عربي English Türkçe اردو فارسى
Logo
Son Haberler
DÜNYA İran

İranlı aktivistler: Muhafazakar Cumhurbaşkanı adayı Reisi ‘rejimin celladı’

İbrahim Reisi'nin 2018'de Yargı Erki Başkanlığı’na atanmasının ardından rejim lideri Ali Hamaney internet sitesinde yayınlanan bir fotoğraf.
İbrahim Reisi'nin 2018'de Yargı Erki Başkanlığı’na atanmasının ardından rejim lideri Ali Hamaney internet sitesinde yayınlanan bir fotoğraf.
    Londra – Tahran / Şarku’l Avsat
TT
TT

İranlı aktivistler: Muhafazakar Cumhurbaşkanı adayı Reisi ‘rejimin celladı’

İbrahim Reisi'nin 2018'de Yargı Erki Başkanlığı’na atanmasının ardından rejim lideri Ali Hamaney internet sitesinde yayınlanan bir fotoğraf.
İbrahim Reisi'nin 2018'de Yargı Erki Başkanlığı’na atanmasının ardından rejim lideri Ali Hamaney internet sitesinde yayınlanan bir fotoğraf.

Tanınmış insan hakları aktivistleri, İran cumhurbaşkanlığı seçimlerinin favori ismi olan muhafazakar çizgideki İbrahim Reisi'yi, 1988'de muhalif mahkumların toplu infazları da dahil olmak üzere ciddi insan hakları ihlallerinden sorumlu tuttu.  
Londra merkezli İran için Adalet (JFI) Örgütü Direktörü Şadi Sadr yaptığı açıklamada, “Reisi’nin hak ettiği tek yer parmaklıkların arkasıdır, cumhurbaşkanlığı değil. Yargının şu anki başkanı olması ve cumhurbaşkanı adayı olması İran'daki ceza sisteminin başarısızlık seviyesini kanıtlıyor" dedi. Şarku’l Avsat’ın Fransız haber ajansı AFP’den aktardığı habere göre, İbrahim Reisi İran'daki sıkı muhafazakarlardan biri olarak kabul ediliyor ve muhaliflere karşı güç kullanımını ve rejimin dayatılmasını destekliyor.
30 yılı aşkın bir süredir İran yargı sisteminde görev alan 60 yaşındaki Reisi, 2019'da İran Yargı Erki Başkanı görevini devraldı. Ayrıca 80'lerin ortalarında Tahran Devrim Mahkemesi'ne savcı yardımcısı olarak atandı. Aktivistler, Reisi’nin 1988 yılında sistem dışı ilan edilen Halkın Mücahitleri Örgütü’ne üye olduklarından şüphelenilen binlerce Marksist tutuklunun infaz edilmesinde kilit rol oynadığını söylüyorlar. Buna karşılık yetkililer ise örgütü 80’lerin başında İran'da kanlı saldırılar düzenlemekle suçluyor. 
2018 ve 2020 yıllarında İran tarihindeki en karanlık sayfa hakkında sorulan soruları cevaplayan Reisi, bu olaylarda herhangi bir rolü olduğunu reddetti. 1988 yılında Temmuz-Eylül tarihleri arasında gerçekleştirilen toplu infazlar, ülkenin çağdaş tarihinde yasaklı konular arasında yer almaya devam ediyor. Sürgündeki aktivistler binlerce tutuklunun öldürüldüğünü öne sürüyor. Halkın Mücahitleri Örgütü’nün siyasi kanadı olan İran Ulusal Direniş Konseyi ise 30 bin kişinin idam edildiğini belirtirken, gerçek sayının dört ila beş bin arasında olabileceği tahmin ediliyor. İslamcılarla Halkın Mücahitleri gibi Marksist örgütler Şah rejimine karşı ittifak yapmış, yaşanan olaylar sonrası 1979 Şubatında Şah rejimi devrilmişti. Yeni düzenin niteliği konusunda iktidar mücadelesine giren İslamcılar ve Marksistler 80’li yıllarda iç savaşa tutuşmuşlar, iktidarı eli geçiren Humeyniciler Marksistlere yönelik tasfiye, sürgün ve infaz dalgası başlatmıştı.  
Eylül 2020'de Birleşmiş Milletler'deki bir grup uzman, 1988'deki infazların insanlığa karşı suçlar kategorisine gelebileceğini ifade etti.
Uluslararası Af Örgütü (Amnesty), İbrahim Reisi'nin dört üyeden oluşan Ölüm Komitesi’nin bir parçası olduğunu, Tahran'daki Evin Hapishanesi ve başkentin yakınlarındaki Karaj banliyösünde bulunan Gohardeşt Hapishanesi’ndeki tutukluların infazına yargısız karar verdiğini ve infaz edilenlerin cesetlerinin yeri halen bilinmeyen toplu mezarlara gömüldüğünü öne sürdü.
Uluslararası Af Örgütü’nden Araştırmacı Raha Bahreyni, AFP'ye yaptığı açıklamada, Reisi'nin insanlığa karşı suçlar, cinayet, zorla kaybetme ve işkence nedeniyle soruşturulması gerektiğini söyledi.
2016 yılında yayınlanan bir ses kaydına göre, görevden alınmadan önce Humeyni'nin muhtemel halefi olarak görülen Hüseyin Ali Munteziri, infazları "İslam Cumhuriyeti tarihindeki en büyük suç" olarak nitelendirerek komite üyelerini uyarmıştı.
İran Ulusal Direniş Konseyi'nden bir yetkili olan Hüseyin Abidini, Reisi'yi ‘kırk yıllık zulüm tarihi olan seçkin bir katil’ olarak tanımladı.
Sürgünde yaşayan eski tutuklular, Ulusal Konsey tarafından yakın zamanda düzenlenen bir konferansta ifade verdiler. 10 yıl hapis yatan ve şu anda İsviçre'de ikamet eden Rıza Şemrani, "Ölüm Komitesi’nin huzurna çıktığımda Reisi’yi Devrim Muhafızları üniforması içinde gördüm. Komitenin en aktif üyesiydi” dedi.
Bir diğer eski tutuklu Mahmud Ravai ise, “Bütün mahkumlardan nefret ediyordu ve bir tanesinin bile hayatta kalmasına izin vermeyi reddetmişti. Hiç merhametli değildi” ifadelerini kullandı.
ABD Hazine Bakanlığı 2019’da İbrahim Reisi'yi 1988'de Ölüm Komitesi üyesi olmakla ve 2009'da Mahmud Ahmedinejad'ı yeniden cumhurbaşkanı seçmeyi reddeden Yeşil Hareket’in bastırılmasına katılmakla suçlayarak yaptırımlara tabi kişiler listesine dahil etti. Odönemde Yargı Erki Başkan yardımcısı olan Reisi, ‘isyancılarla mücadele’ ve ‘isyanları ortadan kaldırma’ sözü verdi.
Aktivistler ayrıca, Reisi’nin İran Yargı Erki Başkanı görevini devralmasından bu yana daha katı bir yaklaşım benimsenmesini de kınıyorlar.
Merkezi New York'ta bulunan İran İnsan Hakları Merkezi Direktörü Hadi Kaimi, "Reisi, devleti eleştirmeye cüret edenleri hapseden, işkence eden ve öldüren bir rejimin temel direklerinden biri" dedi.

Daha fazlasını oku

 
 
DÜNYA

İran'da iki halef seçimi krizi: Ilımlılık ve aşırılık oyunu

Devrim Muhafızları, Reisi'nin halefinin seçiminde önemli, Hamaney'in halefinin seçiminde ise daha büyük bir rol oynuyor (Reuters)
Devrim Muhafızları, Reisi'nin halefinin seçiminde önemli, Hamaney'in halefinin seçiminde ise daha büyük bir rol oynuyor (Reuters)
TT
TT

İran'da iki halef seçimi krizi: Ilımlılık ve aşırılık oyunu

Devrim Muhafızları, Reisi'nin halefinin seçiminde önemli, Hamaney'in halefinin seçiminde ise daha büyük bir rol oynuyor (Reuters)
Devrim Muhafızları, Reisi'nin halefinin seçiminde önemli, Hamaney'in halefinin seçiminde ise daha büyük bir rol oynuyor (Reuters)

Refik Huri

Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi'nin helikopter kazasında ölmesi, İran'ı kritik bir dönemde iki halef kriziyle karşı karşıya bıraktı; birincisi zamanından önce gelen cumhurbaşkanının halefi krizi. İkincisi,1979'da İslam Devrimi'nin fitilini ateşleyen İmam Humeyni’den çok daha uzun süre hüküm süren Dini Lider Ali Hamaney'in sağlık durumu sebebiyle zamanı yaklaşan halefini seçme krizi. Hamaney'in halefinin radikal bir din adamı olacağı kesin ve Reisi öne çıkan bir adaydı. Hem Dini Lider hem de Dini Lider’in istediği seçeneğe oy veren Uzmanlar Konseyi çevresinde önemli bir seçenekti. Reisi'nin halefi konusu ise görünürde Reisi, Ahmedinejad ve Hatemi gibi aşırı muhafazakâr veya Rafsancani ve Ruhani gibi reformcu ve ılımlı bir figür olacak din adamı ya da eski Devrim Muhafızları subayı seçeneklerine açık görünüyor.

Sistemin gerçek hesapları arasında hiçbir fark yok. Zira gerçek güç, “ilahi meşruiyete” sahip olan, kayıp ve beklenen “zamanın sahibinin” vekili olan Dini Liderin elinde. Herhangi bir dini rejim gibi, gittikçe daha da aşırılaşma yönünde ilerlemeye mahkûm bir rejimde, Dini Liderin aşırı muhafazakâr olması doğal. Teorik olarak “halk meşruiyetini” temsil eden cumhurbaşkanlığı makamı için muhafazakâr ya da ılımlı adayları seçen de odur. Seçimler, ister iç koşullar isterse dış ilişkilerin görünen yönü olsun, rejimin her aşamadaki ihtiyaçlarına bağlıdır. Dünyada İran’daki “reformcu akımın” başarısı üzerine oynanan bahisler bağlamında yapılan eski ve yeni tartışmalar ise bir nevi kendini kandırmadır. Dini Liderin iradesi olmadan hiçbir reformcu iktidara ulaşamaz. Cumhurbaşkanı Muhammed Hatemi, Hasan Ruhani ve onlardan önce İmam Humeyni'nin ölümünden sonra arkadaşı Ali Hamaney'in Dini Lider konumuna gelmesinde önemli rol oynayan Haşimi Rafsancani'de olduğu gibi, iktidara gelip çizilen kırmızı çizgileri aşmaya çalışan herhangi bir reformcu figür izolasyona mahkumdur.

Hamaney, "bugün ülkenin asıl meselesinin ekonomi ve temel zayıf noktasının da ekonomik mesele" olduğunu düşünüyorsa, Reisi'nin halefi ekonomiye odaklanacak, insanları ekonomik durumdan ve uygulanan sosyal kısıtlamaların sertliğinden kaynaklanan toplumsal memnuniyetsizliklerini azaltmaya ikna edecek ılımlı bir şahsiyet olabilir. Ama bunun aksini düşünenler de var. Bunlara göre Reisi'nin Türkiye, Mısır, Suudi Arabistan, BAE, Katar ve diğerlerine açılma konusunda yaptıkları, ancak ılımlı bir cumhurbaşkanının aksine sorgulanmadan esneklik gösterebilecek katı görüşlü bir cumhurbaşkanı tarafından yapılabilirdi. Pratik olarak Hamaney'in elinde olan anahtar, adayları eleyen ve Reisi'nin aday gösterilmesi sırasında kazanacağı korkusuyla Ali Laricani’nin yarış dışı bırakılmasında olduğu gibi, seçilen adaya tehdit oluşturanların adaylığını önleyen Anayasa Koruma Konseyi'ne ödünç olarak veriliyor. Konsey, eski cumhurbaşkanı Ruhani’nin bile, uzun süredir üyesi olmasına rağmen Uzmanlar Konseyi'ne aday olmaya uygun olmadığına karar vermişti. Bunun nedeni, İmam Humeyni'nin en başından beri İslam Cumhuriyeti'nin en yüksek önceliklerini belirlemiş olmasıdır ve bunlardan en öne çıkanları iki tanedir. Birincisi, "İslam hükümeti velayet ile imanın ikizidir ve düzeni sağlamak bir görev borcudur." İkincisi ise "devrimi ihraç etmek, çünkü rejim kapalı bir ortamda kalırsa kesinlikle yenilgi ile yüzleşecektir." Arap ülkelerindeki Şii milis gruplara “yatırım” yapılması ve Filistin kartına sahip olunmaya çalışılması da bundandır. Bunun hiçbir bölgesel güçte daha önce görülmemiş pratik uygulaması ise Lübnan'da Hizbullah, Irak’ta Haşdi Şabi, özellikle de Hizbullah Tugayları, Seyyid el-Şuhada Tugayı, Kays el-Hazali hareketi, Suriye'de Afganlardan oluşan Fatimiyyun Tugayı ile Pakistanlılardan oluşan Zeynebiyyun Tugayı gibi silahlı mezhepçi ideolojik grupların kurulması, Yemen’de Ensarullah (Husiler), Gazze’de Hamas ve İslami Cihat’ın desteklenmesidir. İran'ın hiçbir şey yapmadan kazanmasını sağlayan da budur. Vekalet ile kazanıyor, vekalet ile savaşıyor ve vekalet ile anlaşıyor. Brookings Enstitüsü Başkan Yardımcısı ve Dış Politika Programı Direktörü Susan Maloney'nin söylediği gibi, Tahran'ın bölgede bahse girdiği şey bir kaos sistemidir. Maloney İran'ın stratejisini "güçlü düşmanlarına, özellikle de ABD'ye karşı avantaj elde etmenin ekonomik açıdan ucuz bir yolu olarak, asimetrik savaşa yatırım yapmak" olarak tanımlıyor. Sahne çok çelişkili ve Sovyetler Birliği'nde yaşanan ve onun çöküşüne yol açan duruma benziyor; içeride ekonomik zayıflık, dışarıda güçlü nüfuz ve büyük harcamaların yapıldığı askeri güç. Hamaney'in 2003'te İran penceresinden gördüğü kadarıyla bölgedeki sahne şöyleydi; “Washington yeni bir Ortadoğu yaratma konusunda tamamen başarısız oldu. Bölgenin jeopolitik haritasının köklü bir değişim içinde olduğu doğru ama bu ABD'nin değil, direniş cephesinin yararına bir değişim. Evet, Batı Asya'nın jeopolitik haritası değişti ama direnişin lehine olacak şekilde değişti.” Dahili sahneye gelince, zorlu ekonomik durumdan duyulan memnuniyetsizlik nedeniyle halk seçimlere katılma konusunda isteksiz. Kadınlara başörtüsünün dayatılmasına, sosyal davranışlar ve giyim üzerindeki kısıtlamaların sıkılaştırılmasına karşı gösteriler düzenleniyor. Son parlamento seçimlerine seçmenlerin ancak yüzde 41'i katıldı. Başkent Tahran'da bu oran yüzde 19'du.Türk analist Murat Yetkin, "İran rejimi uzun menzilli füzeler üretebiliyor ama Cumhurbaşkanı Reisi'nin uçağının yerini tam olarak belirleyemiyor" derken abartmıyordu. Aslında İran'ın uçağın düşüşüne ilişkin hikayesi hâlâ eksik. Dahası kazanın gerçek nedenleri, teknik neden veya sisten mi kaynaklandığı, yoksa sabotaj sonucu mu olduğu gibi sorular cevapsız kalacak kadar boşluklarla dolu. Resim net değil; cumhurbaşkanının uçağı düşerken kendisine eşlik eden iki uçak Tebriz'e dönüş yolculuğuna nasıl devam edebildi? Reisi'nin dini lider konumuna gelmesini engellemek için biri bir komplo mu kurdu? Cenaze törenlerinde Şiiliğin abartılı tezahürleri, soruları gülünç hale getirmeye yönelik bir çaba mıydı?

Totaliter rejimlerde gerçeği bilmek zordur. Ancak içeride baskı ve disipline, bölgede ise kaosa bel bağlayan İslami rejim, din adamları ve Devrim Muhafızları arasında karma bir rejim haline geldi. Devrim Muhafızları, Reisi'nin halefinin seçiminde önemli, Hamaney'in halefinin seçiminde ise daha büyük bir rol oynuyor.