suriye hükümeti ile önde gelen iş adamlarının ortağı olduğu Suriye Holding arasındaki bir sözleşme kapsamında faaliyet gösteriyor. Limanda ticaret malları ve petrol ürünlerinin Suriye ve komşu ülkelere nakliyesinden önce malların gemilerden limana aktarılması sağlanıyor. Bunun için gerekli olan büyük mekanizmalarla ilgili olarak ise bir Fransız şirketiyle yapılmış sözleşme bulunuyor. Alınan bilgilere göre hükümet, Şam ile Tahran arasındaki anlaşmayı Suriye Holding’e yazılı olarak gönderdi.
Rusya durumdan rahatsız
Bu yeni anlaşma iki sorunu ortaya çıkardı. İlki Fransız şirketle ilgili. Bu şirket, Suriye hükümetine karşı bir dava açabilir ve taraflar arasındaki sözleşmenin feshi için tazminat talep edebilir. İkincisi ise politik-stratejik sorun. Batılı bir diplomata göre İran’ın Lazkiye Limanı’nın yönetimini alması, tek başına Suriye’nin sıcak sulara olan kıyılarını kontrol eden Moskova'yı rahatsız ediyor.
Şam'ın Tahran’a Suriye’deki siyasi bir yönlendirmeyle limanda faaliyet gösterme izni verme kararı, “Rus ve İran tarafları arasındaki oyunda” Tahran'a olan önyargıyı kırmayı ve Suriye'nin yeniden inşasına katkıda bulunması için özel ayrıcalıklar sunmayı hedefliyor. Suriye resmi haber ajansı SANA’nın haberine göre geçtiğimiz Ocak ayında yapılan İran Cumhurbaşkanı Birinci Yardımcısı İshak Cihangiri ve Suriye Başbakanı İmad Hamis başkanlığındaki ortak komisyon toplantısında demiryolları, konut inşaatı, yatırım, eğitim, kültür gibi çeşitli alanların yanı sıra terörün finansmanı ve kara para aklamayla mücadele için 9 mutabakat zaptı imzalandı. Suriye Başbakanı yaptığı açıklamada, atılan imzanın Şam’ın İran’a, kamu ve özel sektör şirketlerine yatırım ve yeniden yapılanma alanlarında olanaklar sağlama konusundaki ciddiyetinin bir işareti olduğunu söyledi. Yeni imzaların, daha önceki anlaşmaların bir güncellemesi olduğunu belirten Hamis, bununla birlikte uzun vadeli ekonomik işbirliği anlaşmasını en önemli anlaşma olarak nitelendirerek atılan imzaların, iki ülke arasındaki ilişkilerde “tarihi bir an” olduğunu kaydetti.
Tahran’ın Şam’a baskısı
Anlaşmanın imzalanmasından bir aydan daha kısa bir süre sonra Suriye Devlet Başkanı Beşşar Esed, İran Dini Lideri Ali Hamaney ile 8 yıl sonra ilk kez Tahran'da görüştü. Tahran geçtiğimiz yılın sonlarında içerideki bir takım çekinceler ve Rusya tarafının huzursuzlukları nedeniyle stratejik anlaşmaların bir an önce yürürlüğe girmesi için Şam'a baskı uyguladı.
2017 yılı başlarında Tahran'ı ziyaret eden Suriye Başbakanı 5 stratejik anlaşma imzaladı. İlk anlaşma, doğu bölgesindeki antik Palmira kenti yakınlarında bulunan fosfat alanlarının 99 yıllığına İran tarafından işletilmesiydi. Suriye, 1.8 milyar ton ile dünyanın en büyük fosfat rezervlerine sahip ülkelerden biri. Fakat Suriye, 2011'de 3.5 milyon ton fosfat ihraç ederken 2013'te yalnızca İran'a 400 bin ton fosfat ihraç ederek fosfat üretiminde büyük bir düşüş yaşadı.
Moskova bu anlaşmaya fosfat yatırımını elinde tutmak için baskı uygulayarak karşılık verdi. Bu durum Tahran’ı kızdırırken ardından fosfat alanında bir Rusya-İran “ortaklığı” olabileceğine ilişkin görüşler yayılmaya başladı.
İkinci anlaşma, Devrim Muhafızları Ordusu (DMO) tarafından desteklenen İranlı bir şirketin, Syriatel ve MTN Group’un yanına üçüncü bir mobil telefon operatörü getirmesiyle ilgiliydi. Ortaklık kapsamında, İranlı şirket için yüzde 40, Suriye Şehitleri Destek Fonu için yüzde 40 ve Devlet Kamu Telekomünikasyon Şirketi için yüzde 20 pay edildi. İran tarafı, 2009 yılında kurulan, DMO bağlantılı telekomünikasyon şirketi MCI Group tarafından temsil ediliyor. MCI Group, 2010 yılında Suriye'de faaliyet göstermek için lisans talebinde bulunmuş, ancak Şam o dönem bu talebi reddetmişti.
Rusya’nın hamlesine ABD adımı
Edinilen bilgilere göre Rusya, projenin uygulanmasını durdurmak için müdahalede bulundu. Ancak son dönemde ABD’nin yaptırımlarını etkisini kırmak için İran tarafı ile yeniden iletişim kurulmak zorunda kalındı. Reuters’ın aktardığı açıklamalarında Carnegie Uluslararası Barış Enstitüsü’ndeki Ortadoğu programının baş araştırmacısı Karim Sadjadpour, “Telekomünikasyon, oldukça hassas bir sektördür. Bu anlaşma, İran'ın Suriye iletişim ağını izlemesine izin verecek” ifadelerini kullandı.
Üçüncü anlaşmada ise Tahran’ın 30 yıllığına tarım ve yatırım için 5 bin hektarlık arazi alması kararlaştırıldı. Bu arazi, Seyyide Zeynep ile ülkenin kuzeydoğusundaki Deyr-i Zor’da bulunan ve Şam'ın güneyinde kalan Darayya arasındaki, anlaşmazlıkların yaşandığı bölgede yer alıyor. Bununla birlikte İran’ın Irak sınırına yakın Deyr-i Zor'daki varlığının ABD’liler ve Doğu Fırat İttifakı’nın varlığına kıyasla arttığı gözlendi.
Tahran'ın, Akdeniz'e petrol ve doğalgaz limanları inşa etmek için bin hektarlık bir alan istediği dördüncü anlaşma için Tartus ile Lazkiye arasında kalan Baniyas şehrinde araştırmalar yapıldı. Ancak Rusya, küçük bir “petrol limanı” için İran'a izin verilmesine itiraz etti. Tahran, 2011 yılından önce Tartus Limanı’nı askeri üs haline getirmeye çalışmıştı. Ancak Moskova, 2015 yılı sonunda askeri müdahalede bulunarak S-400 ve S-300 füze sistemlerini Lazkiye'de konuşlandırdı. Daha sonra Tartus Limanı’nı genişletmeye karar veren Rusya, Şam'dan biri Lazkiye'de “açık uçlu” diğeri Tartus'ta 50 yıllık olmak üzere askeri varlığa dayalı iki izin aldı.
İran ilk kez sıcak sularda
Gözlemcilere göre, İran’ın Lazkiye Limanı’na gelişi artık Rusya’nın Akdeniz’deki üslerinin yakınlarında olacağı anlamına geliyor. Lazkiye Limanı’nın işletilmesiyle ilgili anlaşma tamamlandığı takdirde İran, ilk kez sıcak sulara inmiş olacak. Bununla birlikte “Tahran-Bağdat-Şam-Akdeniz” rotası, özellikle İran'ın Suriye demiryolu sektörüne girişiyle ilgili haberlerin ortasında askeri ve ekonomik arza açık hale gelecek.
İranlı yetkililer Suriye tarafına, Lazkiye Limanı’nın, İran petrol ürünlerini Suriye üzerinden Akdeniz'e taşımak ve “son aylarda hükümetin yaşadığı gaz, petrol ve elektrik krizini” çözmek için kullanılacağını söyledi.
2017 yılının başında imzalanan beşinci anlaşma, İran'ın Suriye’ye 1 milyar dolarlık yeni bir krediyi onaylamasıyla gerçekleşti. İran, 2013'ten bu yana, iki yıl önce verilen 1 milyar dolarlık kredi dâhil olmak üzere Şam’a 6,6 milyar dolar değerinde kredi sağladı. Bu kredinin yarısı ham petrol ve türevlerinin ihracatını finanse etmeye tahsis edildi. Uluslararası Enerji Ajansı'na (UEA) göre İran, Suriye'ye günde 70 bin varil petrol ihraç etti.
Öte yandan Suriye hükümeti, petrol ve doğalgaz kuyularının kontrolünü kaybetti. 2011 yılında günlük 380 bin varil olan petrol üretimi, 2015 yılında yaklaşık 30 bin varile düştü. Suriye’nin petrol ve doğalgaz rezervlerinin çoğu Fırat Nehri’nin doğusunda, Washington’un müttefiki Suriye Demokratik Güçleri (SDG) tarafından kontrol edilen bölgelerde bulunuyor. Burada üretilen günlük yaklaşık 70 bin varillik petrolün bir kısmı, “savaş ağaları” anlayışı gereği rejim bölgelerine gönderiliyor.
Öte yandan Washington ve Avrupa Birliği (AB), Fırat'ın doğusundan batıya petrol taşınmasına yardım eden işadamlarına yaptırım uyguladı.

Refik Huri

Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi'nin helikopter kazasında ölmesi, İran'ı kritik bir dönemde iki halef kriziyle karşı karşıya bıraktı; birincisi zamanından önce gelen cumhurbaşkanının halefi krizi. İkincisi,1979'da İslam Devrimi'nin fitilini ateşleyen İmam Humeyni’den çok daha uzun süre hüküm süren Dini Lider Ali Hamaney'in sağlık durumu sebebiyle zamanı yaklaşan halefini seçme krizi. Hamaney'in halefinin radikal bir din adamı olacağı kesin ve Reisi öne çıkan bir adaydı. Hem Dini Lider hem de Dini Lider’in istediği seçeneğe oy veren Uzmanlar Konseyi çevresinde önemli bir seçenekti. Reisi'nin halefi konusu ise görünürde Reisi, Ahmedinejad ve Hatemi gibi aşırı muhafazakâr veya Rafsancani ve Ruhani gibi reformcu ve ılımlı bir figür olacak din adamı ya da eski Devrim Muhafızları subayı seçeneklerine açık görünüyor.

Sistemin gerçek hesapları arasında hiçbir fark yok. Zira gerçek güç, “ilahi meşruiyete” sahip olan, kayıp ve beklenen “zamanın sahibinin” vekili olan Dini Liderin elinde. Herhangi bir dini rejim gibi, gittikçe daha da aşırılaşma yönünde ilerlemeye mahkûm bir rejimde, Dini Liderin aşırı muhafazakâr olması doğal. Teorik olarak “halk meşruiyetini” temsil eden cumhurbaşkanlığı makamı için muhafazakâr ya da ılımlı adayları seçen de odur. Seçimler, ister iç koşullar isterse dış ilişkilerin görünen yönü olsun, rejimin her aşamadaki ihtiyaçlarına bağlıdır. Dünyada İran’daki “reformcu akımın” başarısı üzerine oynanan bahisler bağlamında yapılan eski ve yeni tartışmalar ise bir nevi kendini kandırmadır. Dini Liderin iradesi olmadan hiçbir reformcu iktidara ulaşamaz. Cumhurbaşkanı Muhammed Hatemi, Hasan Ruhani ve onlardan önce İmam Humeyni'nin ölümünden sonra arkadaşı Ali Hamaney'in Dini Lider konumuna gelmesinde önemli rol oynayan Haşimi Rafsancani'de olduğu gibi, iktidara gelip çizilen kırmızı çizgileri aşmaya çalışan herhangi bir reformcu figür izolasyona mahkumdur.

Hamaney, "bugün ülkenin asıl meselesinin ekonomi ve temel zayıf noktasının da ekonomik mesele" olduğunu düşünüyorsa, Reisi'nin halefi ekonomiye odaklanacak, insanları ekonomik durumdan ve uygulanan sosyal kısıtlamaların sertliğinden kaynaklanan toplumsal memnuniyetsizliklerini azaltmaya ikna edecek ılımlı bir şahsiyet olabilir. Ama bunun aksini düşünenler de var. Bunlara göre Reisi'nin Türkiye, Mısır, Suudi Arabistan, BAE, Katar ve diğerlerine açılma konusunda yaptıkları, ancak ılımlı bir cumhurbaşkanının aksine sorgulanmadan esneklik gösterebilecek katı görüşlü bir cumhurbaşkanı tarafından yapılabilirdi. Pratik olarak Hamaney'in elinde olan anahtar, adayları eleyen ve Reisi'nin aday gösterilmesi sırasında kazanacağı korkusuyla Ali Laricani’nin yarış dışı bırakılmasında olduğu gibi, seçilen adaya tehdit oluşturanların adaylığını önleyen Anayasa Koruma Konseyi'ne ödünç olarak veriliyor. Konsey, eski cumhurbaşkanı Ruhani’nin bile, uzun süredir üyesi olmasına rağmen Uzmanlar Konseyi'ne aday olmaya uygun olmadığına karar vermişti. Bunun nedeni, İmam Humeyni'nin en başından beri İslam Cumhuriyeti'nin en yüksek önceliklerini belirlemiş olmasıdır ve bunlardan en öne çıkanları iki tanedir. Birincisi, "İslam hükümeti velayet ile imanın ikizidir ve düzeni sağlamak bir görev borcudur." İkincisi ise "devrimi ihraç etmek, çünkü rejim kapalı bir ortamda kalırsa kesinlikle yenilgi ile yüzleşecektir." Arap ülkelerindeki Şii milis gruplara “yatırım” yapılması ve Filistin kartına sahip olunmaya çalışılması da bundandır. Bunun hiçbir bölgesel güçte daha önce görülmemiş pratik uygulaması ise Lübnan'da Hizbullah, Irak’ta Haşdi Şabi, özellikle de Hizbullah Tugayları, Seyyid el-Şuhada Tugayı, Kays el-Hazali hareketi, Suriye'de Afganlardan oluşan Fatimiyyun Tugayı ile Pakistanlılardan oluşan Zeynebiyyun Tugayı gibi silahlı mezhepçi ideolojik grupların kurulması, Yemen’de Ensarullah (Husiler), Gazze’de Hamas ve İslami Cihat’ın desteklenmesidir. İran'ın hiçbir şey yapmadan kazanmasını sağlayan da budur. Vekalet ile kazanıyor, vekalet ile savaşıyor ve vekalet ile anlaşıyor. Brookings Enstitüsü Başkan Yardımcısı ve Dış Politika Programı Direktörü Susan Maloney'nin söylediği gibi, Tahran'ın bölgede bahse girdiği şey bir kaos sistemidir. Maloney İran'ın stratejisini "güçlü düşmanlarına, özellikle de ABD'ye karşı avantaj elde etmenin ekonomik açıdan ucuz bir yolu olarak, asimetrik savaşa yatırım yapmak" olarak tanımlıyor. Sahne çok çelişkili ve Sovyetler Birliği'nde yaşanan ve onun çöküşüne yol açan duruma benziyor; içeride ekonomik zayıflık, dışarıda güçlü nüfuz ve büyük harcamaların yapıldığı askeri güç. Hamaney'in 2003'te İran penceresinden gördüğü kadarıyla bölgedeki sahne şöyleydi; “Washington yeni bir Ortadoğu yaratma konusunda tamamen başarısız oldu. Bölgenin jeopolitik haritasının köklü bir değişim içinde olduğu doğru ama bu ABD'nin değil, direniş cephesinin yararına bir değişim. Evet, Batı Asya'nın jeopolitik haritası değişti ama direnişin lehine olacak şekilde değişti.” Dahili sahneye gelince, zorlu ekonomik durumdan duyulan memnuniyetsizlik nedeniyle halk seçimlere katılma konusunda isteksiz. Kadınlara başörtüsünün dayatılmasına, sosyal davranışlar ve giyim üzerindeki kısıtlamaların sıkılaştırılmasına karşı gösteriler düzenleniyor. Son parlamento seçimlerine seçmenlerin ancak yüzde 41'i katıldı. Başkent Tahran'da bu oran yüzde 19'du.Türk analist Murat Yetkin, "İran rejimi uzun menzilli füzeler üretebiliyor ama Cumhurbaşkanı Reisi'nin uçağının yerini tam olarak belirleyemiyor" derken abartmıyordu. Aslında İran'ın uçağın düşüşüne ilişkin hikayesi hâlâ eksik. Dahası kazanın gerçek nedenleri, teknik neden veya sisten mi kaynaklandığı, yoksa sabotaj sonucu mu olduğu gibi sorular cevapsız kalacak kadar boşluklarla dolu. Resim net değil; cumhurbaşkanının uçağı düşerken kendisine eşlik eden iki uçak Tebriz'e dönüş yolculuğuna nasıl devam edebildi? Reisi'nin dini lider konumuna gelmesini engellemek için biri bir komplo mu kurdu? Cenaze törenlerinde Şiiliğin abartılı tezahürleri, soruları gülünç hale getirmeye yönelik bir çaba mıydı?

Totaliter rejimlerde gerçeği bilmek zordur. Ancak içeride baskı ve disipline, bölgede ise kaosa bel bağlayan İslami rejim, din adamları ve Devrim Muhafızları arasında karma bir rejim haline geldi. Devrim Muhafızları, Reisi'nin halefinin seçiminde önemli, Hamaney'in halefinin seçiminde ise daha büyük bir rol oynuyor.

İran’ın Suriye’den Akdeniz’e attığı ilk adım Rusya’yı kızdırdı