Baskıya karşı uyaran Tahran’a göre görüşmelerin akıbeti ABD’nin davranışlarına bağlı

Uluslararası toplum, Birleşmiş Milletler Genel Kurulu’nun 76. oturumunda kendini hissettiren yoğun baskının ardından İran’ın davranışlarını değiştirmesi gerektiği konusunda hemfikir oldu. İran Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi söz konusu atmosferle eşzamanlı olarak, İngiltere Büyükelçisi Simon Shercliff’e bu baskının ‘Tahran’a boyun eğdirmeyeceğini’ iletti.
Dışişleri Bakanı Hüseyin Emir Abdullahiyan, Viyana müzakerelerine devam etme konusundaki nihai karar kriterinin diplomatik ve medya mesajları ile değil ABD’nin davranışları doğrultusunda belirleneceğini söyledi.
Reisi, 26 Eylül’de yeni İngiltere Büyükelçisi Simon Shercliff ve yeni Avusturya Büyükelçisi Wolf Dietrich Heim ile ayrı ayrı gerçekleştirdiği görüşmelerde Viyana görüşmelerine atıf yapmadı. Ancak Batı’dan yapılan baskılara ve yaptırımlara değindi.
İbrahim Reisi, ülkesi nükleer anlaşmayla yakın bağları olan Avusturya Büyükelçisi’ne, İran ve diğer taraflar arasındaki müzakerelere ev sahipliği yaptığı için “Engeller bizi asla durdurmadı” açıklamasında bulundu. Tahran’ın Avusturya ve diğer ülkelerle ticari ve ekonomik iş birliğine hazır olduğunu vurgulayan Reisi yaptırımların ‘rahatsızlık kaynağı’ olduğunu ifade etti. Reisi, İran’ın ‘barışçıl’ faaliyetleri hakkında Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı’ndan (UAEA) gelen çok sayıda raporda yer alan bilgileri de ‘temelsiz’ olarak nitelendirdi. Ayrıca ABD’nin üç yıldan uzun bir süre önce nükleer anlaşmadan çekilmesini de eleştirdi.
Reisi, İngiliz Büyükelçi’ye de “Ülkemiz bağımsızdır. Bağımsızlığımız sadece bir iddia değildir” dedi. Yeni Büyükelçi’den bu ifadenin anlamını, Farsça bilmesi dolayısıyla İngiliz hükümetindeki yetkililere açıklamasını istedi. Nükleer anlaşmaya doğrudan değinmeyen İbrahim Reisi açıklamasında “İran halkı, diğer ülkelerin kibirli olduğunu hissettiklerinde yanıt verecektir. Onlar, diz çökmezler” dedi. Çalışmanın ve iş birliği yapmanın en iyi yolunun ‘karşılıklı saygı’ olduğunu belirten İran Cumhurbaşkanı “Avrupa ve Batı, deneyimlerine dayanarak İran’ı bağımsız bir ülke olarak görmelidir” ifadesini kullandı. Reisi, ‘hegemonik’ olarak nitelendirdiği yönetimlerin İran’ın diğer ülkelerle ilişkiler kurma çabası üzerindeki etkisi konusunda uyardı. Ayrıca özellikle 1988’deki toplu infazlardan sorumlu ‘ölüm komitesindeki’ rolü nedeniyle İran yargısındaki sicilini de eleştirilen Reisi, ülkesine insan hakları koşullarını iyileştirmesi için yapılan baskıya da tepki gösterdi. İbrahim Reisi, insan haklarının ‘devletlere darbe indirmek için siyasi bir silah haline geldiğini’ söylerken, “Dini inançlar temelinde, insan haklarına saygı göstermeyi görevimiz olarak görüyoruz” ifadelerini kullandı.
İngiltere Dışişleri Bakanı Liz Truss ve Abdullahiyan da Genel Kurul toplantısının oturum aralarında bir araya geldi. İngiltere’nin gündeminde başta Thomson Reuters kuruluşundan yardım görevlisi Nazanin Zaghari-Ratcliffe olmak üzere Tahran’da alıkoyulan İngiliz tutuklular ve nükleer anlaşmanın yeniden canlandırılması vardı.
Truss, görüşmeden birkaç saat sonra Twitter üzerinden yayınladığı bir mesaj ile tutukluluğunun 2 bininci gününde olan Zaghari-Ratcliffe’in içinde bulunduğu kötü durumu hatırlattı. İran’a baskı uyguladıklarını belirterek sonuna kadar zorlamaya devam edecekleri taahhüdünde bulundu. İngiliz Bakan mesajında ayrıca “İnsanlar pazarlık kartı değildir” dedi.
İran asıllı ABD’lilerin keyfi bir biçimde hapis tutulmalarını kınayan ABD Dışişleri Bakanı Antony Blinken de Truss’a destek verdi.
İran Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü Said Hatibzade ise Londra’nın gerçekte kullandığı tonu yansıtmayan ‘sert mesajlara’ karşı uyarıda bulundu.
İngiltere’nin Orta Doğu ve Kuzey Afrika’dan Sorumlu Devlet Bakanı James Cleverly, Tahran’la gerçekleşen görüşmesiyle eş zamanlı olarak Kuveyt Haber Ajansı’na (KUNA) verdiği özel bir röportajda şunları söyledi:
“Truss, İranlı mevkidaşına ‘Tahran’ın nükleer silah elde etmeyeceği konusunda kararlı olduğumuzu’ ve ‘bölgede aktif ama barışçıl bir devlet olmanın kendi çıkarına olduğunu’ açıkça bildirdi.”
İngiltere’nin geleceği güvence altına almanın nükleer silah elde etmeye bağlı olmadığını göstermek için İranlılarla birlikte çalışmaya istekli olduğunu belirten Cleverly, “Barışa ve bölge ülkelerinin iç işlerine karışmamaya bağlılıklarını gösterirlerse kendileriyle birlikte faaliyete geçeceğiz” dedi.
Abdullahiyan, 26 Eylül sabahı New York’tan Tahran’a geri döndü. IRNA ve devlet televizyonuna açıklamada bulunan İranlı Bakan, “Nihai karar kriterimiz, ABD’lilerin sözleri ve vaatleri değil, pratik davranışlarıdır” dedi. “ABD’lilerden medya ve diplomatik kanallar üzerinden aldığımız farklı mesajlar nihai karar kriterimizde etkili olmayacak” ifadelerini kullanan Abdullahiyan, Avrupa dış politika yetkilisinin yanı sıra Birleşmiş Milletler (BM) Genel Sekretrei Antonio Guterres ve Avrupa troykasından mevkidaşları ile gerçekleşen görüşmelere de değindi. ‘İran’ın nükleer anlaşmaya ve Viyana müzakerelerine dönüş yolunu’ ele aldığı bilgisini paylaştı.
Abdullahiyan, dışişleri bakanı olarak katıldığı ilk toplantı için “Ülkeler yeni hükümetin politikasını dinlemek için yarışıyor” değerlendirmesinde bulundu. Yeni hükümetin dış politikasını netleştirmek için fırsat olduğunu belirten İranlı Bakan, yeni hükümetin önerdiği eksenlere ve yaklaşımlara diğer ülkelerin olumlu tepkiler verdiğini söyledi.
İran Dışişleri Bakanı, cumartesi günü erken saatlerde İran programında kaydedilen ilerlemeyle ilgili endişeleri de gidermeye çalıştı. IRNA’ya ‘bunların tamamen asılsız’ olduğunu aktardı. Avrupalı tarafların endişelerinin, ‘attıkları adımlar sırasında nükleer taahhütlerinin bir kısmından ayrılmalarından’ kaynaklandığını vurgulayan Abdullahiyan, söz konusu yönetimlerin müzakerelere devam etme ısrarına ilişkin olarak şunları söyledi:
“Nükleer ilerlememizde endişe verici buldukları bir aşamaya ulaşabileceğimize inanıyorlar. İncelememiz biter bitmez müzakerelere döneceğiz. Diğer taraflara bu fırsatı değerlendirmelerini söyledik.”
Tahran’ın diplomatik görüşmelerin durduğu bir zamanda, bu yılın başından bu yana attığı adımlar ise uzmanları endişelendiriyor. UAEA geçen ay İran’ı sert bir şekilde eleştirerek, Tahran’ı, rapor edilmeyen gizli faaliyetleri hakkında yürütülen bir soruşturmada iş birliği yapmayı kabul etmemekle ve önemli takip faaliyetlerini tehlikeye atmakla suçladı.
İran, nükleer anlaşmaya geri dönmeye açık olduğunu ifade eden Joe Biden’ın göreve gelmesinin ardından uranyum zenginleştirme oranını yüzde 20’ye çıkardı. Ardından nisan ayında bu oranı yüzde 60’a yükselterek atom bombası yapmak için gerekli orana yaklaşmış oldu.
Bilim ve Uluslararası Güvenlik Enstitüsü, bir ay içerisinde İran’ın diğer teknik aşamalardan bağımsız olarak atom bombası üretmek için yeterli malzemeye sahip olacağı konusunda uyardı. Reisi hükümetinin destekçileri kendisinden, Nisan-Haziran döneminde gerçekleştirilen altı müzakere turunun yeniden gözden geçirmesini ve önceki hükümetin ulaştığı yerden görüşmelere devam etmemesini bekliyor.
Biden yönetimi, nükleer anlaşmayı daha geniş tartışmalar için bir başlangıç noktası yapmak ve uluslararası fikir birliği kazanmak isterken mevcut anlaşmanın kısıtlamalarını uzatmayı, İran’ın Devrim Muhafızları’nın bölgesel faaliyetlerini ele almayı ve kalkınma ve nükleer silahların yayılmasını engellemeyi hedefliyor. Ancak İran’daki nükleer anlaşma karşıtlarının desteğine sahip olan Abdullahiyan geçen cuma günü yaptığı açıklamada “Daha uzun ve daha güçlü bir anlaşma olarak adlandırılan uzlaşıya sahip olmayacağız” dedi.
Arman gazetesi 26 Eylül’de, nükleer anlaşmanın geçen hafta İran’ın katılımını kabul eden Şanghay Anlaşması ile değiştirmeye çalışılmaması konusunda uyardı. Analistler, gazeteye yaptıkları açıklamada ‘müzakerelerdeki gecikmenin durumu daha da karmaşık hale getirdiğini’ belirtirken “Zaman kaybı, iki tarafın daha fazla soruna dahil olmasına yol açacaktır” ifadelerine yer verildi.
Reformist ‘Şark’ gazetesi cuma gününden bu yana Abdullahiyan’dan gelen haberler hakkında değerlendirmelerde bulunduğu haberinde ‘bakanın açıklamalarının İran’ın planı hakkında herhangi bir şeyi netleştirmediğini’ vurguladı.

Refik Huri

İran'ın tarihi geriye dönük olarak düzeltmenin imkânsız bir iş olduğunu kabul etmesi kolay değil. Coğrafyayla oynaması ve Ürdün Kralı İkinci Abdullah'ın Arap ve Sünni ayından Şii Hilali koparmak olarak adlandırdığı projeyi gerçekleştirmek umuduyla, Hegel'in tarihin kurnazlığı olarak adlandırdığı şeye karşı koymaya devam etmesi bir yanılsamadır. Hiçbir orta güç, bölgesel projesine hizmet etmek için savaşlara, kaosa ve istikrarsızlığa İran kadar bel bağlamamıştır. Donald Trump'ın Beyaz Saray'a dönmesinden önce bile, Mollaların yönettiği İslam Cumhuriyeti kadar fırtınanın ortasında duran bir bölgesel güç daha yoktur.

İran, onlarca yıl içinde İslami direniş adı altında silahlı mezhepçi örgütler kurarak en tehlikeli siyasi, askeri, güvenlik ve ideolojik yatırımı yaptı. Ardından bu örgütleri kendisini korumaya, İsrail ve en başta ABD olmak üzere Tahran'ın bütün düşmanlarına karşı vekaleten savaşmaya teşvik etti. Direniş ekseni ve arenalar birliği stratejisi aracılığıyla İsrail ile yaşanan çatışmada kendisini askeri bir aktör olarak dayattı. ABD'ye karşı olan ve onu Batı Asya’dan çıkarmak isteyen, ama bir anlaşma şansı varsa Washington’dan yana oynayan bir oyuncu, Arap sahnesinde bölgesel bir siyasi aktör olarak empoze etti. Çin, Rusya ve Kuzey Kore ile Richard Fontaine ve Andrea Kendall Taylor'ın kargaşa ekseni adını verdiği bir tür örtülü ittifaka da ulaşmış durumda. Kargaşa ekseni, ABD öncülüğündeki uluslararası sisteme karşı duruş ve çok kutuplu sisteme çağrıdır. Çoğulcu bir sistemin yokluğunda, kargaşa ekseninin kaos yaratmak için bir sistem projesine ihtiyacı yoktur.

Ancak İran Dışişleri Bakanı Abbas Arakçi'nin İslam Cumhuriyeti'nin gücünün en önemli bileşeni olarak kabul ettiği direniş ekseninin nispeten düşük maliyeti, jeopolitik ve stratejik olarak maliyetli hale geldi. Zira öncelikle Hamas, İsrail'i sarsan Aksa Tufanı operasyonunun Filistin'i özgürleştirme dalgasının başlangıcı olacağını sandı. İkincisi, Hizbullah Güney Lübnan cephesi üzerinden Hamas'a destek savaşı başlatmaya karar verdi. Üçüncüsü, İran Suriye'de yayıldı. İlk önce Gazze’nin yapıları ve halkı bir imha savaşına maruz kaldı. Ardından Hizbullah ağır darbe aldı. Son olarak da Suriye'de Esed rejimi devrildi, böylece İran Suriye köprüsünü, Filistin kalesini, Arap derinliğini ve Lübnan arenasını kaybetti.

Esasında İran'ın bölgesel projesi, Velayet-i Fakih yönetimine giden yolda bir aşama olan Filistin'i kurtarma projesinden daha büyük ve her iki proje de şu anda çıkmaza girmiş durumda. Filistin'i kurtarma projesi sadece İsrail ve kıyamet silahlarına değil, ABD ve Avrupa duvarlarına tosladı ve Rusya ile Çin tarafından da kabul edilebilir bir proje değil. Ayrıca 22 Arap ülkesini temsil eden Arap Zirvesi, 2000'li yılların başındaki Beyrut Zirvesi'nden itibaren barışın stratejik bir tercih olduğunu teyit etti. İran'ın bölgesel projesi, ABD'yi askeri, güvenlik ve hatta ekonomik olarak Ortadoğu'dan çıkarmak gibi zorlu bir meydan okuma ile çatışıyor. Aynı zamanda kendi halkı, liderleri, ittifakları ve önemli stratejik konumu bulunan büyük ve güçlü bir Arap dünyasıyla da çatışıyor.

Filistin’i gerçekten kurtarmak isteği bir yana, kurtarma gücüne sahip olmayan Tahran, İsrail ile anlaşmazlık yoluyla da olsa iki devletli çözüm yoluna taş koymaya katkıda bulunuyor. Binyamin Netanyahu hükümeti Filistin devletinin kurulmasını reddediyor ve Batı Şeria ile Gazze'yi ilhak etmeyi amaçlıyor. Mollalar rejimi, Batı Şeria ve Gazze'de kurulacak Filistin devleti projesini engellemede İsrail’in ağırlığına ek ağırlık katıyor. Nitekim İsrail, Filistin devletinin kurulmasının Filistin'de bir İran terör üssü kurma projesi olduğunu iddia etmeye başladı. Netanyahu’ya göre sorun, İran'ın Suriye'den çekilmesinden ve İsrail'in Suriye ordusundan kalan stratejik silahları imha eden hava saldırıları düzenlemesinden ve Tahran adına savaşan örgütlerin zayıflatılmasından sonra bile devam ediyor. Hiçbir şey onun bu tutumunu değiştirmiyor. Oysa Irak’ın nükleer reaktörünü yerle bir eden saldırıyı düzenleyen 69. Filo'ya komuta eden pilotun İngiliz dergisi The Economist’e verdiği röportajda da söylediği gibi İsrail için en büyük tehdit İran değil, Filistinlilerle geçinememek ve birlikte yaşayamamaktır. Çünkü İsrail'in karşı karşıya olduğu asıl zorluk, ‘askeri gücünü stratejik kazanımlara ve barışa dönüştürmektir’, aksi takdirde kan daha uzun yıllar akmaya devam edecektir.

Büyük açmaz ikilidir; İran'ın bölgesel projesi, kendi kapasitesinden, Batı ile çatışmasından ve İsrail ile vekiller üzerinden savaşmasından daha büyüktür. Keza İsrail'in bölgesel projesi, Tel Aviv'in ekonomik, askeri ve sosyal olarak taşıyabileceğinden daha büyüktür. Batı ve Doğu'nun İsrail'in aşırılığına ve Filistin devletinin kurulması fırsatının kaçırılmasına yönelik sabrını zorlamaktadır. General Şaron'un dediği gibi, Washington'un hizmetinde olan “yüzen bir uçak gemisi” konumundan çıkıp Amerikan korumasına ihtiyaç duyan İsrail'in yükünü ABD'nin ne kadar süre ve ne ölçüde taşıyacağı da bilinmemektedir. Buradaki ders, herkesin göreceği şekilde duvara asılı olan Amerikalı stratejik analist Anthony Cordesman'ın şu sözüdür: “Savaşlar riskleri ortadan kaldırmakla ilgili değil, riskleri yönetmekle ilgilidir.”

*Bu makale Şarku’l Avsat tarafından Independent Arabia’dan çevrilmiştir.

Baskıya karşı uyaran Tahran’a göre görüşmelerin akıbeti ABD’nin davranışlarına bağlı

Reisi, İngiltere Büyükelçisi Shercliff’ten İran’ı ‘bağımsız bir ülke’ olarak görmesini istedi.