İran: Reformistler Himmeti’yi destekleme konusunda uzlaşamadı

Reformist akımdan siyasilerin, İran Cumhurbaşkanı Hasan Ruhani’nin nükleer anlaşma yoluyla Batı'ya açılım siyasetini destekleyen Abdunnasır Himmeti'yi destek konusunda uzlaşı çabaları başarısız olurken eski Devrim Muhafızları Ordusu (DMO) Genel Komutanı olan muhafazakar çizgideki aday Muhsin Rızai, ‘güvenlik birimlerindeki kirliliğe’ karşı ‘temizlik’ operasyonları yapma vaadinde bulundu.
Mevcut hükümetin yeniden canlandırmak amacıyla müzakerelerde bulunduğu nükleer anlaşmanın hükümetinin bir önceliği olacağını söyleyen eski Merkez Bankası Başkanı Himmeti, “Ama ABD’nin güveni yeniden sağlama eğilimini benimsediğini hiç görmedik. Nükleer anlaşmayı nasıl ele aldığını ve nasıl bir araştırma yolu izlediği görmeliyiz. İsrail üzerinden bölgede hegemonya kurmak istiyor mu bilmeliyiz. Eğer ABD güven inşa etmek isterse ve bölgeyi istikrarsızlaştırmaya çalışmadığını gösterirse neden İran ile ABD arasında bir sorun olsun ki?!” ifadelerini kullandı.
Reformistlere yakınlığıyla bilinen Berna Haber Ajansı’nın aktardığı açıklamasında Himmeti, “ABD’nin, küresel ve bölgesel barışı ilerletmek için olumlu yönde hareket ettiğine dair bir his varsa da önce İran'a ve bölgeye yaklaşımının ne olacağını görmeliyiz. O zaman ABD ile sorunumuz kalmaz” şeklinde konuştu.
Cumhurbaşkanı Hasan Ruhani'nin önceki seçimlerde Batı ile diplomasiye açıklık konusundaki sloganını yineleyen Himmeti, “Ülkemizin dünyayla iletişim halinde olması gerekiyor. Hiçbir ülke dünyayla iletişim kurmadan ilerleme kaydedemedi” dedi.
2011 yılından bu yana ev hapsinde tutulan eski reformist lider Mehdi Kerrubi Himmeti’ye destek çağrısı yaptı. Eski reformist Cumhurbaşkanları Muhammed Hatemi ve Ali Ekber Haşimi Rafsancani'nin yandaşları da reformistlerin Himmeti ya da bir diğer aday Muhsin Mihralizade’yi destek çağrıları yapmışlardı. Himmeti ise seçimlere bağımsız olarak katıldığını vurguluyor.
Öte yandan reformist hareket, fikir birliğine varılamaması nedeniyle Kerrubi’nin çağrısına uymadı. Reformist Cephe Sözcüsü Azer Mansuri’nin yaptığı açıklamada Himmeti, Reformist Cephe Genel Kurulu'nun 46 üyesinden yalnızca 23'ünün desteğini aldı. Ancak Himmeti’nin reformist akımın adayı olması için oyların üçte ikisine yani 31 oya ihtiyacı vardı. Mihralizade’nin ise oyların yüzde kaçını aldığı belirtilmedi.
İki aday da, seçimlere katılması onaylanan aday listesinin açıklandığı ilk andan itibaren reformculara yaklaşmaya çalıştı. Televizyon ekranlarındaki münazaralarda, mevcut Cumhurbaşkanı Hasan Ruhani'nin 2013 ve 2017 seçimlerinde muhafazakarlara karşı kullandığı çeşitli argümanları tekrarlayarak muhafazakar çizgideki beş aday karşısında reformist bir imaj çizmeye gayret ettiler.
İran’da reformist çizgisiyle tanınan Hemşehri gazetesi, Reformist Cephe’nin toplantısının uzun sürdüğünü belirtirken toplantı sonunda reformist hareketin seçimlere aday gösterme konusundaki tutumunun değişmediğini vurguladı. Toplantı, Reformist Cephe'nin, seçimlere aday gösterdiği, aralarında mevcut Cumhurbaşkanı Yardımcısı İshak Cihangiri ve eski Cumhurbaşkanı Ali Ekber Haşimi Rafsancani’nin oğlu Muhsin Haşimi’nin de olduğu dokuz ismin başvurularının reddedilmesinin ardından cumhurbaşkanlığı seçimlerine kimseyi aday göstermeyeceğini duyurmasından haftalar sonra yapıldı.
Kerrubi'nin oğlu Hüseyin Kerrubi, Pazartesi günü reformistlere yakın haber ajanslarına babasının reformist akıma bir aday göstermeleri çağrısında bulunduğunu açıkladı. Kerrubi ayrıca reformist kanada yakın Etemad gazetesine yaptığı açıklamada, sandık başına gideceğini ve Himmeti'ye oy vereceğini söyledi.
Kerrubi'nin tutumu, müttefiki Mir Hüseyin Musevi ve eşi Zehra Rahnaverd'in seçim sürecini bir ‘aşağılama’ süreci olarak niteledikleri ve ‘seçim mühendisliği’ yapıldığı eleştirisinde bulundukları tutumla çelişiyor.
Reformist akımın en önde gelen siyasi gruplarından biri olan Kargozarani Sazendegi, son günlerde Himmeti’nin seçim kampanyasına destek vermiş, Himmeti de son iki hafta boyunca, Haşimi Rafsancani'nin grubuna yakın bir medya kuruluşu olan Sazendegi gazetesinin ön sayfasında sık sık boy göstermişti.
Gazete, dün yayınlanan sayının başyazısında Himmeti'yi destekleyenlerin tutumunu savundu. Sazendegi Genel Yayın Yönetmeni Muhammed Kotşani, reformistlerin seçimlerden dışlanmasını ‘yalnızca Reformist Cephe için değil, aynı zamanda halk tabanı için de siyasi bir aşağılama’ olarak nitelendirdi. Kotşani, Reformist Cephe’yi bu siyasi aşağılanmadan kurtaracak şeyin, ‘bu sınırlı alanda oyunu iyi oynamak ve buradan muzaffer çıkmak’ olduğunu söyledi. Kotşani, “Gerçekten de, aşağılanmaya verilmesi gereken tepki seçimi boykot etmek değil. Duygulardan ziyade akılla hareket edilmeli. Ön planda olmayan bir reformist ismin, ünlü muhafazakar isimleri alt edebileceğini herkese gösterebiliriz” ifadelerini kullandı.
Birçok kişi, reformist hareketteki muhaliflerin, özellikle de Milli Birlik Partisi’nin, muhafazakar adaylardan birinin yarışı önde götürdüğüne işaret eden anketler çerçevesinde halkın sandık başına gitme konusunda daha önce eşi-benzeri görülmemiş bir isteksizlik göstermelerine karşın reformistlerin eğiliminin etkilenmesinden korktuklarını düşünüyor.
Himmeti dün yaptığı açıklamada, “Ben bir ekonomistim ve geri çekilmeyeceğim, sonuna kadar devam edeceğim. Önde gelen bazı reformistler beni destekliyor ve reformistlerin büyük bir kısmı seçim kampanyamda aktif olarak yer aldı. Güçsüzlerin gücü, sessizlerin sesi olmaya hazırım. Ama halk, seçim boykotlarına son vermezlerse başarılı olamam” dedi.
İranlıları muhafazakarların iktidarı ele geçirmesine karşı uyarmak için son bir hamle daha yapan Himmeti, İran'da internet sitelerinin engellenmesinden kimin sorumlu olduğunu ve VPN programlarının (gerçek IP adresini gizlenip, farklı bir IP adresi üzerinden internete bağlanılmasını sağlayan programlar) satışlarından kimin kazanç sağladığını sorguladı.
Buna karşın muhafazakar çizgideki cumhurbaşkanı adaylarından Ali Rıza Zakani, Ruhani hükümetinde bakan olarak atanmadan önce İran İstihbarat Bakanlığı'ndaki İnternet izleme dosyasından sorumlu olan mevcut İletişim ve Bilgi Teknolojileri Bakanı Muhammed Cevad Azeri Cehromi’ye atıfta bulunarak, “İnternete erişimi engelleme yetkilisini elinde bulunduran İletişim Bakanı’nı atayanlar özgürlükten bahsediyorlar” ifadelerini kullandı.
Bakan Cehromi, Kasım 2019 protestoları sırasında internet erişiminin iki hafta ile bir ay arasında kesilmesinde çok önemli bir rol oynamıştı. Muhafazakar aday Zakani, Himmeti'nin kendisinin bir diğer muhafazakar aday İbrahim Reisi lehine çekileceğinden bahseden haberlere yönelik yorumlarını tiye aldı.
Himmeti, milletvekili Zakani'yi muhafazakar adaylar arasında ‘kötü polis’ olarak tanımlamıştı. Dün düzenlediği basın toplantısında Himmeti, muhafazakar harekette ‘gölge’ aday olgusunun varlığı konusundaki ısrarını yineleyerek muhafazakar adayları Yargı Erki Başkanı İbrahim Reisi lehine seçimlere katılmakla suçladı.
İran’da gölge aday olgusu yeni ortaya çıkan bir durum değil. Önceki seçimlerde de İran Cumhurbaşkanı Yardımcısı İshak Cihangiri, münazaralarda yakın müttefiki olan Cumhurbaşkanı Hasan Ruhani'den daha iyi performans göstererek dikkat toplamış, ancak daha sonra seçimlerden çekilmişti.
Diğer yandan eski DMO Genel Komutanı ve Düzenin Maslahatını Teşhis Konseyi (DMTK) Genel Sekreteri Muhsin Rızai, dün bir televizyon kanalına verdiği röportajda, ‘güvenlik birimlerini tepeden tırnağa temizleme’ vaadinde bulundu. Açıklamalarının İranlıları endişelendirip endişelendirmeyeceğine dair bir soruya verdiği yanıtta Rızai, Natanz Nükleer Tesisi’nde geçtiğimiz Nisan ayında düzenlenen bombalı saldırının ardından ortaya çıkan ‘güvenlik kirliliğinin’ ciddiye alınması çağrısında bulundu.
Güvenlik birimlerinde bozulma olduğuna dair iddiaların ‘yüzde 100 doğru’ olduğunu söyleyen Rızai, “Natanz’a saldıranlar başarılı bir operasyon gerçekleştirerek ülkeyi terk ettiler. Bu konudaki her türlü taviz tehlike arz eder” dedi.
Rızai, DMO’nun İstihbarat Servisi tarafından finanse edilen, diplomatik adımların ve özellikle nükleer anlaşmaya ilişkin müzakerelere katılan ekibin Batılıların etkisi altındaymış gibi gösterildiği, ancak geçtiğimiz Mart ayında birkaç bölümü yayınlandıktan sonra İran hükümeti ve İran Dışişleri Bakanlığı'ndan gelen eleştiriler nedeniyle yayından kaldırılan bir televizyon dizisine övgüde bulundu.
Öte yandan eski Meclis Başkanı Ali Laricani yaptığı açıklamada, halka cumhurbaşkanlığı seçimlerine katılma çağrısında bulundu. Laricani, “İçerideki ve dışarıdaki bir takım yanlış davranışlar, halkın bazı kesimleri arasında rahatsızlıklara neden olsa da sizin iradeniz onlardan çok daha güçlüdür” diye konuştu. Laricani, onurlu ve yasalara saygılı vatandaşların meşru taleplerinin ve yetkililerin kararlılığının, halkın güvenini sarsacak yanlış eylemlerin düzeltilmesine yol açmasını umduğunu ifade etti.
Cuma günü yapılacak olan seçimlerin ‘halkın kendi kaderini tayini adına milli bir gün’ olmasını istediğini ifade eden Laricani, “Cezanın zorluklarına sabredenler, Allah'ın izniyle zafer yakındır” ifadelerini kullandı. Ancak Laricani, adaylardan birini destekleyip desteklemediğini açıklamadı.
Twitter hesabından Anayasayı Koruyucular Konseyi’ne (AKK) yönelik eleştirilerini yineleyen eski Meclis Başkanı, “AKK, resmi taleplere rağmen, seçimlere uygunluğumun neden onaylanmadığına dair herhangi bir açıklamada bulunmadı” dedi.
İran İçişleri Bakanı Abdurrıza Rahmani Fazli, Laricani’nin açıklamalarından birkaç önce, valilerle yaptığı görüşmede İran seçimlerindeki ‘zayıf rekabeti’ eleştirdi. İran'ın yarı resmi ajansı ISNA’nın haberine göre Fazli, “Adayların, bu dönemde seçim merkezlerinde ve birçok ilde destekçileri ve partileri için etkinlikler düzenleyememeleri talihsiz bir durumdur” ifadelerini kullandı.
Seçim merkezlerinde etkinliklerin düzenlenememesinden duyduğu üzüntüyü dile getiren İçişleri Bakanı, “Genel merkezin olmadan toplantı yapılmaz. Tüm bunlar, nispeten zayıf bir rekabetle karşı karşıya olduğumuz gerçeğine katkıda bulundu. Bunun bedelini Radyo ve Televizyon Kurumu (IRIB), valiler ve halk ödedi” şeklinde konuştu.
İran Öğrencileri Anket Ajansı (ISPA) tarafından yapılan bir anket, İranlıların seçimlere katılım konusundaki tutumunda, adaylar arasında ekonomik durumu iyileştirmeye yönelik büyük vaatlerin verildiği tartışmaların yaşandığı münazaralara rağmen fazla değişiklik olmadığını gösterdi.
ISPA’nın anketine göre seçimlere katılacağını söyleyen seçmen sayısı yüzde 42 olurken, muhafazakar çizgideki adaylardan İbrahim Reisi, şimdilik yarışı önde götürüyor. Buna karşın Himmeti oyların yüzde 3,7’sini aldı. 59 milyon seçmenden 15 milyonunun Reisi'ye oy vermeyi düşündüğü tahmin ediliyor.
Ankete katılanların yüzde 65’i, üçüncü münazarayı izlemediklerini söylediler. ISPA geçtiğimiz Çarşamba günü, İranlıların yüzde 70'inin münazaraları izlemediğini bildirmişti.
İran siyasal sistemi siyasi partilerin genel, yerel ve cumhurbaşkanlığı seçimlerine katılmalarını engelliyor. İran’da her üç seçimde de adaylar bireysel olarak seçime giriyorlar. Ülkedeki siyasi parti ya da oluşumlar ise dışarıdan bireysel adaylara destek verebiliyor.

Refik Huri

Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi'nin helikopter kazasında ölmesi, İran'ı kritik bir dönemde iki halef kriziyle karşı karşıya bıraktı; birincisi zamanından önce gelen cumhurbaşkanının halefi krizi. İkincisi,1979'da İslam Devrimi'nin fitilini ateşleyen İmam Humeyni’den çok daha uzun süre hüküm süren Dini Lider Ali Hamaney'in sağlık durumu sebebiyle zamanı yaklaşan halefini seçme krizi. Hamaney'in halefinin radikal bir din adamı olacağı kesin ve Reisi öne çıkan bir adaydı. Hem Dini Lider hem de Dini Lider’in istediği seçeneğe oy veren Uzmanlar Konseyi çevresinde önemli bir seçenekti. Reisi'nin halefi konusu ise görünürde Reisi, Ahmedinejad ve Hatemi gibi aşırı muhafazakâr veya Rafsancani ve Ruhani gibi reformcu ve ılımlı bir figür olacak din adamı ya da eski Devrim Muhafızları subayı seçeneklerine açık görünüyor.

Sistemin gerçek hesapları arasında hiçbir fark yok. Zira gerçek güç, “ilahi meşruiyete” sahip olan, kayıp ve beklenen “zamanın sahibinin” vekili olan Dini Liderin elinde. Herhangi bir dini rejim gibi, gittikçe daha da aşırılaşma yönünde ilerlemeye mahkûm bir rejimde, Dini Liderin aşırı muhafazakâr olması doğal. Teorik olarak “halk meşruiyetini” temsil eden cumhurbaşkanlığı makamı için muhafazakâr ya da ılımlı adayları seçen de odur. Seçimler, ister iç koşullar isterse dış ilişkilerin görünen yönü olsun, rejimin her aşamadaki ihtiyaçlarına bağlıdır. Dünyada İran’daki “reformcu akımın” başarısı üzerine oynanan bahisler bağlamında yapılan eski ve yeni tartışmalar ise bir nevi kendini kandırmadır. Dini Liderin iradesi olmadan hiçbir reformcu iktidara ulaşamaz. Cumhurbaşkanı Muhammed Hatemi, Hasan Ruhani ve onlardan önce İmam Humeyni'nin ölümünden sonra arkadaşı Ali Hamaney'in Dini Lider konumuna gelmesinde önemli rol oynayan Haşimi Rafsancani'de olduğu gibi, iktidara gelip çizilen kırmızı çizgileri aşmaya çalışan herhangi bir reformcu figür izolasyona mahkumdur.

Hamaney, "bugün ülkenin asıl meselesinin ekonomi ve temel zayıf noktasının da ekonomik mesele" olduğunu düşünüyorsa, Reisi'nin halefi ekonomiye odaklanacak, insanları ekonomik durumdan ve uygulanan sosyal kısıtlamaların sertliğinden kaynaklanan toplumsal memnuniyetsizliklerini azaltmaya ikna edecek ılımlı bir şahsiyet olabilir. Ama bunun aksini düşünenler de var. Bunlara göre Reisi'nin Türkiye, Mısır, Suudi Arabistan, BAE, Katar ve diğerlerine açılma konusunda yaptıkları, ancak ılımlı bir cumhurbaşkanının aksine sorgulanmadan esneklik gösterebilecek katı görüşlü bir cumhurbaşkanı tarafından yapılabilirdi. Pratik olarak Hamaney'in elinde olan anahtar, adayları eleyen ve Reisi'nin aday gösterilmesi sırasında kazanacağı korkusuyla Ali Laricani’nin yarış dışı bırakılmasında olduğu gibi, seçilen adaya tehdit oluşturanların adaylığını önleyen Anayasa Koruma Konseyi'ne ödünç olarak veriliyor. Konsey, eski cumhurbaşkanı Ruhani’nin bile, uzun süredir üyesi olmasına rağmen Uzmanlar Konseyi'ne aday olmaya uygun olmadığına karar vermişti. Bunun nedeni, İmam Humeyni'nin en başından beri İslam Cumhuriyeti'nin en yüksek önceliklerini belirlemiş olmasıdır ve bunlardan en öne çıkanları iki tanedir. Birincisi, "İslam hükümeti velayet ile imanın ikizidir ve düzeni sağlamak bir görev borcudur." İkincisi ise "devrimi ihraç etmek, çünkü rejim kapalı bir ortamda kalırsa kesinlikle yenilgi ile yüzleşecektir." Arap ülkelerindeki Şii milis gruplara “yatırım” yapılması ve Filistin kartına sahip olunmaya çalışılması da bundandır. Bunun hiçbir bölgesel güçte daha önce görülmemiş pratik uygulaması ise Lübnan'da Hizbullah, Irak’ta Haşdi Şabi, özellikle de Hizbullah Tugayları, Seyyid el-Şuhada Tugayı, Kays el-Hazali hareketi, Suriye'de Afganlardan oluşan Fatimiyyun Tugayı ile Pakistanlılardan oluşan Zeynebiyyun Tugayı gibi silahlı mezhepçi ideolojik grupların kurulması, Yemen’de Ensarullah (Husiler), Gazze’de Hamas ve İslami Cihat’ın desteklenmesidir. İran'ın hiçbir şey yapmadan kazanmasını sağlayan da budur. Vekalet ile kazanıyor, vekalet ile savaşıyor ve vekalet ile anlaşıyor. Brookings Enstitüsü Başkan Yardımcısı ve Dış Politika Programı Direktörü Susan Maloney'nin söylediği gibi, Tahran'ın bölgede bahse girdiği şey bir kaos sistemidir. Maloney İran'ın stratejisini "güçlü düşmanlarına, özellikle de ABD'ye karşı avantaj elde etmenin ekonomik açıdan ucuz bir yolu olarak, asimetrik savaşa yatırım yapmak" olarak tanımlıyor. Sahne çok çelişkili ve Sovyetler Birliği'nde yaşanan ve onun çöküşüne yol açan duruma benziyor; içeride ekonomik zayıflık, dışarıda güçlü nüfuz ve büyük harcamaların yapıldığı askeri güç. Hamaney'in 2003'te İran penceresinden gördüğü kadarıyla bölgedeki sahne şöyleydi; “Washington yeni bir Ortadoğu yaratma konusunda tamamen başarısız oldu. Bölgenin jeopolitik haritasının köklü bir değişim içinde olduğu doğru ama bu ABD'nin değil, direniş cephesinin yararına bir değişim. Evet, Batı Asya'nın jeopolitik haritası değişti ama direnişin lehine olacak şekilde değişti.” Dahili sahneye gelince, zorlu ekonomik durumdan duyulan memnuniyetsizlik nedeniyle halk seçimlere katılma konusunda isteksiz. Kadınlara başörtüsünün dayatılmasına, sosyal davranışlar ve giyim üzerindeki kısıtlamaların sıkılaştırılmasına karşı gösteriler düzenleniyor. Son parlamento seçimlerine seçmenlerin ancak yüzde 41'i katıldı. Başkent Tahran'da bu oran yüzde 19'du.Türk analist Murat Yetkin, "İran rejimi uzun menzilli füzeler üretebiliyor ama Cumhurbaşkanı Reisi'nin uçağının yerini tam olarak belirleyemiyor" derken abartmıyordu. Aslında İran'ın uçağın düşüşüne ilişkin hikayesi hâlâ eksik. Dahası kazanın gerçek nedenleri, teknik neden veya sisten mi kaynaklandığı, yoksa sabotaj sonucu mu olduğu gibi sorular cevapsız kalacak kadar boşluklarla dolu. Resim net değil; cumhurbaşkanının uçağı düşerken kendisine eşlik eden iki uçak Tebriz'e dönüş yolculuğuna nasıl devam edebildi? Reisi'nin dini lider konumuna gelmesini engellemek için biri bir komplo mu kurdu? Cenaze törenlerinde Şiiliğin abartılı tezahürleri, soruları gülünç hale getirmeye yönelik bir çaba mıydı?

Totaliter rejimlerde gerçeği bilmek zordur. Ancak içeride baskı ve disipline, bölgede ise kaosa bel bağlayan İslami rejim, din adamları ve Devrim Muhafızları arasında karma bir rejim haline geldi. Devrim Muhafızları, Reisi'nin halefinin seçiminde önemli, Hamaney'in halefinin seçiminde ise daha büyük bir rol oynuyor.

İran: Reformistler Himmeti’yi destekleme konusunda uzlaşamadı

İran İçişleri Bakanı seçim yarışında ‘rekabetin zayıf olmasını’ ve mitinglerin yapılamayışını eleştirdi. Laricani, seçmenleri sandık başına gitmeye çağırdı