Şii uyanışı

“Heyhat! Zillet, boyun eğmek bizden uzaktır.”

Özgürlük ve insan onurunun savunucuları, her zaman siyasi itaatten kurtulma şiarını destekliyorlar. (AFP)
Özgürlük ve insan onurunun savunucuları, her zaman siyasi itaatten kurtulma şiarını destekliyorlar. (AFP)
TT

Şii uyanışı

Özgürlük ve insan onurunun savunucuları, her zaman siyasi itaatten kurtulma şiarını destekliyorlar. (AFP)
Özgürlük ve insan onurunun savunucuları, her zaman siyasi itaatten kurtulma şiarını destekliyorlar. (AFP)

Saad bin Tıfle el-Acemi
Aşırılığa, siyasi sarıklı ve sakallılara dini itaate ve akıl teslimiyetine karşı ileri sürülen herhangi bir görüşte, her zaman, din veya mezhebin kastedilmediği belirtilmek zorunda kalınıyor. İçinde yaşadığımız fikri ve dini terör kültürü bizi, fikir belirtmeden önce böyle bir açıklamaya yapmaya mecbur bırakıyor. ‘A’ mezhebinin mensupları sizi ‘B’ mezhebinin mensubu olarak görecek. ‘B’ mezhebinin mensupları aşırılıklarıyla ilgili düşüncenizi, onları motive eden mezhepçiliğin meydana getirdiğini ve tıpkı onlar gibi sizi de motive ettiğini düşünecekler.
Özgürlük ve insan onurunun savunucuları her zaman, siyasi sakal bırakıp sarık giyenlerin yönettiği, körü körüne siyasi itaatten kurtulma şiarını destekliyorlar. Bu dini-siyasi liderler, dünya hayatında onların direktiflerine boyun eğmeyi reddeden hür düşünce yanlısı isyan ederlerse efendi olamazlar. Sorular sorulması ve akıl ile düşünce özgürlüğünden gurur duyulması halinde sözlerinin bir hükmü kalmaz. Destekçileri düşünmeden, akıllarını onlara teslim etmek zorundalar. Kim onlara karşı gelirse mürted ve kafir yaftalamasını hak edip belaya ve helak olmaya mahkumdur. Bu dünyada rezil rüsva olup ahirette de hüsrana uğrayanlardan olurlar.
Takip edilen ve tabi olunan arasındaki bu üstün ilişki, sadece belirli bir dinin takipçilerinde görülmüyor. Ancak bizi ilgilendiren şey bu ilişkinin, hilafet veya velayet savunucularının siyasi itaatine inanan milyonlarca takipçiyle aramızda yaygın olarak var olmasıdır. Hilafet savunucuları, ‘el-Kaide’ ve DEAŞ tarzında hilafetin nasıl olması gerektiğine dair rehberlikleri ve silahlı yorumlarıyla ‘Müslüman Kardeşler’ (İhvan-ı Müslimin) tarafından yönetilmektedir. Velayet savunucuları ise İran'a ve Hamaney'in Tahran'daki liderliğine bağlılığı benimseyen ve ‘velayet-i fakih’ çağrısı yapan Hizbullah’ın yan oluşumları ile İmam Humeyni’nin takipçileri tarafından yönetilmektedir.
Şiiler çifte zulme maruz kaldılar. Halen de kalmaya devam ediyorlar: Ülkelerinde kendi aralarında ayrım yapan mezhepçi rejimler ve onları ‘velayet-i fakihe’ itaate zorlayan mezhep mensupları tarafından estirilen fikri ve kanlı teröre...
Vatandaşlar arasında mezhep farkı gözetmeksizin eşitliği savunan medeni kanunlar, Şii mensupları arasındaki ‘velayet-i fakih’ sisteminin takipçilerini güçsüzleştirmektedir. Ayrımcılık yasalarının yürürlükte kalması, ‘velayet-i fakih’ sistemini ve bu sistemin siyasi emirlerine ve yasaklarına uyulmasını savunanların kurumak bilmeyen kaynağıdır. Düşkünlere, haklarına,  Ehl-i beyte ve takipçilerine ‘şamar atılmasının’ baş sebebidir.
Bir ay içerisinde iki Şii* Körfez vatandaşının (Kuveytli bir doktor ve bir üniversitede profesör olarak görev yapan Dr. Süleyman el-Hadari ve biyoloji diplomasına sahip Suudi bir araştırmacı ve medya çalışanı Hasan el-Mustafa) televizyon röportajlarını izledim. İki röportaj, dışa bağımlılığa karşı ‘Şii uyanışı’nın bir simgesi ve özellikle Arap ve Körfez Şii mezhebi içinde güçlenen bir akımın tarihi belgesiydi. Bu iki isim, başkalarının kavgalarına sürüklenmeyi reddeden, geçmişte yaşamanın prangalarını kıran, tarihi Cemel, Sıffin ve Kerbela'da durdurmaya karşı olan ve politikacılar tarafından çıkarları, özellikle de İran'ın çıkarları için halkları ve ülkelerinin istikrarı pahasına ticaret malzemesi haline getirilen ehl-i beyt sevgisinin veya doktrininin siyasetin köle pazarında bir meta olmasına izin vermeyen aklı başında, hür ve halkın sesi olan insanlardı.
Şiiler vatanseverliklerini birdenbire keşfetmediler. Mezhepleri gibi vatanseverlikleri de hep vardı. Ancak Şii uyanışı, Körfez ülkelerinde, özellikle Suudi Arabistan'da yurttaşlık algısını, mensubiyetleri ne olursa olsun vatandaşları eşit gören yasaların çıkarılması ile güçlendiren kanuni-sivil bir uyanışla aynı zamana denk geldi. Yukarıda söz ettiğimiz kişilerin Suudi Arabistan merkezli iki ayrı kanala çıkması bu uyanışın bir delilidir. Bu iki isim, izleyiciye kesin olan şu şeyi vurguladı: Ülkelerimizin vatandaşları olarak bizler, ülkemizdeki insanlarla eşit bir şekilde haklarımızdan yararlanmaya ve yasal sorumluluklarımıza uymaya çalışıyoruz. Bizim için asıl destek, ancak nefret söylemini önleyen ve tüm vatandaşlar için medeni haklar ortaya koyan medeni hukuk devletinin güçlendirilmesiyle sağlanabilir.
Şii uyanışı fikri bir terörle karşı karşıya ve Şiiler mezhepleri içinde tehdit ve sindirmelere maruz kalıyor. Ancak buna rağmen, düşüncelere vurulan prangalara karşı ayaklanma, bunları kırma ve zindanlarının dışında vatanın ufkuna ve sınır tanımayan, siyasi sarıklıların sanrılarını, kuruntularını ve trajikomik hikayelerini kabul etmeyen, sarık, haç veya siyasi rahipliğin diğer simgelerini takan başka bir kişinin aklına boyun eğmeyen geniş bir zihne doğru düşünme çağrısında bulunan bir Arap Şii uyanışına tanık oluyoruz.
Bu uyanışın sloganı şöyle:
“Heyhat! Zillet, boyun eğmek bizden uzaktır.”

*(Burada Şii kelimesini mezhepsel bir sınıflandırma için değil epistemolojik bir çıkarım için kullandım.)



İran'da iki halef seçimi krizi: Ilımlılık ve aşırılık oyunu

Devrim Muhafızları, Reisi'nin halefinin seçiminde önemli, Hamaney'in halefinin seçiminde ise daha büyük bir rol oynuyor (Reuters)
Devrim Muhafızları, Reisi'nin halefinin seçiminde önemli, Hamaney'in halefinin seçiminde ise daha büyük bir rol oynuyor (Reuters)
TT

İran'da iki halef seçimi krizi: Ilımlılık ve aşırılık oyunu

Devrim Muhafızları, Reisi'nin halefinin seçiminde önemli, Hamaney'in halefinin seçiminde ise daha büyük bir rol oynuyor (Reuters)
Devrim Muhafızları, Reisi'nin halefinin seçiminde önemli, Hamaney'in halefinin seçiminde ise daha büyük bir rol oynuyor (Reuters)

Refik Huri

Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi'nin helikopter kazasında ölmesi, İran'ı kritik bir dönemde iki halef kriziyle karşı karşıya bıraktı; birincisi zamanından önce gelen cumhurbaşkanının halefi krizi. İkincisi,1979'da İslam Devrimi'nin fitilini ateşleyen İmam Humeyni’den çok daha uzun süre hüküm süren Dini Lider Ali Hamaney'in sağlık durumu sebebiyle zamanı yaklaşan halefini seçme krizi. Hamaney'in halefinin radikal bir din adamı olacağı kesin ve Reisi öne çıkan bir adaydı. Hem Dini Lider hem de Dini Lider’in istediği seçeneğe oy veren Uzmanlar Konseyi çevresinde önemli bir seçenekti. Reisi'nin halefi konusu ise görünürde Reisi, Ahmedinejad ve Hatemi gibi aşırı muhafazakâr veya Rafsancani ve Ruhani gibi reformcu ve ılımlı bir figür olacak din adamı ya da eski Devrim Muhafızları subayı seçeneklerine açık görünüyor.

Sistemin gerçek hesapları arasında hiçbir fark yok. Zira gerçek güç, “ilahi meşruiyete” sahip olan, kayıp ve beklenen “zamanın sahibinin” vekili olan Dini Liderin elinde. Herhangi bir dini rejim gibi, gittikçe daha da aşırılaşma yönünde ilerlemeye mahkûm bir rejimde, Dini Liderin aşırı muhafazakâr olması doğal. Teorik olarak “halk meşruiyetini” temsil eden cumhurbaşkanlığı makamı için muhafazakâr ya da ılımlı adayları seçen de odur. Seçimler, ister iç koşullar isterse dış ilişkilerin görünen yönü olsun, rejimin her aşamadaki ihtiyaçlarına bağlıdır. Dünyada İran’daki “reformcu akımın” başarısı üzerine oynanan bahisler bağlamında yapılan eski ve yeni tartışmalar ise bir nevi kendini kandırmadır. Dini Liderin iradesi olmadan hiçbir reformcu iktidara ulaşamaz. Cumhurbaşkanı Muhammed Hatemi, Hasan Ruhani ve onlardan önce İmam Humeyni'nin ölümünden sonra arkadaşı Ali Hamaney'in Dini Lider konumuna gelmesinde önemli rol oynayan Haşimi Rafsancani'de olduğu gibi, iktidara gelip çizilen kırmızı çizgileri aşmaya çalışan herhangi bir reformcu figür izolasyona mahkumdur.

Hamaney, "bugün ülkenin asıl meselesinin ekonomi ve temel zayıf noktasının da ekonomik mesele" olduğunu düşünüyorsa, Reisi'nin halefi ekonomiye odaklanacak, insanları ekonomik durumdan ve uygulanan sosyal kısıtlamaların sertliğinden kaynaklanan toplumsal memnuniyetsizliklerini azaltmaya ikna edecek ılımlı bir şahsiyet olabilir. Ama bunun aksini düşünenler de var. Bunlara göre Reisi'nin Türkiye, Mısır, Suudi Arabistan, BAE, Katar ve diğerlerine açılma konusunda yaptıkları, ancak ılımlı bir cumhurbaşkanının aksine sorgulanmadan esneklik gösterebilecek katı görüşlü bir cumhurbaşkanı tarafından yapılabilirdi. Pratik olarak Hamaney'in elinde olan anahtar, adayları eleyen ve Reisi'nin aday gösterilmesi sırasında kazanacağı korkusuyla Ali Laricani’nin yarış dışı bırakılmasında olduğu gibi, seçilen adaya tehdit oluşturanların adaylığını önleyen Anayasa Koruma Konseyi'ne ödünç olarak veriliyor. Konsey, eski cumhurbaşkanı Ruhani’nin bile, uzun süredir üyesi olmasına rağmen Uzmanlar Konseyi'ne aday olmaya uygun olmadığına karar vermişti. Bunun nedeni, İmam Humeyni'nin en başından beri İslam Cumhuriyeti'nin en yüksek önceliklerini belirlemiş olmasıdır ve bunlardan en öne çıkanları iki tanedir. Birincisi, "İslam hükümeti velayet ile imanın ikizidir ve düzeni sağlamak bir görev borcudur." İkincisi ise "devrimi ihraç etmek, çünkü rejim kapalı bir ortamda kalırsa kesinlikle yenilgi ile yüzleşecektir." Arap ülkelerindeki Şii milis gruplara “yatırım” yapılması ve Filistin kartına sahip olunmaya çalışılması da bundandır. Bunun hiçbir bölgesel güçte daha önce görülmemiş pratik uygulaması ise Lübnan'da Hizbullah, Irak’ta Haşdi Şabi, özellikle de Hizbullah Tugayları, Seyyid el-Şuhada Tugayı, Kays el-Hazali hareketi, Suriye'de Afganlardan oluşan Fatimiyyun Tugayı ile Pakistanlılardan oluşan Zeynebiyyun Tugayı gibi silahlı mezhepçi ideolojik grupların kurulması, Yemen’de Ensarullah (Husiler), Gazze’de Hamas ve İslami Cihat’ın desteklenmesidir. İran'ın hiçbir şey yapmadan kazanmasını sağlayan da budur. Vekalet ile kazanıyor, vekalet ile savaşıyor ve vekalet ile anlaşıyor. Brookings Enstitüsü Başkan Yardımcısı ve Dış Politika Programı Direktörü Susan Maloney'nin söylediği gibi, Tahran'ın bölgede bahse girdiği şey bir kaos sistemidir. Maloney İran'ın stratejisini "güçlü düşmanlarına, özellikle de ABD'ye karşı avantaj elde etmenin ekonomik açıdan ucuz bir yolu olarak, asimetrik savaşa yatırım yapmak" olarak tanımlıyor. Sahne çok çelişkili ve Sovyetler Birliği'nde yaşanan ve onun çöküşüne yol açan duruma benziyor; içeride ekonomik zayıflık, dışarıda güçlü nüfuz ve büyük harcamaların yapıldığı askeri güç. Hamaney'in 2003'te İran penceresinden gördüğü kadarıyla bölgedeki sahne şöyleydi; “Washington yeni bir Ortadoğu yaratma konusunda tamamen başarısız oldu. Bölgenin jeopolitik haritasının köklü bir değişim içinde olduğu doğru ama bu ABD'nin değil, direniş cephesinin yararına bir değişim. Evet, Batı Asya'nın jeopolitik haritası değişti ama direnişin lehine olacak şekilde değişti.” Dahili sahneye gelince, zorlu ekonomik durumdan duyulan memnuniyetsizlik nedeniyle halk seçimlere katılma konusunda isteksiz. Kadınlara başörtüsünün dayatılmasına, sosyal davranışlar ve giyim üzerindeki kısıtlamaların sıkılaştırılmasına karşı gösteriler düzenleniyor. Son parlamento seçimlerine seçmenlerin ancak yüzde 41'i katıldı. Başkent Tahran'da bu oran yüzde 19'du.Türk analist Murat Yetkin, "İran rejimi uzun menzilli füzeler üretebiliyor ama Cumhurbaşkanı Reisi'nin uçağının yerini tam olarak belirleyemiyor" derken abartmıyordu. Aslında İran'ın uçağın düşüşüne ilişkin hikayesi hâlâ eksik. Dahası kazanın gerçek nedenleri, teknik neden veya sisten mi kaynaklandığı, yoksa sabotaj sonucu mu olduğu gibi sorular cevapsız kalacak kadar boşluklarla dolu. Resim net değil; cumhurbaşkanının uçağı düşerken kendisine eşlik eden iki uçak Tebriz'e dönüş yolculuğuna nasıl devam edebildi? Reisi'nin dini lider konumuna gelmesini engellemek için biri bir komplo mu kurdu? Cenaze törenlerinde Şiiliğin abartılı tezahürleri, soruları gülünç hale getirmeye yönelik bir çaba mıydı?

Totaliter rejimlerde gerçeği bilmek zordur. Ancak içeride baskı ve disipline, bölgede ise kaosa bel bağlayan İslami rejim, din adamları ve Devrim Muhafızları arasında karma bir rejim haline geldi. Devrim Muhafızları, Reisi'nin halefinin seçiminde önemli, Hamaney'in halefinin seçiminde ise daha büyük bir rol oynuyor.