Ortadoğu ve yeni bir toplu güvenlik sistemi

Nebil Fehmi
Ortadoğu ülkeleri, Avrupalılardan bağımsızlıklarını kazanmalarından, gelişmelerinden ve güvenlik yeteneklerinin artmasından bu yana kısmen eski sömürgelere ya da doğudaki ve batıdaki süper güçlere dayanan, kendilerine ait farklı ve çoklu güvenlik sistemleri arasında gidip geliyorlar. Bölgesel düzenlemeler, diğer bir takım faktörlerin yanı sıra Arap Birliği (AL) ülkeleri arasındaki ortak savunma anlaşmasının temelini oluşturan Arap milliyetçiliği çerçevesinde ortaya çıkarken daha sona Körfez İşbirliği Konseyi (KİK) çatısı altında belirli bölgesel alanlar için başka düzenlemeler de belirdi.
Bu bağlamda çok sayıda Arap ve Ortadoğu ülkesi, kitle imha silahları bulundurmayı düzenleyen ve yasaklayan uluslararası anlaşmalara katılırken bazıları tüm Ortadoğu'yu ve tüm kitle imha silahlarını kapsayan bölgesel girişimlerde bulundular. Ancak bu girişimler, eyleme veya pratiğe dönüştürülmedi.
Artık edinilen tecrübelerin de gösterdiği üzere sessizce beklemek Arapların çıkarına olmadığından Ortadoğu için güvenlik düzenlemeleri üzerine yaratıcı bir şekilde düşünmenin zamanı geldi.
Kapsamlı Ortak Eylem Planı’na (KOEP/İran’la imzalanan nükleer anlaşma) Ortadoğu bölgesinden farklı düzeylerde memnuniyetlerin ve bazı çekincelerin bildirildiği tepkiler verildi.
ABD’de yeni başkanının seçilmesinin ardından anlaşmanın yeniden canlandırılması konusuna öncelik verilmiş gibi görünüyor. Bu da bölgedeki çoğu ülkenin ABD ile olan güçlü ilişkileri çerçevesinde gerek İsrail gerekse Suudi Arabistan veya diğer Arap ülkeleri gibi ABD’nin bölgesel müttefiklerinin konuya olan duyarlılığını artırıyor.
KOEP, İsrail dışında bölgedeki tüm ülkeleri kapsayan Nükleer Silahların Yayılmasını Önleme Anlaşması'nın (NPT) ötesinde İran'ın nükleer programına bir takım kısıtlamalar getiriyor. Diğer yandan sınırlı bir süre için geçerli olması ve İran'ın halihazırda donmuş olan mali kaynakların serbest bırakılması sonrası uluslararası topluma yeniden entegre edilmesinin ardından nükleer programını güçlü ve daha hızlı bir şekilde geliştirmeye devam etmesine izin vereceği göz önüne alınarak KOEP ile ilgili bazı çekinceler de dile getirildi. İran'ın komşuları, onun bölgesel siyasete ve hegemonyasına büyük yatırımlar yapmasından endişe ediyordu.
Bu gözlemlerimi daha önce Mısır Dışişleri Bakanlığı yaptığım sırada dönemin ABD Dışişleri Bakanı John Kerry ile paylaşmıştım. O zaman bana, KOEP’in mevcut en iyi anlaşma olduğu söyledi. Anlaşmanın dile getirdiğim endişeleri giderecek diğer önlemler için ilk adım olduğunu belirtti.
Eğer anlaşmayı imzalayan taraflar böyle düşünüyorlarsa neden KOEP anlaşmadaki tarafların yararı için gelişmiş bir şekilde yeniden canlandırılmıyor ve bölgedeki diğer ülkelerin güvenlik çıkarları hesaba katılarak şu an bu konuya değinilmiyor?
ABD Dışişleri Bakanı Anthony Blinken ve İranlı mevkidaşı Muhammed Cevad Zarif'in açıklamaları, KOEP’e olan yoğun ilgilerini yansıtırken pratikte her iki tarafın da daha kapsamlı ve eksiksiz bir anlaşma için başlangıç noktası olarak KOEP’e geri dönmek amacıyla eşzamanlı eylemlerde bulunmalarına izin veren daha geniş bir çerçeve oluşturduğuna dikkat çekiliyor.
Geçtiğimiz hafta yaşanan önemli bir gelişmeye dikkat çekmeliyim. Suudi siyasi analist Dr. Abdulaziz bin Sakr ve İran'ın eski nükleer baş müzakerecilerinden Seyid Hüseyin Musaviyan, İngiltere merkezli The Guardian gazetesi ve diğer basın organlarında yayınlanan ortak makalelerinde ülkelerinin karşılıklı güveni inşa etmek için adımlar atmalarını talep ettiler. Bu bana 2013 yılı sonbaharında Suudi Arabistan’ın eski Dışişleri Bakanı rahmetli Prens Suud el-Faysal ile yaptığım bir sohbeti hatırlattı. Sohbet sırasında iki ülke arasında güven artırıcı önlemlerin başlatılmasının önemine değinirken P5+1 ülkeleri (BMGK’nın 5 daimi üyesi İngiltere, ABD, Çin, Fransa, Rusya ile Almanya) ile İran’ın bir anlaşmaya varmak üzere olduklarına işaret ettim. Söz konusu dönemde Suudi Arabistan-İran diyalogu başladı. Ancak çok geçmeden Yemen’deki gelişmeler nedeniyle durdu.
Bu konuda Arap dünyasını, İsrail'i ve İran'ı kapsayan yeni bir Ortadoğu güvenlik sisteminin aşamalı olarak inşa edilmesi önerisinde bulunuldu. Öneride, bu sistemin iki ana nokta temelinde kurulması da yer aldı. Bu noktalardan ilki KOEP’in yanı sıra NTP, kimyasal ve biyolojik silahların kontrolüne ilişkin uluslararası antlaşmalar ve kapsamlı nükleer testlere yönelik yasaklar çerçevesinde bölgedeki nükleer silahların ve diğer kitle imha silahlarının kaldırılması ve yasaklanmasıdır. Bu alan altındaki yükümlülükler açık uçlu olacaktır.
İkinci nokta ise karşılıklı güveni oluşturmak ve anlaşmazlıkları çözmek için alınan önlemlerle bölgesel güvenliğin oluşturulmasıdır. Başlangıçta Soğuk Savaş konularıyla ilgilenen Avrupa Güvenlik ve İş Birliği Teşkilatı’nın (AGİT) güvenlik sepetindeki bazı deneyimlerinden bölgemizin koşullarına uygun olarak yararlanmak da mümkündür. Ayrıca 1991 Madrid Barış Konferansı'ndan çıkan ve İsrail'in nükleer silahsızlanmaya ve Filistin halkının kendi kaderini tayin etmesi haklarına atıfta bulunmayı reddetmesi nedeniyle o dönem onaylanamayan Ortadoğu Bölgesel Güvenlik Bildirgesi taslağı da var.
Bu ana nokta çerçevesinde yapılacak ilk çaba, bölgedeki gerginliği azaltmanın yanı sıra büyük ve kalıcı çatışmaları çözmeye yardımcı olacak güvenlik ve siyasi düzeyde bölgesel uygulamalar için kılavuzlar geliştirmek olabilir. Bölgesel güvenlik mimarisi şemsiyesi, Birleşmiş Milletler'de olduğu gibi, tam olarak tanınmadan veya normalleşmeden önce bir miktar ilerleme sağlama fırsatı sunar.
Tüm tarafların meşru kaygıları, silahların kontrolü ve siyasi endişeler olarak iki yönlü bir yaklaşımla ele alınabilir.
Sanırım bu hedeflere ulaşmanın, bölgesel taraflar arasında doğrudan müzakerelerin yanı sıra uluslararası camiadan kapsamlı bir desteğe ihtiyaç duyduğunu söylemeye gerek yoktur. Bu yüzden benim önerim, bu süreci BM ve BMGK himayesinde, tarafların ilk adım olarak KOEP’e katılımıyla başlatmaktır. Bölgedeki tüm taraflar, bölgesel oyuncuların ana role sahip olacağı iki ana nokta için toplantılar düzenlemelidir.
Bunun iddialı bir teklif olduğunu biliyorum. Fakat mevcut sorunlar kısmen ele alınamaz. Daha da kötüsü, gelecekte bizi korkunç sonuçlarla karşı karşıya bırakabilirler.

Sudanlı üst düzey istihbarat yetkilisi Ahmed Hasan Muhammed, ülkesinin İran’ın Kızıldeniz kıyısında bir deniz üssü kurma talebini reddettiğini söyledi.

İran’ın bu talebi kabul edilseydi, söz konusu üs, Tahran’ın dünyanın en yoğun nakliye hatlarından birinde deniz trafiğini izlemesine olanak tanıyacaktı.

Şarku’l Avsat’ın Wall Street Journal gazetesinden aktardığına göre Muhammed konuya ilişkin açıklamasında şunları söyledi;

“İran, Sudan ordusuna isyancılara karşı mücadelede kullanılmak üzere silahlı insansız hava araçları (SİHA) sağladı. Tahran, üssü inşa etme izni karşılığında, Sudan’a helikopter taşıyan bir savaş gemisi de dahil olmak üzere gelişmiş silahlar teklif etti. İranlılar üssü istihbarat toplamak için kullanmak istediklerini söyledi. Oraya savaş gemileri de yerleştirmek istediler. Ancak Hartum, İran’ın bu teklifini reddetti.”

Muhammed gazeteye yaptığı açıklamada, “Sudan İran’dan SİHA satın aldı. Çünkü insan kaybını azaltmak ve uluslararası insancıl hukuka saygı göstermek için daha isabetli silahlara ihtiyacımız vardı” diye ekledi.

Kızıldeniz’deki bir deniz üssü, Yemen’deki Husilerin ticari gemilere saldırı başlatmasına yardımcı olurken, Tahran’ın dünyanın en yoğun nakliye hatlarından biri üzerindeki hakimiyetini artırmasına olanak tanıyabilir.

İran destekli Husiler, Kızıldeniz’deki saldırıları Gazze’de savaşan İsrail ve müttefiklerini cezalandırma amacıyla gerçekleştirdiklerini ifade ediyor.

sddeb — *Yemen televizyonu tarafından yayınlanan bir görüntüde, Husi saldırısından sonra batan bir İngiliz kargo gemisi görülüyor (EPA)*

Sudan’ın, devrilen eski Devlet Başkanı Ömer El Beşir döneminde, İran ve Filistin’deki müttefiki Hamas ile yakın ilişkileri vardı.

Beşir'in 2019 darbesiyle devrilmesinin ardından, ülkenin askeri cuntasının başı olan Orgeneral Abdulfettah el Burhan, uluslararası yaptırımları sona erdirmek amacıyla ABD ile yakınlaşma başlattı.

Ayrıca İsrail ile ilişkileri normalleştirmek için harekete geçti.

İran’ın deniz üssünü inşa etme talebi, bölge ülkelerinin Sudan’da 10 aydır devam eden iç savaştan faydalanarak, Ortadoğu ile Sahra Altı Afrika ülkeleri arasında stratejik bir kavşak noktası olan ülkede yer edinmeye çalıştıklarını gösteriyor.

Burhan liderliğindeki Sudan ordusu, Nisan ortasından bu yana Orgeneral Muhamed Hamdan Daklu (Hamideti) liderliğindeki paramiliter Hızlı Destek Kuvvetleri ile savaşıyor.

Çatışma on binlerce insanın ölümüne, milyonlarca Sudanlının yerinden edilmesine ve dünyanın en kötü insani krizlerinden birine neden oldu.

Çatışmaları takip eden bölge yetkilileri ve analistlere göre, Sudan’ın İran’dan aldığı SİHA’lar, Hızlı Destek Kuvvetleri nedeniyle ordunun uğradığı kayıpların ardından, Burhan’ın bir miktar başarı elde etmesine yardımcı oldu.

Son haftalarda hükümet, Hartum ve Omdurman’daki önemli bölgelerin kontrolünü yeniden ele geçirdi.

ABD Başkanı Joe Biden yönetimi, hem Sudan ordusunu, hem de Hızlı Destek Kuvvetleri’ni savaş suçu işlemekle suçladı.

Washington ayrıca Hızlı Destek Kuvvetleri’ni, Sudan’ın batısındaki Darfur bölgesinde cinayet, tecavüz ve etnik temizlik de dahil olmak üzere insanlığa karşı suçlar işlemekle itham etti.

Birleşmiş Milletler (BM) yetkilileri, Sudan ordusunu, sivillerin yerleşimleri havadan hedef almak ve Sudanlı sivilleri çaresizce ihtiyaç duydukları insani yardımdan mahrum bırakmakla eleştirdi.

BM kuruluşları ayrıca Hızlı Destek Kuvvetleri’ni, Darfur’da etnik amaçlı saldırılar da dahil olmak üzere zulüm yapmakla suçladı.

Çatışmanın tarafları olan Sudan ordusu ve Hızlı Destek Kuvvetleri, ABD ve BM’nin suçlamalarını reddetti.

ABD Şubat ayında yaptığı açıklamada, İran’ın Sudan ordusuna silah sevkiyatıyla ilgili endişelerini dile getirdi.

ABD’nin Hartum Büyükelçisi John Godfrey, İran’ın Hartum’a yardım ettiğine ilişkin haberlerin ‘son derece rahatsız edici’ olduğunu söyledi.

Ortadoğu ve yeni bir toplu güvenlik sistemi

Tüm tarafların meşru kaygıları iki yönlü bir yaklaşımla ele alınabilir.