عربي English Türkçe اردو فارسى
Logo
Son Haberler
DÜNYA İran

İran rejimi yüzlerce protestocunun ölümünü ilk kez itiraf etti

Kasım ayı ortalarında İsfahan’da gerçekleşen protestolar (sosyal medya)
Kasım ayı ortalarında İsfahan’da gerçekleşen protestolar (sosyal medya)
    Londra / Şarku’l Avsat
TT
TT

İran rejimi yüzlerce protestocunun ölümünü ilk kez itiraf etti

Kasım ayı ortalarında İsfahan’da gerçekleşen protestolar (sosyal medya)
Kasım ayı ortalarında İsfahan’da gerçekleşen protestolar (sosyal medya)

İranlı yetkililer, Haziran ayı başında, Kasım 2019'da ülkede gerçekleşen protestolar sırasında yüzlerce insanın öldürüldüğünü ilk kez itiraf etti.
İnsan hakları örgütleri ise bilançonun daha yüksek olduğu ve sorumluların cezadan kaçacağı korkusunu dile getirdi.
Akaryakıt fiyatlarında aniden yüzde 300'lük bir artışa gidilmesinin ardından 15 Kasım’da birçok şehirde protesto dalgaları patlak vermişti.
Güvenlik güçleri, Uluslararası Af Örgütü'nün (Amnesty) ‘acımasız bir baskı’ olarak nitelediği süreçte, protestoları 3 gün içerisinde bastırmıştı.
Daha sonradan tekrarlayan gösteriler, 2009 yılında ülkedeki İran Yeşil Hareketi’nden bu yana en güçlü protesto hareketini teşkil etmişti. Harekete uygulanan baskıya, İran'ı dünyanın geri kalanına bağlayan internetin neredeyse tamamen bozulması eşlik etti.
İranlı yetkililer tarafından Haziran ayı başında yayınlanan ilk resmi verilere göre, protestolar sırasındaki kargaşada 230 kişi öldü. Öncesinde ise yetkililer herhangi bir resmi sonuç açıklamamış, yalnızca birkaç kişinin hayatını kaybettiğini kabul etmişti.
Uluslararası Af Örgütü, geçtiğimiz Mayıs ayında yayınladığı raporunda, 10’u kadın, 23’ü ise çocuk olmak üzere 304 ölü kaydedildiğini bildirdi. Örgüt, “bu kişilerin hangi tarihte, nerede ve nasıl öldükleri hakkında güvenilir bilgi toplayabildiğini” belirtti. 239 kişinin ismine ulaştığını, 304 kurbandan 300'ünün ise güvenlik güçleri tarafından vurularak öldürüldüğüne değindi.
Birleşmiş Milletler (BM) İnsan Hakları Yüksek Komiserliğine (OHCHR) bağlı bağımsız uzmanların geçtiğimiz Aralık ayında yayınladığı bir raporda, ölüm sayısının 400’ü aşabileceği belirtilmişti. Reuters’ın 3 İran İçişleri Bakanlığı yetkilisinden naklettiği haberinde ise, ‘Rehber’ Ali Hamaney’in, aynı zamanda içlerinde Cumhurbaşkanı Hasan Ruhani de olmak üzere üst düzey yetkililerin emriyle bin 500 kişinin öldüğü belirtildi.
Uluslararası Af Örgütü'nün 16 Aralık'ta yayınlanan bildirisinde şu ifadeler kullanıldı:
“Uluslararası Af Örgütü'nün dijital doğrulama ekibi tarafından doğrulanan ve tanık ifadeleriyle desteklenen video görüntüleri, İran güvenlik güçlerinin tehlike teşkil etmeyen silahsız protestoculara ateş açtığını gösteriyor. Örgüt tarafından kaydedilen ölümlerin çoğu başa, kalbe, boyna ve diğer hayati organlara isabet eden kurşun sonucu meydana geldi. Bu, güvenlik güçlerinin öldürme niyetiyle ateş açtığı anlamına geliyor.”
Uluslararası Af Örgütü İran işleri araştırmacısı Reha Bahreyni, AFP'ye verdiği demeçte, “Gerçek ölüm sayısının, açıkladıklarından çok daha yüksek olduğuna inanıyoruz” ifadelerinde bulundu. Yetkililerin herhangi bir detay vermediği, kurbanların isimlerini, yaşlarını, hatta cinsiyetlerini dahi açıklamadığını bildiren Bahreyni, yetkililerin gerçeği reddetme ve çarpıtma, hesap verebilirlik ve adaletten kaçma stratejisine devam ettiğini vurguladı.
Aynı zamanda “İran'da cezasızlık o kadar kökleşmiş ki, kimse yakın gelecekte ulusal düzeyde etkili adli soruşturma yürütüleceğini sanmıyor” ifadelerini kullandı.
İran haricindeki bazı insan hakları örgütleri, İranlı yetkililerin Kasım ayındaki protestolarda polis memurları veya önde gelen yetkililere soruşturma açmamalarını kınadı.
AFP’ye konuşan İran için Adalet Derneği (FJI) Başkanı İranlı avukat Şadi Sadr, İranlı yetkililerin “bu sayıyı ilan ederek haksız olduklarını veya yaşam hakkını ihlal ettiklerini kabul etmediğini”, aslında “her bir dava için soruşturma açmak zorunda olduklarını” söyledi.
Geçen Aralık ayında Hamaney, protestolara dayatılan baskıda hayatını kaybeden birkaç kurbanın ailelerine maddi tazminat ödemeyi onaylayarak sakinleştirmeye gitmişti. Hamaney’in ofisi tarafından yayınlanan bir bildiride kurbanlar üç kategoriye ayrılmıştı: seyirci kalanlar, silahlı protestocular ve silahsız protestocular.
Sadr, hükümetin birkaç aileyi farklı yöntemlerle susturduğunu, ölülerin akrabalarının tehdit edildiğini ve bu kişilere şantaj yapıldığını, sessizlik yemini ettikleri taktirde sevdiklerinin cesetlerini görmelerine izin verildiğini belirtti.
İran'da New York merkezli İnsan Hakları Merkezi CEO'su Hadi Kaimi, protestolarda ateş açma sebebinin hala belirlenemediğinden duyduğu şaşkınlığı dile getirerek “ateş etme emirlerini kimin verdiğinin belirsizliğini koruduğunu” söylüyor.
Uluslararası Af Örgütü, OHCHR’ye Kasım 2019'daki cinayetlerle ilgili soruşturma başlatmaya çağrısında bulundu.
Nitekim İranlı yetkililer, ekonominin ABD yaptırımları altında ezilmesi ve ülkenin koronavirüs krizinden en çok etkilenen ülke olması gibi zor durumlarla karşı karşıya.
Tahran'da 8 Ocak'ta Ukraynalı bir yolcu uçağının düşürülmesi felaketi ise insanların hükümete olan güvenini daha da zayıflattı.

Daha fazlasını oku

 
 
DÜNYA

İran'da iki halef seçimi krizi: Ilımlılık ve aşırılık oyunu

Devrim Muhafızları, Reisi'nin halefinin seçiminde önemli, Hamaney'in halefinin seçiminde ise daha büyük bir rol oynuyor (Reuters)
Devrim Muhafızları, Reisi'nin halefinin seçiminde önemli, Hamaney'in halefinin seçiminde ise daha büyük bir rol oynuyor (Reuters)
TT
TT

İran'da iki halef seçimi krizi: Ilımlılık ve aşırılık oyunu

Devrim Muhafızları, Reisi'nin halefinin seçiminde önemli, Hamaney'in halefinin seçiminde ise daha büyük bir rol oynuyor (Reuters)
Devrim Muhafızları, Reisi'nin halefinin seçiminde önemli, Hamaney'in halefinin seçiminde ise daha büyük bir rol oynuyor (Reuters)

Refik Huri

Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi'nin helikopter kazasında ölmesi, İran'ı kritik bir dönemde iki halef kriziyle karşı karşıya bıraktı; birincisi zamanından önce gelen cumhurbaşkanının halefi krizi. İkincisi,1979'da İslam Devrimi'nin fitilini ateşleyen İmam Humeyni’den çok daha uzun süre hüküm süren Dini Lider Ali Hamaney'in sağlık durumu sebebiyle zamanı yaklaşan halefini seçme krizi. Hamaney'in halefinin radikal bir din adamı olacağı kesin ve Reisi öne çıkan bir adaydı. Hem Dini Lider hem de Dini Lider’in istediği seçeneğe oy veren Uzmanlar Konseyi çevresinde önemli bir seçenekti. Reisi'nin halefi konusu ise görünürde Reisi, Ahmedinejad ve Hatemi gibi aşırı muhafazakâr veya Rafsancani ve Ruhani gibi reformcu ve ılımlı bir figür olacak din adamı ya da eski Devrim Muhafızları subayı seçeneklerine açık görünüyor.

Sistemin gerçek hesapları arasında hiçbir fark yok. Zira gerçek güç, “ilahi meşruiyete” sahip olan, kayıp ve beklenen “zamanın sahibinin” vekili olan Dini Liderin elinde. Herhangi bir dini rejim gibi, gittikçe daha da aşırılaşma yönünde ilerlemeye mahkûm bir rejimde, Dini Liderin aşırı muhafazakâr olması doğal. Teorik olarak “halk meşruiyetini” temsil eden cumhurbaşkanlığı makamı için muhafazakâr ya da ılımlı adayları seçen de odur. Seçimler, ister iç koşullar isterse dış ilişkilerin görünen yönü olsun, rejimin her aşamadaki ihtiyaçlarına bağlıdır. Dünyada İran’daki “reformcu akımın” başarısı üzerine oynanan bahisler bağlamında yapılan eski ve yeni tartışmalar ise bir nevi kendini kandırmadır. Dini Liderin iradesi olmadan hiçbir reformcu iktidara ulaşamaz. Cumhurbaşkanı Muhammed Hatemi, Hasan Ruhani ve onlardan önce İmam Humeyni'nin ölümünden sonra arkadaşı Ali Hamaney'in Dini Lider konumuna gelmesinde önemli rol oynayan Haşimi Rafsancani'de olduğu gibi, iktidara gelip çizilen kırmızı çizgileri aşmaya çalışan herhangi bir reformcu figür izolasyona mahkumdur.

Hamaney, "bugün ülkenin asıl meselesinin ekonomi ve temel zayıf noktasının da ekonomik mesele" olduğunu düşünüyorsa, Reisi'nin halefi ekonomiye odaklanacak, insanları ekonomik durumdan ve uygulanan sosyal kısıtlamaların sertliğinden kaynaklanan toplumsal memnuniyetsizliklerini azaltmaya ikna edecek ılımlı bir şahsiyet olabilir. Ama bunun aksini düşünenler de var. Bunlara göre Reisi'nin Türkiye, Mısır, Suudi Arabistan, BAE, Katar ve diğerlerine açılma konusunda yaptıkları, ancak ılımlı bir cumhurbaşkanının aksine sorgulanmadan esneklik gösterebilecek katı görüşlü bir cumhurbaşkanı tarafından yapılabilirdi. Pratik olarak Hamaney'in elinde olan anahtar, adayları eleyen ve Reisi'nin aday gösterilmesi sırasında kazanacağı korkusuyla Ali Laricani’nin yarış dışı bırakılmasında olduğu gibi, seçilen adaya tehdit oluşturanların adaylığını önleyen Anayasa Koruma Konseyi'ne ödünç olarak veriliyor. Konsey, eski cumhurbaşkanı Ruhani’nin bile, uzun süredir üyesi olmasına rağmen Uzmanlar Konseyi'ne aday olmaya uygun olmadığına karar vermişti. Bunun nedeni, İmam Humeyni'nin en başından beri İslam Cumhuriyeti'nin en yüksek önceliklerini belirlemiş olmasıdır ve bunlardan en öne çıkanları iki tanedir. Birincisi, "İslam hükümeti velayet ile imanın ikizidir ve düzeni sağlamak bir görev borcudur." İkincisi ise "devrimi ihraç etmek, çünkü rejim kapalı bir ortamda kalırsa kesinlikle yenilgi ile yüzleşecektir." Arap ülkelerindeki Şii milis gruplara “yatırım” yapılması ve Filistin kartına sahip olunmaya çalışılması da bundandır. Bunun hiçbir bölgesel güçte daha önce görülmemiş pratik uygulaması ise Lübnan'da Hizbullah, Irak’ta Haşdi Şabi, özellikle de Hizbullah Tugayları, Seyyid el-Şuhada Tugayı, Kays el-Hazali hareketi, Suriye'de Afganlardan oluşan Fatimiyyun Tugayı ile Pakistanlılardan oluşan Zeynebiyyun Tugayı gibi silahlı mezhepçi ideolojik grupların kurulması, Yemen’de Ensarullah (Husiler), Gazze’de Hamas ve İslami Cihat’ın desteklenmesidir. İran'ın hiçbir şey yapmadan kazanmasını sağlayan da budur. Vekalet ile kazanıyor, vekalet ile savaşıyor ve vekalet ile anlaşıyor. Brookings Enstitüsü Başkan Yardımcısı ve Dış Politika Programı Direktörü Susan Maloney'nin söylediği gibi, Tahran'ın bölgede bahse girdiği şey bir kaos sistemidir. Maloney İran'ın stratejisini "güçlü düşmanlarına, özellikle de ABD'ye karşı avantaj elde etmenin ekonomik açıdan ucuz bir yolu olarak, asimetrik savaşa yatırım yapmak" olarak tanımlıyor. Sahne çok çelişkili ve Sovyetler Birliği'nde yaşanan ve onun çöküşüne yol açan duruma benziyor; içeride ekonomik zayıflık, dışarıda güçlü nüfuz ve büyük harcamaların yapıldığı askeri güç. Hamaney'in 2003'te İran penceresinden gördüğü kadarıyla bölgedeki sahne şöyleydi; “Washington yeni bir Ortadoğu yaratma konusunda tamamen başarısız oldu. Bölgenin jeopolitik haritasının köklü bir değişim içinde olduğu doğru ama bu ABD'nin değil, direniş cephesinin yararına bir değişim. Evet, Batı Asya'nın jeopolitik haritası değişti ama direnişin lehine olacak şekilde değişti.” Dahili sahneye gelince, zorlu ekonomik durumdan duyulan memnuniyetsizlik nedeniyle halk seçimlere katılma konusunda isteksiz. Kadınlara başörtüsünün dayatılmasına, sosyal davranışlar ve giyim üzerindeki kısıtlamaların sıkılaştırılmasına karşı gösteriler düzenleniyor. Son parlamento seçimlerine seçmenlerin ancak yüzde 41'i katıldı. Başkent Tahran'da bu oran yüzde 19'du.Türk analist Murat Yetkin, "İran rejimi uzun menzilli füzeler üretebiliyor ama Cumhurbaşkanı Reisi'nin uçağının yerini tam olarak belirleyemiyor" derken abartmıyordu. Aslında İran'ın uçağın düşüşüne ilişkin hikayesi hâlâ eksik. Dahası kazanın gerçek nedenleri, teknik neden veya sisten mi kaynaklandığı, yoksa sabotaj sonucu mu olduğu gibi sorular cevapsız kalacak kadar boşluklarla dolu. Resim net değil; cumhurbaşkanının uçağı düşerken kendisine eşlik eden iki uçak Tebriz'e dönüş yolculuğuna nasıl devam edebildi? Reisi'nin dini lider konumuna gelmesini engellemek için biri bir komplo mu kurdu? Cenaze törenlerinde Şiiliğin abartılı tezahürleri, soruları gülünç hale getirmeye yönelik bir çaba mıydı?

Totaliter rejimlerde gerçeği bilmek zordur. Ancak içeride baskı ve disipline, bölgede ise kaosa bel bağlayan İslami rejim, din adamları ve Devrim Muhafızları arasında karma bir rejim haline geldi. Devrim Muhafızları, Reisi'nin halefinin seçiminde önemli, Hamaney'in halefinin seçiminde ise daha büyük bir rol oynuyor.