Reformist partiler Reisi’ye karşı Himmeti’yi desteklemek için ittifak kurdular

İran cumhurbaşkanlığı seçimlerine katılan ılımlı aday Abdunnasır Himmeti, seçimlere propaganda yasağı getirilmesi öncesinde anketlere göre yarışı önde götüren muhafazakar çizgideki aday İbrahim Reisi'ye karşı bazı reformist partilerin desteğini aldı. İran’ın Dini Lideri Ali Hamaney de soğuk bir havanın hakim olduğu seçim atmosferinde İranlıları sandıkları boykot etmemeye çağırdı.
64 yaşındaki Himmeti’ye destek veren bazı reformist partilerden isimler son saatlerde fikir birliğine varılmasının, Yargı Erki Başkanı İbrahim Reisi’nin kolayca zafere ulaşacağı düşünülen yolu bloke etmesinin olumlu bir yansıması olmasını ve kazananın kimliğinin belirlenmesine katkıda bulunmasını umut ediyorlar.
Reformist Cephe Genel Kurulu, Himmeti'yi ya da Muhsin Mihralizade’yi aday olarak gösterme konusunda uzlaşamayınca, reformist lider Mehdi Kerrubi'nin kurucusu olduğu Ulusal Güven Partisi ve eski Cumhurbaşkanı Ali Ekber Haşimi Rafsancani'nin partisi Kargozarani Sazendegi’nin Himmeti’nin seçim yarışındaki şansını artırmak için son dakikada mini bir ittifak kurdular.
Kerrubi, seçimleri boykot ettiğini açıklayan, ‘aşağılama’ ve ‘seçim mühendisliği’ yapıldığı eleştirilerinde bulunan müttefiki Mirhüseyin Musevi'nin aksine sandık başına gitme ve Himmeti'ye oy verme niyetini açıklamıştı.
Yeni ittifak, Mihralizade’nin ikili görüşmeden bir gün sonra Himmeti’nin lehine adaylığını geri çektiğini açıklamasının ardından duyuruldu. Reformist çizgideki eski Cumhurbaşkanı Muhammed Hatemi, eski yardımcısı Mehralizade'nin bu adımından duyduğu memnuniyeti dile getirirken Mihralizade ise reformistlerin desteğini kazanma çabaları hakkında sessiz kaldı.
Hatemi, önceki seçimlerde olduğu gibi belli bir adayın desteklenmesi için açıkça çağrıda bulunmasa da reformistlerin Himmeti’ye verdiği desteği destekleyen bir tutum sergiliyor. Bu arada reformist kanada yakın internet siteleri, Hatemi'nin cumhurbaşkanlığı ve belediye seçimlerine katılmanın önemini vurguladığı bir videolu mesajını yayınladı.
Video kaydında, “Halkın, iktidarı sadece bir akıma devretmeyi hedefleyen planı bozmak için sandık başına gideceğini umuyorum” diyen Hatemi sözlerini şöyle sürdürdü:
“Bu nasıl mümkün olabilir; İslam Cumhuriyeti’nde neler oluyor? Halk, kendileri için ideal bir aday olmasa bile yapılan planları engellemek için seçim sahnesine katılmak zorundadır. İnsanlar, hangi şekilde olursa olsun veya hangi taraftan ya da sorundan kaynaklanırsa kaynaklansın sandıklara yönelik bu planları bozmalı ve gidişatın yönünü değiştirmelidir.”
Böylece Hatemi, Haşimi Rafsancani'nin Himmeti'yi destekleyen partisinin açıkladığı ‘Cumhuriyet Koalisyonu’ başlığı altındaki listesine ve belediye meclisi seçimlerinde reformist listeye yönelik desteğini duyurmuş oldu.
İran devriminin lideri Humeyni’nin torunu ve Hatemi'nin müttefiki olan Hasan Humeyni, bir hafta boyunca İslam Cumhuriyeti nizamının kaybedildiğine dair uyarılarda bulunduktan sonra Hatemi’ye benzer bir tutumla İranlıları ‘doğru olanı seçmeye’ çağırdı.
Humeyni’nin ofisine yakınlığıyla bilinen Cemaran sitesinin haberine göre Hasan Humeyni yaptığı açıklamada şunları söyledi:
“Her ne kadar dar görüşlülük ve yanlış davranışlar, herkesin tarihi mirasımız hakkındaki korkularını artırsa da, ekonomik ve sosyal çalkantıların ana nedeni cumhuriyete yönelik bu derin saygısızlık olsa da halen geleceği korumak, bugünü inşa etmek, sorunları gündeme getirmek olumsuz bir davranışla değil, olumlu bir kararla mümkündür. Bence doğru şekilde oy kullanmak, İslam Cumhuriyeti nizamını korumanın bir yoldur.”
Bu, reformistleri 2013 yılında ‘kötünün iyisi’ olarak bilinen seçimlerde eski Cumhurbaşkanı Ali Ekber Haşimi Rafsancani'nin adaylığının veto edilmesinin ardından Ruhani'yi desteklemeye yönelten bir formüldü. Reformistler, muhafazakarlara karşı Ruhani'yi desteklemek için birlik oldular.
Muhafazakar kanatta ise cumhurbaşkanı adayları olan Hamaney’in Yüksek Ulusal Güvenlik Konseyi'ndeki temsilcisi olan Celili ve Milletvekili Alı Rıza Zakani, seçimlerden Reisi lehine çekildiklerini açıkladılar. Ayrı ayrı açıklamalar yapan Celili ve Zakani, Reisi’ye destek çağrısında bulundular.
Himmeti bir başka açıklamada, iki adayın çekilmesinin ana rakibi lehine sonuçlandığı sonucunu üstü kapalı olarak reddetti. ‘Cumhurbaşkanının kim olacağının belli olduğuna dair iddialara inanılmaması’ çağrısında bulunan Himmeti, “Herkesin böyle bir adayı desteklediği yalanlarına ve ‘cumhurbaşkanı şu olacak’ diyenlere inanmayın” dedi.
Diğer yandan İran Dini Lideri Ali Hamaney, cumhurbaşkanlığı ve belediye meclisleri düzeyindeki seçimleri ‘ülkenin kaderini belirleyecek bir olay’ olarak niteledi. Hamaney, “Ülkenin ekonomi, kültür, güvenlik ve sağlık alanlarında belli bir dönemdeki kaderi cuma günü İran halkının yaptığı seçime bağlı olacak” ifadesini kullandı.
Hamaney, halkın ekonomik durumla ilgili şikayetlerine katıldığını ancak seçimlerin boykot edilmesine karşı olduğunu, zira ‘sorunların çözümünün sandık başına gitmek olduğunu’ söyledi. Seçimlerin ‘rekabetçi bir ortamda yapılmadığı’ yönündeki söylemlere itiraz eden Hamaney, “Cumhurbaşkanının farklı siyasi yönelimlere sahip olması, seçimlerin adil olduğunun kanıtıdır” dedi.
İranlılara hitaben, “Sizler seçim yaparak, her alanda ülkenin kaderini belirliyorsunuz. Katılımın temeli ve seçimin türü halkın büyük bir eseridir. Eğer halk seçimlere katılmazsa, İslam Cumhuriyeti'ni elde edemez” diye konuştu.
Bazı tarafları, ‘düşmanların’ sözlerini tekrarlamakla suçlayan Hamaney sözlerini şöyle sürdürdü:
“Düşman, seçimlerin İslam Cumhuriyeti'nin gerektirdiği şekilde yapılmamasını, yani insanları rejimden uzak tutmayı hedefliyor. Önceki deneyimler, halkın onlara istediklerini vermediklerini göstermiştir. İnsanlara düşmanlarının istediklerinin aksine hareket ettiklerini gösterin.”
Seçimlere katılım oranındaki düşüşün ‘düşmanların baskısındaki artışla dengelenebileceği’ konusunda uyaran Hamaney “Eğer katılım düşük olursa düşmanın kibirlenme şansı olur” dedi.
Seçimlerin ‘kelimenin tam anlamıyla rejimin gücünü destekleyeceğini’ söyleyen Hamaney, seçimlerle ilgili ‘safsata’ açıklamalar yapanları ‘halkı hayal kırıklığına uğratarak rejimi zayıflatmak istemekle’ suçladı:
“Seçimler karşı olan dışarıdaki düşmanlar, sistemi zayıflatmaya çalışıyorlar. Halkın seçimlere katılımını zayıflatmanın ülkeyi zayıflatmak olduğunu, ülke zayıfladığında da ülkenin güvenliğini istikrarsızlaştırabileceklerini çok iyi biliyorlar.”
Seçimlerin halkın sahadaki varlığını da gösterdiğini vurgulayan Hamaney bunun ‘rejimin halk tabanı’ anlamına geldiğini, İran'ın siyasi, askeri ve ekonomik araçlara sahip olduğuna işaret ederek halkın ‘eşsiz bir güç aracı’ olduğunu söyledi.
Yarınki seçimlerde halkın katılım oranı, Cumhurbaşkanı Hasan Ruhani'nin ikinci döneminde ülkede patlak veren çok sayıda grev ve protesto gösterisinin ardından yapılan ilk cumhurbaşkanlığı olması nedeniyle rejimin meşruiyetine dair bir sınav olarak görülüyor. İran’da geçtiğimiz yıl kasım ayında yapılan milletvekili seçimlerinde ülke genelinde seçmenlerin yüzde 57’si, başkent Tahran'da ise yüzde 75’i sandık başına gitmedi.
Ruhani hükümeti uzun süre kötü ekonomik durum nedeniyle eski ABD Başkan Donald Trump tarafından İran'ın davranışını değiştirmek amacıyla yeniden uygulanan yaptırımlarını, muhafazakar çizgideki muhaliflerini de 2017 Aralık ayının ortalarında orta sınıf tarafından başlatılan protesto gösterilerinin arkasında olmakla suçladı. Hükümet, protestoların ABD Başkanı’nı nükleer anlaşmadan çekilmeye ittiğini savundu.
Göstericiler, muhafazakar kesimi, reformist akımı, dış politikayı ve bölgesel gündemle ilgili harcamaları kınayan sloganlar attılar. Sloganların öne çıkanlarından biri “Ne reformist ne muhafazakar, hikaye bitti” oldu.
Ruhani'nin ikinci döneminde reformist hareketle ilişkisi iyi değildi. Ruhani, ikinci döneminin ilk aylardan itibaren reformistleri, önde gelen reformist isimler Mir Hüseyin Musevi ve Mehdi Kerrubi'nin ev hapsini kaldırma sözünü görmezden geldiği için kızdırdı. Ruhani’nin Musevi ve Kerrubi’yi hükümetine dahil etmekten geri adım atması ve ABD yaptırımlarının uygulanmasından sonra muhafazakarların çizgisine benzer bir yaklaşım sergilemesi reformistlerin öfkesini daha da artırdı.
Reformcuların, Ruhani hükümetinin başta döviz piyasasını yönetme ve doların fiyatını yükseltme olmak üzere ekonomi politikasına ilişkin bir takım çekinceleri vardı. Ruhani hükümetinin protestoların bastırılmasına ilişkin tutumu, reformist hareketin destekçileri arasında öfkeye yol açtı. Birçok reformist parti, Ruhani’nin vaatlerinin sekteye uğramasının, reformistlerin halk tabanında kan kaybetmesine ve halkın reformistlerden yüz çevirmesine neden olduğunu düşünüyorlar.
Toronto Üniversitesi'nde “Ruhani Metre” adı altında yürütülen çalışmada Cumhurbaşkanı Hasan Ruhani’nin sekiz yıllık cumhurbaşkanlığı sürecinde ekonomik meseleler, dış ve iç politika, kültürel ve sosyal konularda verdiği 100 sözün ayrıntıları izlendi. Araştırma programına göre Ruhani şimdiye kadar 9 vaadini tam, 8 vaadini ise eksik olarak yerine getirdi. Takibi devam eden 11 vaat daha var. Diğer yandan yerine getirilemeyen 52 vaat ise söz konusu 11 vaadin yerine getirilmesiyle bağlantılıydı. Araştırmaya göre ayrıca Ruhani’nin ilk döneminden kalan ve takibine devam edilmeyen 9 vaadi daha bulunuyor.

Refik Huri

Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi'nin helikopter kazasında ölmesi, İran'ı kritik bir dönemde iki halef kriziyle karşı karşıya bıraktı; birincisi zamanından önce gelen cumhurbaşkanının halefi krizi. İkincisi,1979'da İslam Devrimi'nin fitilini ateşleyen İmam Humeyni’den çok daha uzun süre hüküm süren Dini Lider Ali Hamaney'in sağlık durumu sebebiyle zamanı yaklaşan halefini seçme krizi. Hamaney'in halefinin radikal bir din adamı olacağı kesin ve Reisi öne çıkan bir adaydı. Hem Dini Lider hem de Dini Lider’in istediği seçeneğe oy veren Uzmanlar Konseyi çevresinde önemli bir seçenekti. Reisi'nin halefi konusu ise görünürde Reisi, Ahmedinejad ve Hatemi gibi aşırı muhafazakâr veya Rafsancani ve Ruhani gibi reformcu ve ılımlı bir figür olacak din adamı ya da eski Devrim Muhafızları subayı seçeneklerine açık görünüyor.

Sistemin gerçek hesapları arasında hiçbir fark yok. Zira gerçek güç, “ilahi meşruiyete” sahip olan, kayıp ve beklenen “zamanın sahibinin” vekili olan Dini Liderin elinde. Herhangi bir dini rejim gibi, gittikçe daha da aşırılaşma yönünde ilerlemeye mahkûm bir rejimde, Dini Liderin aşırı muhafazakâr olması doğal. Teorik olarak “halk meşruiyetini” temsil eden cumhurbaşkanlığı makamı için muhafazakâr ya da ılımlı adayları seçen de odur. Seçimler, ister iç koşullar isterse dış ilişkilerin görünen yönü olsun, rejimin her aşamadaki ihtiyaçlarına bağlıdır. Dünyada İran’daki “reformcu akımın” başarısı üzerine oynanan bahisler bağlamında yapılan eski ve yeni tartışmalar ise bir nevi kendini kandırmadır. Dini Liderin iradesi olmadan hiçbir reformcu iktidara ulaşamaz. Cumhurbaşkanı Muhammed Hatemi, Hasan Ruhani ve onlardan önce İmam Humeyni'nin ölümünden sonra arkadaşı Ali Hamaney'in Dini Lider konumuna gelmesinde önemli rol oynayan Haşimi Rafsancani'de olduğu gibi, iktidara gelip çizilen kırmızı çizgileri aşmaya çalışan herhangi bir reformcu figür izolasyona mahkumdur.

Hamaney, "bugün ülkenin asıl meselesinin ekonomi ve temel zayıf noktasının da ekonomik mesele" olduğunu düşünüyorsa, Reisi'nin halefi ekonomiye odaklanacak, insanları ekonomik durumdan ve uygulanan sosyal kısıtlamaların sertliğinden kaynaklanan toplumsal memnuniyetsizliklerini azaltmaya ikna edecek ılımlı bir şahsiyet olabilir. Ama bunun aksini düşünenler de var. Bunlara göre Reisi'nin Türkiye, Mısır, Suudi Arabistan, BAE, Katar ve diğerlerine açılma konusunda yaptıkları, ancak ılımlı bir cumhurbaşkanının aksine sorgulanmadan esneklik gösterebilecek katı görüşlü bir cumhurbaşkanı tarafından yapılabilirdi. Pratik olarak Hamaney'in elinde olan anahtar, adayları eleyen ve Reisi'nin aday gösterilmesi sırasında kazanacağı korkusuyla Ali Laricani’nin yarış dışı bırakılmasında olduğu gibi, seçilen adaya tehdit oluşturanların adaylığını önleyen Anayasa Koruma Konseyi'ne ödünç olarak veriliyor. Konsey, eski cumhurbaşkanı Ruhani’nin bile, uzun süredir üyesi olmasına rağmen Uzmanlar Konseyi'ne aday olmaya uygun olmadığına karar vermişti. Bunun nedeni, İmam Humeyni'nin en başından beri İslam Cumhuriyeti'nin en yüksek önceliklerini belirlemiş olmasıdır ve bunlardan en öne çıkanları iki tanedir. Birincisi, "İslam hükümeti velayet ile imanın ikizidir ve düzeni sağlamak bir görev borcudur." İkincisi ise "devrimi ihraç etmek, çünkü rejim kapalı bir ortamda kalırsa kesinlikle yenilgi ile yüzleşecektir." Arap ülkelerindeki Şii milis gruplara “yatırım” yapılması ve Filistin kartına sahip olunmaya çalışılması da bundandır. Bunun hiçbir bölgesel güçte daha önce görülmemiş pratik uygulaması ise Lübnan'da Hizbullah, Irak’ta Haşdi Şabi, özellikle de Hizbullah Tugayları, Seyyid el-Şuhada Tugayı, Kays el-Hazali hareketi, Suriye'de Afganlardan oluşan Fatimiyyun Tugayı ile Pakistanlılardan oluşan Zeynebiyyun Tugayı gibi silahlı mezhepçi ideolojik grupların kurulması, Yemen’de Ensarullah (Husiler), Gazze’de Hamas ve İslami Cihat’ın desteklenmesidir. İran'ın hiçbir şey yapmadan kazanmasını sağlayan da budur. Vekalet ile kazanıyor, vekalet ile savaşıyor ve vekalet ile anlaşıyor. Brookings Enstitüsü Başkan Yardımcısı ve Dış Politika Programı Direktörü Susan Maloney'nin söylediği gibi, Tahran'ın bölgede bahse girdiği şey bir kaos sistemidir. Maloney İran'ın stratejisini "güçlü düşmanlarına, özellikle de ABD'ye karşı avantaj elde etmenin ekonomik açıdan ucuz bir yolu olarak, asimetrik savaşa yatırım yapmak" olarak tanımlıyor. Sahne çok çelişkili ve Sovyetler Birliği'nde yaşanan ve onun çöküşüne yol açan duruma benziyor; içeride ekonomik zayıflık, dışarıda güçlü nüfuz ve büyük harcamaların yapıldığı askeri güç. Hamaney'in 2003'te İran penceresinden gördüğü kadarıyla bölgedeki sahne şöyleydi; “Washington yeni bir Ortadoğu yaratma konusunda tamamen başarısız oldu. Bölgenin jeopolitik haritasının köklü bir değişim içinde olduğu doğru ama bu ABD'nin değil, direniş cephesinin yararına bir değişim. Evet, Batı Asya'nın jeopolitik haritası değişti ama direnişin lehine olacak şekilde değişti.” Dahili sahneye gelince, zorlu ekonomik durumdan duyulan memnuniyetsizlik nedeniyle halk seçimlere katılma konusunda isteksiz. Kadınlara başörtüsünün dayatılmasına, sosyal davranışlar ve giyim üzerindeki kısıtlamaların sıkılaştırılmasına karşı gösteriler düzenleniyor. Son parlamento seçimlerine seçmenlerin ancak yüzde 41'i katıldı. Başkent Tahran'da bu oran yüzde 19'du.Türk analist Murat Yetkin, "İran rejimi uzun menzilli füzeler üretebiliyor ama Cumhurbaşkanı Reisi'nin uçağının yerini tam olarak belirleyemiyor" derken abartmıyordu. Aslında İran'ın uçağın düşüşüne ilişkin hikayesi hâlâ eksik. Dahası kazanın gerçek nedenleri, teknik neden veya sisten mi kaynaklandığı, yoksa sabotaj sonucu mu olduğu gibi sorular cevapsız kalacak kadar boşluklarla dolu. Resim net değil; cumhurbaşkanının uçağı düşerken kendisine eşlik eden iki uçak Tebriz'e dönüş yolculuğuna nasıl devam edebildi? Reisi'nin dini lider konumuna gelmesini engellemek için biri bir komplo mu kurdu? Cenaze törenlerinde Şiiliğin abartılı tezahürleri, soruları gülünç hale getirmeye yönelik bir çaba mıydı?

Totaliter rejimlerde gerçeği bilmek zordur. Ancak içeride baskı ve disipline, bölgede ise kaosa bel bağlayan İslami rejim, din adamları ve Devrim Muhafızları arasında karma bir rejim haline geldi. Devrim Muhafızları, Reisi'nin halefinin seçiminde önemli, Hamaney'in halefinin seçiminde ise daha büyük bir rol oynuyor.

Reformist partiler Reisi’ye karşı Himmeti’yi desteklemek için ittifak kurdular

İran cumhurbaşkanlığı seçimlerinde üç aday yarıştan çekildi.