Çin, stratejik ortaklık konusunda Ruhani hükümeti ile değil, rejimle bir anlaşma istiyor

İranlı kaynaklar, görev süresi gelecek Ağustos ayının başında sona erecek mevcut hükümet yerine Çin’in, 25 yıllık bir stratejik ortaklık anlaşması imzalama konusunda İran rejimi ile bir anlaşmaya varmak istediğini açıkladı.
İran Dini Lideri’nin Uluslararası İlişkiler Danışmanı Ali Ekber Velayeti’ye yakın Farheekhtegan gazetesi, 22 Ekim tarihli sayısında “Çin, iktidar kuruluş ve rejim ile iş birliğinin hükümetten daha iyi olduğu sonucuna vardı” ifadelerine yer verdi. Gazete, Pekin’in tüm rejimle bir anlaşmaya varmak ve 25 yıla yayılması beklenen ortaklık stratejisi konusunda ilerlemek istediğini yazdı.
Tahran’ın davranışlarını değiştirmesi için artan ABD baskısı ve sıkılaştırılan yaptırımlar ortasında, Dışişleri Bakanı Muhammed Cevad Zarif’in,
‘Çin’in ülke üzerindeki hegemonyasına ilişkin korkuları yatıştırmak amacıyla’ ayrıntıları yayınlama taahhüdüne rağmen İran hükümeti, İran medyasının 400 milyar dolar olarak tahmin ettiği anlaşma taslağını henüz yayınlamadı.
Milletvekili Kazım Dalhuş, geçen çarşamba günü yaptığı açıklamada, parlamentonun ‘Çin ile anlaşmanın veya Hazar Denizi’ni bölmenin ayrıntılarından henüz haberdar olmadığını açıkladı.
Anlaşma niteliğine ilişkin bilgiler, geçmiş aylarda İranlılar arasında yaygın bir bölünmeye yol açtı. Öyle ki İran hükümeti, iki cephede diplomatik hamle yapmaya çalıştı.
1. Dış cephe: Avrupa ülkeleri üzerinde baskı uygulayarak, bir yandan ekonomik ve stratejik olarak Çin ve Rusya’ya doğru hareket etmek, diğer yandan da nükleer anlaşma krizi ve ABD’nin Güvenlik Konseyi’ndeki hamlesi ışığında Çin’in pozisyonunu güvence altına almak
2. İç cephe: Dini Lider Ali Hamaney’e yakın çevreler, ABD ile müttefik olan Avrupa ülkelerine açılma karşısında ‘Doğu’ya yönelme’ stratejisinde ısrar ediyor. Strateji, Ruhani yönetiminin dış politika yönelimlerine ve Avrupa ülkelerine açıklığına karşı bir baskı kartına dönüştü. Bu kartın yanı sıra İran hükümeti iç baskı kartından bir fırsat yaratmaya çalışıyor.
Pekin ve Moskova ile ilişkilerin stratejik seviyeye yükseltilmesi, Dışişleri Bakanı Muhammed Cevad Zarif için her zamankinden daha fazla öncelik haline geldi. Daha sonra özellikle Tahran, nükleer anlaşmadan önceki altı BMGK kararına benzer herhangi bir senaryodan, Rusya ve Çin vetosuyla çakışmadan kaçınmak isterken İran, nükleer anlaşmadaki taahhütleri askıya almaya karar verdi.
Farheekhtegan gazetesine göre, Çin hükümetinin ‘Ruhani hükümetinin, stratejik ilişkileri ilerletme isteğine’ inanmaması, 25 yıllık bir anlaşmanın imzalanmasında gecikmeye neden oldu. Harizmi Üniversitesi’nde ekonomi profesörü Vadih Şikaki, gazeteye yaptığı açıklamada “Çinli yetkililer, nükleer anlaşmanın imzalanmasından ve uygulanmasından sonra, ticaret rotamızı aniden Avrupa ülkelerine doğru değiştirdiğimize inanıyor. Normal şekilde bu, Çinlileri şaşırttı. Bunu beklemiyorlardı” ifadelerini kullandı. Şikaki, Çin’in, İran’ın Çin ile petrol projelerinden çekilmesinden duyduğu memnuniyetsizliği dile getirdi.
Gazete, ABD’nin nükleer anlaşmadan çekilmesinin ve Tahran’a yaptırımları yeniden uygulanmasının ardından İran’ın, Çin ile önceki iş birliğini yeniden kurma girişimi başlattığını belirtti. İran’ın ‘ilişkileri yeniden sağlamak amacıyla, Ruhani hükümetinden Çin ile ilişkilerde kabul edilebilir bir sicile sahip olmayan üst düzey temsilciler göndermek yerine Pekin’e iktidar düzeninden bir temsilci göndermek zorunda kaldığını’ yazan gazete, bu durumun elbette Çin tarafından hoş karşılanmadığını kaydetti.
Gazetenin haberinden iki gün önce İran Cumhurbaşkanlığı Ofisi Başkanı Mahmud Vaizi, Ruhani’nin, müttefiki eski meclis başkanı Ali Laricani’yi stratejik anlaşmanın imzalanmasını takip etmek için özel bir göreve atadığını belirtti.
Vaizi, gazetecilere yaptığı açıklamada, “Laricani parlamentodan ayrıldıktan sonra kendisinden, 25 yıllık anlaşma belgesini takip etme görevini sürdürmesini istedik” diyerek, bu günlerde de planı ilerletmek için çalıştığına dikkati çekti. Farheekhtegan gazetesi ise Laricani’nin, göreve devam etmek için İran Cumhurbaşkanlığında ve Dışişleri Bakanlığında birer ofis aldığını yazdı. Gazete, Vaizi’nin açıklamalarının ardından Laricani’nin dönüşünü ön sayfalarda ilan eden reformist gazetelere de örtük bir yanıt verdi. Geçen pazartesi günü İran Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü Said Hatibzade, İran’ın Çin’deki varlıklarının ‘donmuş’ olduğunu duyurdu.
Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü Hatibzade, İran’ın donmuş varlıklarını Çin, Güney Kore ve Japonya’dan geri alması hususundaki bir soruya yanıt olarak, Çin’deki hesapları iki komşudan ayırma ısrarını sürdürdü. Hatibzade, “Pekin’de dondurulmuş varlığımız yok. İhtiyaçlarımızı karşılamak için kullandığımız finansal mühimmatımız var. Bu fonlar Japonya, Irak ve Güney Kore’deki donmuş varlıklardan farklıdır” dedi. İki tarafın ilişkilerini ‘mantıklı’ olarak nitelendirirken, iki ülke arasında yetkililerin görüşmelere devam ettiğini de kaydetti. Ancak bazı sorunların var olduğunu söyleyen Said Hatibzade, bunları, iki ülke arasındaki herhangi bir ilişkide ortaya çıkabileceği dolayısıyla ‘normal’ olarak nitelendirdi.
Eylül 2018’de ABD yaptırımlarının uygulanmasından bir ay sonra Donald Trump’ın, aynı yılın Mayıs ayında nükleer anlaşmadan çekilmesinin ardından eski İran Dışişleri Bakanı Kemal Harazi, stratejik iş birliğini güçlendirmek için yedi eksenli bir öneri sundu.
Öneriler arasında İpek Yolu projesini aktif hale getirmesinin ve iki ülke arasındaki iş birliği için bir kemer oluşturulmasının yanı sıra, İran’ın Çin’in Irak ve Suriye’nin yeniden inşasına katılımına açık olması da yer alıyordu.
Bu bağlamda İpek Yolu projesinin geliştirilmesi, beraberinde Umman Körfezi açıklarında Chabahar limanını geliştirerek ve Orta Asya ülkelerine bağlayarak, yollar inşa etmek ve demiryollarını geliştirmek için bir teklif getirdi. Teklif ayrıca, havalimanları, gaz ve petrol nakil hatları inşa etmenin ve modern şehirler kurmanın yanı sıra Şattülarap, Muhammara ve Basra limanlarında iş birliği için hızlı bir bağlantı yolunun inşasını içeriyordu.
Aynı şekilde Harazi, Çin’e Umman, İran, Pakistan, Irak ve Suriye gibi ülkelerde enerji yatırımının önemini düşünmeye çağırdı. Ülkesinin, doğalgazın Aseluye limanı üzerinden Irak ve Suriye’ye, oradan da Akdeniz ve Güney Avrupa’ya kadar taşınması projesine Çin ile katılmaya hazır olduğunu kaydeden Kemal Harazi, Pakistan topraklarından geçen bir boru hattı projesi aracılığıyla Çin’e gaz tedarik etmeyi önerdi.
Harazi, uzun yıllar boyunca Dış İlişkiler Yüksek Stratejik Komitesi başkanlığı pozisyonunu üstlendi ve Dinir Lider’in uluslararası ilişkiler danışmanı olarak görev yaptı.

Refik Huri

İran'ın tarihi geriye dönük olarak düzeltmenin imkânsız bir iş olduğunu kabul etmesi kolay değil. Coğrafyayla oynaması ve Ürdün Kralı İkinci Abdullah'ın Arap ve Sünni ayından Şii Hilali koparmak olarak adlandırdığı projeyi gerçekleştirmek umuduyla, Hegel'in tarihin kurnazlığı olarak adlandırdığı şeye karşı koymaya devam etmesi bir yanılsamadır. Hiçbir orta güç, bölgesel projesine hizmet etmek için savaşlara, kaosa ve istikrarsızlığa İran kadar bel bağlamamıştır. Donald Trump'ın Beyaz Saray'a dönmesinden önce bile, Mollaların yönettiği İslam Cumhuriyeti kadar fırtınanın ortasında duran bir bölgesel güç daha yoktur.

İran, onlarca yıl içinde İslami direniş adı altında silahlı mezhepçi örgütler kurarak en tehlikeli siyasi, askeri, güvenlik ve ideolojik yatırımı yaptı. Ardından bu örgütleri kendisini korumaya, İsrail ve en başta ABD olmak üzere Tahran'ın bütün düşmanlarına karşı vekaleten savaşmaya teşvik etti. Direniş ekseni ve arenalar birliği stratejisi aracılığıyla İsrail ile yaşanan çatışmada kendisini askeri bir aktör olarak dayattı. ABD'ye karşı olan ve onu Batı Asya’dan çıkarmak isteyen, ama bir anlaşma şansı varsa Washington’dan yana oynayan bir oyuncu, Arap sahnesinde bölgesel bir siyasi aktör olarak empoze etti. Çin, Rusya ve Kuzey Kore ile Richard Fontaine ve Andrea Kendall Taylor'ın kargaşa ekseni adını verdiği bir tür örtülü ittifaka da ulaşmış durumda. Kargaşa ekseni, ABD öncülüğündeki uluslararası sisteme karşı duruş ve çok kutuplu sisteme çağrıdır. Çoğulcu bir sistemin yokluğunda, kargaşa ekseninin kaos yaratmak için bir sistem projesine ihtiyacı yoktur.

Ancak İran Dışişleri Bakanı Abbas Arakçi'nin İslam Cumhuriyeti'nin gücünün en önemli bileşeni olarak kabul ettiği direniş ekseninin nispeten düşük maliyeti, jeopolitik ve stratejik olarak maliyetli hale geldi. Zira öncelikle Hamas, İsrail'i sarsan Aksa Tufanı operasyonunun Filistin'i özgürleştirme dalgasının başlangıcı olacağını sandı. İkincisi, Hizbullah Güney Lübnan cephesi üzerinden Hamas'a destek savaşı başlatmaya karar verdi. Üçüncüsü, İran Suriye'de yayıldı. İlk önce Gazze’nin yapıları ve halkı bir imha savaşına maruz kaldı. Ardından Hizbullah ağır darbe aldı. Son olarak da Suriye'de Esed rejimi devrildi, böylece İran Suriye köprüsünü, Filistin kalesini, Arap derinliğini ve Lübnan arenasını kaybetti.

Esasında İran'ın bölgesel projesi, Velayet-i Fakih yönetimine giden yolda bir aşama olan Filistin'i kurtarma projesinden daha büyük ve her iki proje de şu anda çıkmaza girmiş durumda. Filistin'i kurtarma projesi sadece İsrail ve kıyamet silahlarına değil, ABD ve Avrupa duvarlarına tosladı ve Rusya ile Çin tarafından da kabul edilebilir bir proje değil. Ayrıca 22 Arap ülkesini temsil eden Arap Zirvesi, 2000'li yılların başındaki Beyrut Zirvesi'nden itibaren barışın stratejik bir tercih olduğunu teyit etti. İran'ın bölgesel projesi, ABD'yi askeri, güvenlik ve hatta ekonomik olarak Ortadoğu'dan çıkarmak gibi zorlu bir meydan okuma ile çatışıyor. Aynı zamanda kendi halkı, liderleri, ittifakları ve önemli stratejik konumu bulunan büyük ve güçlü bir Arap dünyasıyla da çatışıyor.

Filistin’i gerçekten kurtarmak isteği bir yana, kurtarma gücüne sahip olmayan Tahran, İsrail ile anlaşmazlık yoluyla da olsa iki devletli çözüm yoluna taş koymaya katkıda bulunuyor. Binyamin Netanyahu hükümeti Filistin devletinin kurulmasını reddediyor ve Batı Şeria ile Gazze'yi ilhak etmeyi amaçlıyor. Mollalar rejimi, Batı Şeria ve Gazze'de kurulacak Filistin devleti projesini engellemede İsrail’in ağırlığına ek ağırlık katıyor. Nitekim İsrail, Filistin devletinin kurulmasının Filistin'de bir İran terör üssü kurma projesi olduğunu iddia etmeye başladı. Netanyahu’ya göre sorun, İran'ın Suriye'den çekilmesinden ve İsrail'in Suriye ordusundan kalan stratejik silahları imha eden hava saldırıları düzenlemesinden ve Tahran adına savaşan örgütlerin zayıflatılmasından sonra bile devam ediyor. Hiçbir şey onun bu tutumunu değiştirmiyor. Oysa Irak’ın nükleer reaktörünü yerle bir eden saldırıyı düzenleyen 69. Filo'ya komuta eden pilotun İngiliz dergisi The Economist’e verdiği röportajda da söylediği gibi İsrail için en büyük tehdit İran değil, Filistinlilerle geçinememek ve birlikte yaşayamamaktır. Çünkü İsrail'in karşı karşıya olduğu asıl zorluk, ‘askeri gücünü stratejik kazanımlara ve barışa dönüştürmektir’, aksi takdirde kan daha uzun yıllar akmaya devam edecektir.

Büyük açmaz ikilidir; İran'ın bölgesel projesi, kendi kapasitesinden, Batı ile çatışmasından ve İsrail ile vekiller üzerinden savaşmasından daha büyüktür. Keza İsrail'in bölgesel projesi, Tel Aviv'in ekonomik, askeri ve sosyal olarak taşıyabileceğinden daha büyüktür. Batı ve Doğu'nun İsrail'in aşırılığına ve Filistin devletinin kurulması fırsatının kaçırılmasına yönelik sabrını zorlamaktadır. General Şaron'un dediği gibi, Washington'un hizmetinde olan “yüzen bir uçak gemisi” konumundan çıkıp Amerikan korumasına ihtiyaç duyan İsrail'in yükünü ABD'nin ne kadar süre ve ne ölçüde taşıyacağı da bilinmemektedir. Buradaki ders, herkesin göreceği şekilde duvara asılı olan Amerikalı stratejik analist Anthony Cordesman'ın şu sözüdür: “Savaşlar riskleri ortadan kaldırmakla ilgili değil, riskleri yönetmekle ilgilidir.”

*Bu makale Şarku’l Avsat tarafından Independent Arabia’dan çevrilmiştir.

Çin, stratejik ortaklık konusunda Ruhani hükümeti ile değil, rejimle bir anlaşma istiyor