İranlı sinemacılar rejimin otoritesini kırdı

Ali Ata*
İranlı film eleştirmeni Hamid Reza Sadr’ın kaleme aldığı ‘İran Sineması: Siyasi Bir Tarih’ (Iranian Cinema: A Political History) adlı kitap tam da İran’ın dört bir yanında protesto gösterilerinin düzenlendiği bir zamanda elime geçti. Kitap okura, Yeni İran Sineması’nın İran toplumundaki bazı gizli öğeleri tasvir etmesi ve rejimin baskısı altında halkın özellikle de kadınların çektiği sıkıntıları anlayabilmeleri konusunda üstlendiği rolü görme fırsatı sunuyor. İranlı yetkililerin bazı filmleri yasakladıkları ve bazı yönetmenleri de hapse attığı biliniyor. Ancak tüm bunlar Yeni İran Sineması’nın rejimin ideolojik duvarlarının ötesine geçmesini engelleyemedi.
İran sineması ilk ortaya çıktığında ülke henüz Muzaffereddin Şah’ın başında olduğu, feodalizmden kurtulamamış otokrat bir monarşiyle yönetiliyordu. Muzaffereddin Şah’ın yurt dışı gezileri ‘sihirli fener’ olarak tanımlanan sinemanın İran’a gelmesinde önemli rol oynadı. 1900 yazında Şah, Mirza İbrahim Han, Akkasbaşi (fotoğrafçı) ile yaptığı Avrupa gezilerinden birinde gördüğü ekranda dans eden hareketli görüntülerden etkilenmişti. Akkasbaşi’nin babası, Şah’a 10 yıl boyunca Avrupa seyahatlerinde eşlik eden çini fotoğrafçısı Mirza Ahmed Ziya es-Sultane idi.
Muzaffereddin Şah, Avrupa turu sırasında yaptığı Belçika ziyaretinin kayda alınması için bir kamera satın aldı. Böylece Muzaffereddin Şah’ın Belçika ziyaretinin amatör çekiminin İran sinemasının ilk filmi, Akkasbaşi’nin de ilk İranlı sinematograf olduğu söylenebilir. Akkasbaşi elbette sanatını insanların hikayesini anlatmak için kullanmadı. Fakat geriye kraliyet saraylarının ve seçkin elitlerin evlerinden kesitler bıraktı.
İngilizce olarak Londra merkezli Tauris Yayınevi tarafından basılan Hamid Reza Sadr’ın kitabı Arapçaya da geçtiğimiz yıl vefat eden Ahmed Yusuf’un çevirisiyle Kahire’deki Ulusal Çeviri Merkezi tarafından kazandırıldı.
Kitabın yazarı olan İranlı film eleştirmeni Hamid Reza Sadr, 1956 yılında doğdu. Avrupa’nın çeşitli üniversitelerinde İran sinemasıyla ilgili konferanslar veren Sadr, kendisini düzenli bir sinema izleyicisi yerine koyan eleştirileriyle ve izleyiciye hitap eden değerlendirmeleriyle biliniyor. Sadr ayrıca ‘Komedi Sineması’ ve ‘Rüzgara Karşı: İran Sinemasında Siyaset’ adlı kitapları kaleme aldı. Bazı kitapları Farsçadan İngilizceye çevrilen Sadr ayrıca Anthony Hopkins, Peter O'Toole, Mike Leigh ve Carlos Saura gibi sinemanın tanınmış birçok uluslararası simasıyla da röportajlar yaptı.
Film sansürü
Sadr’ın 383 sayfalık kitabına göre İran'daki ilk sinema filmi, Mirza İbrahim Han Sahafbaşi tarafından çekildi. İlk filmler kraliyet sarayındaki karma salonda perdeye yansıdı. Ardından kadınlar ve erkekler filmleri ayrı salonlarda izlemeye başladılar. İran'da ilk halka açık sinema salonu 1904'te hizmete girdi. Ancak bazı din adamları, sinemayı ‘şeytan işi’ diyerek kınadı. Daha sonra Şah sinemaları kapatma kararı aldı. Sahafbaşi’nin mallarına el konuldu ve ailesiyle birlikte yurt dışına sürüldü. Ardından Ermeni asıllı İranlılar, İran sinemasının gelişiminde hayati rol oynadılar. 1910 yılında henüz 12 yaşında olan Ahmed Şah tahta geçti. Aynı yıl Ermeni asıllı Artashes Patmgrian yeni bir sinema salonu açtı. Ertesi yıl George Ismailov da bir sinema salonu açtı ve Lumière kardeşler, Gomon ve Paté gibi isimlerin filmlerini gösterdi. Sinema ve eski bir halk sanatı olan ‘taziye’ (Kerbela’da yaşananları canlandıran temsiller) gösterileri arasındaki çatışma bu dönemde doruğa ulaştı. Sinemayı baltalamak amacıyla taziye gösterileri daha fazla yapılmaya başladı. 1911 yılına gelindiğinde vaktinin büyük bir bölümünü Avrupa’da geçiren çocuk yaştaki Şah’ın ülkesinde kaos yaşanmaya başladı. Hükümetten yardım görmeyen halk kitlelerinin muhalefetiyle Kaçar Hanedanlığı sona gelmişti.
1924 yılında Felix adlı bir tüccar başkent Tahran’da ‘Grand Cinemas’ın açılışını yaptı. Bu sinemaların en belirgin özelliği kadınlar için ayrı salonlarının olmasıydı. Ekim 1925’te Ahmed Şah saltanatı Pehlevi Hanedanlığı’nın kurucusu Rıza Şah’a resmen devretti. 6 yıl sonra hükümet ülkenin bir tarım toplumu olması nedeniyle bundan böyle sinemaların akşam seanslarında en son çıkan tarım yöntemlerinin gösterilmesi için bir kararname çıkardı. Rıza Şah’ın hükümranlığı boyunca sinemalarda sıradan insanların gerçekçi tasvirleri yer almadı. İran sineması onlarca yıl paternalist bir yol izledi. Söz konusu dönemde toplumun sadece yüzde 20’si okur-yazardı ve okuma-yazma bilmeyenler için tek kitap sinemaydı. Bu nedenle sinema Şah’a bağlı yeni bir İran devleti oluşturmak için güçlü bir araç haline geldi. 1930 yılında ilk uzun metrajlı film, Ovanes Ohanian yapımı ‘Abi ve Rabi' gösterildi. Altmış dakikalık sessiz filmin başrolünde İranlı oyuncular Mohammad Khan Zarrabi ve Gholam Ali Sohrabi yer aldı. Komedi filmi olan Abi ve Rabi’de iki Batılı kafadarın öyküsü anlatılıyordu. 1930-1937 yılları arasında çoğu komedi dalında olan ancak sıradan insanları izleme özlemiyle çekilen 9 uzun metrajlı film yapıldı.
Sadr kitabında İran sinemasını 1900’lerden 1920’lere kadar olan serüvenini birinci bölümde, 1920'lerden 1940'lara kadar olan serüvenini ikinci bölümde ardından 1960’lar, 1970’ler, 1980’ler ve 1990’ları ayrı bölümlerde ele alıyor. Son olarak dokuzuncu bölümde İran sinemasının 2000 - 2005 yılları arasındaki serüvenine değinen yazar iyi veya kötü tarih boyunca İran sinemasının halkın dilinden konuştuğunu ve halkın da kendi dilini sinemadan öğrendiğini söylüyor. Sadr, İran filmlerinin ‘siyaset, ideoloji, mezhep’ veya en azından ‘inanç’ üzerine kurulu olduğunu da açıkça belirtiyor. Yazara göre İran sinemasında zayıf senaryolar, tekrar eden mesajlar, birbirinin kopyası olan hikayeler ve ezik karakterler bile her zaman siyasi olmakla suçlandı. Mutlu sonlar karakterlerin intikamını alamadı ama yaşanabilecek daha iyi bir toplum hayaliyle büyüdü.
Sinema heyecanı
İran sineması, az sayıdaki istisnalar dışında yaratıcılık arayanların genel olarak ilgisini çekmeyi başaramadı. Ancak filmlerde İran kültürünün yansıtılıp yansıtılmadığını merak edenler, İran sinemasını ilgi çekici ve bazen de ürkütücü bulmaya devam ediyor.
İran siyaseti ve sineması üzerine bir kitap yazmaya, İran’ın dünya çapında ses getiren iddialı yapımlara imza attığı ve uluslararası film festivallerinde gösterildiği 1993 yılında karar verdiğini belirten Sadr, söz konusu dönemde İran’ın film endüstrisi sayesinde kültürel olarak yeniden doğduğunu söylüyor. 1970'lerin başlarında bir dizi başarılı filme imza atan İran sineması, 1980’lerde neredeyse yok olmanın eşiğine geldi. 1979’daki devrim günlerinde adeta dibe vuran İran sineması son yıllarda çok sayıda sinemaseverin ilgisini çekmeyi başardı. 1990’lı yıllarda uluslararası başarı yakalamış Abbas Kiyarüstemi, Muhsin Mahmelbaf, Mecid Mecidi ve Rahşan Beni İtimad gibi isimlerin tekrar ortaya çıkmasıyla birlikte İran sineması 10 yıllık gerilemenin ardından yeniden doğdu. İran’ın önde gelen yönetmenleri dünya sinemasının profesyonelleri için tanınır isimler haline gelirken, filmleri dünyanın dört bir yanından övgüler aldı.
Sadr’a göre bu dönüşümün arkasında bazen sinemaya yabancı izleyicilerin gözünden hükmetmek isteyen bir siyasi arka plan yatıyor. Uluslararası film festivallerine katılan Hamid Reza Sadr sürekli olarak “İran filmlerinde toplum neden beklentilerimizden bu kadar farklı bir şekilde betimleniyor?” ve “İran filmleri, ülkenizin Batı'daki olumsuz imajının aksine bu hümanist kavramları nasıl içerebiliyor?” gibi zor sorularla karşılaşıyor. Kitabında İran filmlerini, temalarını ve karakterlerini zamanlarının sosyal ve politik bağlamında incelemeye başlayan Sadr, 1990'ların sonlarında yurt dışında yayınlanan İran filmlerinin çoğunun azap içindeki masum çocukluğun duygusal ve vicdani çerçevesine dayandığının cevaplarını aradı. Sadr’a göre görünüşte apolitik olan bu filmler, çağdaş İran'daki siyasi durumun bir yansımasıydı. Çocuklar İran halkının bir resmini sunuyorlardı.
İnsan, İran sinemasını inceledikçe seyirciler üzerinde nasıl etki yarattığıyla ve halk üzerinde nasıl etkili olduğuyla ilgili daha çok şey öğreniyor.
Her halükarda bu analiz, İranlı film yapımcılarını, özellikle kadınları ötekileştirme konusunda ısrarcı olan ideolojik ve köktenci bir rejimden ayrılma arzusunu, doğması kaçınılmaz olan karakterlerin canlandırılmadığı filmler aracılığıyla dünyaya görüşlerini ifade etmek için son derece zor koşullarda çalışmaktan yıldırmamalı.
Özellikle kitabın, İran sinemasının 2000-2005 yıllarını anlatan son bölümünde Babak Payami'nin yönetmenliğini üstlendiği ve Afganistan'da çok genç yaştaki bir kadının idamını anlatan ‘İki Düşünce Arasındaki Sessizlik’ filmine ve İranlı kadın yönetmen ve senarist Samira Mahmelbaf’ın dünyanın dört bir yanından 10 yönetmenle birlikte üstlendiği 11 dakika 9 saniye ve bir kareden oluşan "11’09’’01" adlı filmin de yer aldığına dikkat çekiliyor.
Kitapta ayrıca Sadık Barmak’ın Taliban yönetimi altındaki Afganistan’ı anlatan ‘Usame’ filmi de yer alıyor.
*Independent Arabia’da yayınlanan bu analiz Şarku’l Avsat tarafından çevrilmiştir

Refik Huri

Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi'nin helikopter kazasında ölmesi, İran'ı kritik bir dönemde iki halef kriziyle karşı karşıya bıraktı; birincisi zamanından önce gelen cumhurbaşkanının halefi krizi. İkincisi,1979'da İslam Devrimi'nin fitilini ateşleyen İmam Humeyni’den çok daha uzun süre hüküm süren Dini Lider Ali Hamaney'in sağlık durumu sebebiyle zamanı yaklaşan halefini seçme krizi. Hamaney'in halefinin radikal bir din adamı olacağı kesin ve Reisi öne çıkan bir adaydı. Hem Dini Lider hem de Dini Lider’in istediği seçeneğe oy veren Uzmanlar Konseyi çevresinde önemli bir seçenekti. Reisi'nin halefi konusu ise görünürde Reisi, Ahmedinejad ve Hatemi gibi aşırı muhafazakâr veya Rafsancani ve Ruhani gibi reformcu ve ılımlı bir figür olacak din adamı ya da eski Devrim Muhafızları subayı seçeneklerine açık görünüyor.

Sistemin gerçek hesapları arasında hiçbir fark yok. Zira gerçek güç, “ilahi meşruiyete” sahip olan, kayıp ve beklenen “zamanın sahibinin” vekili olan Dini Liderin elinde. Herhangi bir dini rejim gibi, gittikçe daha da aşırılaşma yönünde ilerlemeye mahkûm bir rejimde, Dini Liderin aşırı muhafazakâr olması doğal. Teorik olarak “halk meşruiyetini” temsil eden cumhurbaşkanlığı makamı için muhafazakâr ya da ılımlı adayları seçen de odur. Seçimler, ister iç koşullar isterse dış ilişkilerin görünen yönü olsun, rejimin her aşamadaki ihtiyaçlarına bağlıdır. Dünyada İran’daki “reformcu akımın” başarısı üzerine oynanan bahisler bağlamında yapılan eski ve yeni tartışmalar ise bir nevi kendini kandırmadır. Dini Liderin iradesi olmadan hiçbir reformcu iktidara ulaşamaz. Cumhurbaşkanı Muhammed Hatemi, Hasan Ruhani ve onlardan önce İmam Humeyni'nin ölümünden sonra arkadaşı Ali Hamaney'in Dini Lider konumuna gelmesinde önemli rol oynayan Haşimi Rafsancani'de olduğu gibi, iktidara gelip çizilen kırmızı çizgileri aşmaya çalışan herhangi bir reformcu figür izolasyona mahkumdur.

Hamaney, "bugün ülkenin asıl meselesinin ekonomi ve temel zayıf noktasının da ekonomik mesele" olduğunu düşünüyorsa, Reisi'nin halefi ekonomiye odaklanacak, insanları ekonomik durumdan ve uygulanan sosyal kısıtlamaların sertliğinden kaynaklanan toplumsal memnuniyetsizliklerini azaltmaya ikna edecek ılımlı bir şahsiyet olabilir. Ama bunun aksini düşünenler de var. Bunlara göre Reisi'nin Türkiye, Mısır, Suudi Arabistan, BAE, Katar ve diğerlerine açılma konusunda yaptıkları, ancak ılımlı bir cumhurbaşkanının aksine sorgulanmadan esneklik gösterebilecek katı görüşlü bir cumhurbaşkanı tarafından yapılabilirdi. Pratik olarak Hamaney'in elinde olan anahtar, adayları eleyen ve Reisi'nin aday gösterilmesi sırasında kazanacağı korkusuyla Ali Laricani’nin yarış dışı bırakılmasında olduğu gibi, seçilen adaya tehdit oluşturanların adaylığını önleyen Anayasa Koruma Konseyi'ne ödünç olarak veriliyor. Konsey, eski cumhurbaşkanı Ruhani’nin bile, uzun süredir üyesi olmasına rağmen Uzmanlar Konseyi'ne aday olmaya uygun olmadığına karar vermişti. Bunun nedeni, İmam Humeyni'nin en başından beri İslam Cumhuriyeti'nin en yüksek önceliklerini belirlemiş olmasıdır ve bunlardan en öne çıkanları iki tanedir. Birincisi, "İslam hükümeti velayet ile imanın ikizidir ve düzeni sağlamak bir görev borcudur." İkincisi ise "devrimi ihraç etmek, çünkü rejim kapalı bir ortamda kalırsa kesinlikle yenilgi ile yüzleşecektir." Arap ülkelerindeki Şii milis gruplara “yatırım” yapılması ve Filistin kartına sahip olunmaya çalışılması da bundandır. Bunun hiçbir bölgesel güçte daha önce görülmemiş pratik uygulaması ise Lübnan'da Hizbullah, Irak’ta Haşdi Şabi, özellikle de Hizbullah Tugayları, Seyyid el-Şuhada Tugayı, Kays el-Hazali hareketi, Suriye'de Afganlardan oluşan Fatimiyyun Tugayı ile Pakistanlılardan oluşan Zeynebiyyun Tugayı gibi silahlı mezhepçi ideolojik grupların kurulması, Yemen’de Ensarullah (Husiler), Gazze’de Hamas ve İslami Cihat’ın desteklenmesidir. İran'ın hiçbir şey yapmadan kazanmasını sağlayan da budur. Vekalet ile kazanıyor, vekalet ile savaşıyor ve vekalet ile anlaşıyor. Brookings Enstitüsü Başkan Yardımcısı ve Dış Politika Programı Direktörü Susan Maloney'nin söylediği gibi, Tahran'ın bölgede bahse girdiği şey bir kaos sistemidir. Maloney İran'ın stratejisini "güçlü düşmanlarına, özellikle de ABD'ye karşı avantaj elde etmenin ekonomik açıdan ucuz bir yolu olarak, asimetrik savaşa yatırım yapmak" olarak tanımlıyor. Sahne çok çelişkili ve Sovyetler Birliği'nde yaşanan ve onun çöküşüne yol açan duruma benziyor; içeride ekonomik zayıflık, dışarıda güçlü nüfuz ve büyük harcamaların yapıldığı askeri güç. Hamaney'in 2003'te İran penceresinden gördüğü kadarıyla bölgedeki sahne şöyleydi; “Washington yeni bir Ortadoğu yaratma konusunda tamamen başarısız oldu. Bölgenin jeopolitik haritasının köklü bir değişim içinde olduğu doğru ama bu ABD'nin değil, direniş cephesinin yararına bir değişim. Evet, Batı Asya'nın jeopolitik haritası değişti ama direnişin lehine olacak şekilde değişti.” Dahili sahneye gelince, zorlu ekonomik durumdan duyulan memnuniyetsizlik nedeniyle halk seçimlere katılma konusunda isteksiz. Kadınlara başörtüsünün dayatılmasına, sosyal davranışlar ve giyim üzerindeki kısıtlamaların sıkılaştırılmasına karşı gösteriler düzenleniyor. Son parlamento seçimlerine seçmenlerin ancak yüzde 41'i katıldı. Başkent Tahran'da bu oran yüzde 19'du.Türk analist Murat Yetkin, "İran rejimi uzun menzilli füzeler üretebiliyor ama Cumhurbaşkanı Reisi'nin uçağının yerini tam olarak belirleyemiyor" derken abartmıyordu. Aslında İran'ın uçağın düşüşüne ilişkin hikayesi hâlâ eksik. Dahası kazanın gerçek nedenleri, teknik neden veya sisten mi kaynaklandığı, yoksa sabotaj sonucu mu olduğu gibi sorular cevapsız kalacak kadar boşluklarla dolu. Resim net değil; cumhurbaşkanının uçağı düşerken kendisine eşlik eden iki uçak Tebriz'e dönüş yolculuğuna nasıl devam edebildi? Reisi'nin dini lider konumuna gelmesini engellemek için biri bir komplo mu kurdu? Cenaze törenlerinde Şiiliğin abartılı tezahürleri, soruları gülünç hale getirmeye yönelik bir çaba mıydı?

Totaliter rejimlerde gerçeği bilmek zordur. Ancak içeride baskı ve disipline, bölgede ise kaosa bel bağlayan İslami rejim, din adamları ve Devrim Muhafızları arasında karma bir rejim haline geldi. Devrim Muhafızları, Reisi'nin halefinin seçiminde önemli, Hamaney'in halefinin seçiminde ise daha büyük bir rol oynuyor.

İranlı sinemacılar rejimin otoritesini kırdı