عربي English Türkçe اردو فارسى
Logo
Son Haberler
ARAP DÜNYASI

İran ile yürütülen nükleer müzakerelerin sonlanmasının alternatifleri

Viyana, İran nükleer dosyasına ilişkin müzakere oturumlarına ev sahipliği yapıyor. (AFP)
Viyana, İran nükleer dosyasına ilişkin müzakere oturumlarına ev sahipliği yapıyor. (AFP)
TT
TT

İran ile yürütülen nükleer müzakerelerin sonlanmasının alternatifleri

Viyana, İran nükleer dosyasına ilişkin müzakere oturumlarına ev sahipliği yapıyor. (AFP)
Viyana, İran nükleer dosyasına ilişkin müzakere oturumlarına ev sahipliği yapıyor. (AFP)

Uluslararası Atom Enerjisi Örgütü'nün (UAEA) İran'ı kınama kararı ve Tahran'ın buna tepkisi, mevcut gerçek ile önceki nükleer anlaşmayı yeniden canlandırma veya yeni bir versiyonuna ulaşma umutları arasındaki büyük mesafeyi gösterdi. Artık mesele, Batı ile İran arasındaki nükleer müzakerelerin tamamen ve kalıcı olarak çökmesi durumunda, çatışmanın her iki tarafının sahip olduğu ve kullanabileceği alternatif araçlarda yatıyor.
İran'ın oylamaya katılan 35 ülkeden 30'u tarafından onaylanan örgüt kararını kınaması, örgütün müfettişlerinin Natanz, İsfahan, Tahran ve İran'daki diğer nükleer tesislere yerleştirdiği 27 gözetleme kamerasının çalışmasını durdurmak için atılan hızlı pratik adımları da içeriyor. UAEA Genel Müdürü Rafael Grossi, yukarıda belirtilen kameraların dört haftayı aşmayan bir süre içinde yeniden çalıştırılmasından kaçınmanın, 2015 anlaşmasıyla çalışmaya devam etme şansını ortadan kaldıracağı konusunda uyardı. Buna ek olarak İran'ın uranyum zenginleştirmede kullanılan santrifüjlerin üretim ve kurulumunu hızlandıracağını ve daha etkin yeni modellerini hizmete sunacağı duyuruldu.
İran'ın, geçtiğimiz mart ayında Viyana'da ortaya atılan ve söz konusu dönemde müzakerelerde bir dönüm noktası gibi görünen formülü kabul etmeye yönelik çözüm çabaları ve çağrıları başarısız olursa halen kullanabileceği bazı kartları bulunuyor.
Tahran, İran Devrim Muhafızları Ordusu’nun (DMO) ABD Dışişleri Bakanlığı tarafından yayınlanan uluslararası terör örgütleri listesinden çıkarılması, 2018'de eski ABD Başkanı Donald Trump'ın yaptığı gibi ABD'ye anlaşmadan bir daha çekilmeme garantisi verilmesi ve nihayet anlaşmayı imzalamadan önce İran'a yönelik ABD yaptırımlarının büyük kısmının kaldırılması olan üç talebine bağlılığı sürüyor.  Bu talepleri yerine getirmek için sahip olunan araçlar iki kategoriye ayrılıyor. Bunlardan ilki, uranyum zenginleştirme oranını yüzde 90'a çıkarmak ve Tahran'ın 1970'te imzaladığı Nükleer Silahların Yayılmasını Önleme Antlaşması'ndan çekilmesi ve UAEA ile iş birliği seviyesinin, ajans müfettişlerinin İran nükleer tesislerinde kendilerinden istenen görevleri yerine getirmelerini fiilen engelleyen seviyelere indirilmesi gibi doğrudan İran'ın nükleer faaliyetleriyle ilgili.
Yerel olarak üretilen IR6 santrifüjlerini kullandıktan sonra zenginleştirme seviyesini yüzde 90'a çıkarma tehdidi, zenginleştirilmiş uranyumu nükleer bomba yapımında kullanılan askeri düzeyde plütonyuma dönüştürmek için gereken kritik yüzdeye dokunduğu için en ciddi tehdit olabilir. Bu, birkaç Batılı gözlemcinin, İran'ın atom bombasının tüm bileşenlerine sahip olmasını ‘birkaç hafta’ ve daha fazla olmayana kadar geçen süreyi belirlemesini sağladı.
İkinci kategori ise dolaylı olarak nükleer müzakerelere giren ikinci İran araçları. Burada İran'ın yabancı silahlarının, özellikle DMO’nun – bu nedenle terör örgütleri listesinden çıkarılmasında ısrar ediyor - ve Irak, Lübnan, Yemen ve Suriye ve Gazze gibi birçok Arap ülkesinde onunla bağlantılı yerel güçlerin oynadığı rol devreye giriyor. Nükleer müzakerelerdeki her tökezlemenin, bir İranlı yetkilinin ‘İsrail İran konusunda bir hata yaparsa Tel Aviv ve Hayfa'yı yerle bir etmekle’ tehdit etmesiyle çakışması tesadüf değil.
Lübnan ve İsrail arasındaki deniz sınırlarının çizilmesi konusu, Tahran'ın nükleer müzakerelerinde neler kullanabileceğine dair basit bir örnektir. Lübnan'daki yerel İran ajanı bu gerçeğin farkında ve İran- ABD müzakereleri ihtimallerini yok etmemek için açık denizdeki ‘Kariş’ sahasından gaz çıkarmaya gelen Yunan gemisine karşı herhangi bir pratik önlem almamak için hareket ediyor. Ancak ABD’liler ve İsraillilere deniz sınırları meselesinin, İran müzakere belgeleri listesine girdiğini bildirmekte ısrarcı. Aynı durum, Erbil'in bombalanmasının ve bazı ABD çıkarlarının hedef alınmasının Irak milisleri tarafından yenilendiği, ABD’ye savaş ilan etme noktasına gelmeyen Irak için de geçerli. Bu, Ruslara ait bölgeleri etkisiz hale getirmek için büyük bir Rus-İsrail anlayışı ve Moskova'nın İsrail hava ve füze saldırıları açısından doğrudan çıkarlar olarak gördüğü durum bağlamında İsrail'in Suriye'deki İran bölgelerini havadan bombalamaya devam etmesiyle örtüşüyor.
Bu karmaşık oyuna ayrıca İran ekonomik krizinin tırmanması ve kötüleşen yaşam koşullarına karşı halk öfkesi de dahil oluyor. İsrail'in, İran'ın nükleer tesislerine karşı büyük askeri saldırılar başlatma ve bölgesel ittifakları, İran rejiminin yurtiçinde ve yurt dışındaki muhalifleriyle güvenlik ve askeri iş birliğini güçlendirme tehdidi de bulunuyor.
Ortadoğu'da yeni bir savaş çıkması, özellikle araç yakıtı ve ABD fiyatları üzerinde rekor rakamlara ulaşan petrol fiyatları üzerindeki doğrudan etkisi ve birkaç ay sonra Demokratların seçim servetlerine onarılamaz bir zarar vermesi nedeniyle mevcut ABD yönetiminin görmek istediği bir şey değil. Bu, İran'ın manevra alanını ve Tahran'ın pozisyonlarına tutunma kabiliyetini bir dereceye kadar genişletiyor. Bununla birlikte Batı ve Washington'ın, İran'la ilişkilerdeki sabitlerinden, özellikle de İran'ın nükleer eşiği geçmesini ve bir nükleer silah cephaneliği oluşturmasını önleyeceklerine inanmak için ise herhangi bir neden yok.

Daha fazlasını oku

 
 
ARAP DÜNYASI

Ortadoğu'da yeni bir bölgesel güvenlik sistemi oluşumunun özellikleri neler?

Görsel: Eduardo Ramon
Görsel: Eduardo Ramon
TT
TT

Ortadoğu'da yeni bir bölgesel güvenlik sistemi oluşumunun özellikleri neler?

Görsel: Eduardo Ramon
Görsel: Eduardo Ramon

Bilal Saab

Ortadoğu ülkeleri siyasi açıdan kırılgan olmaya devam ettiği sürece, İran baskı ve ikna yöntemlerini bir arada kullanarak nüfuzunu yaymanın bir yolunu bulacaktır. Ancak İran bugün, 1979 yılındaki devrimden bu yana en zayıf olduğu dönemi yaşıyor. Komşularının siyasi zayıflıklarından ve mezhepsel bölünmelerinden faydalanmak bir yana, zar zor ayakta kalabildiği gerçeğini inkar etmek mümkün değil.

İran'ın onlarca yıl boyunca özenle inşa ettiği milis ağı, Hamas ve Hizbullah'ın İsrail'le son savaşlarının ardından aldıkları askeri yenilgiler ve İran'ın bölgedeki tek müttefiki olan Suriye'deki Beşşar Esed rejiminin çöküşüyle darmadağın oldu.

Tüm bunlar çok önemli olan ‘İran'ın göreceli olarak daha da zayıfladığı mevcut dönem, yeni bir bölgesel güvenlik düzeninin şekillendirilmesi için bir fırsat mı sunuyor?’ sorusunu gündeme getiriyor.

Eğer ABD ve Arap ülkelerinden ortakları güvenlik konusunda daha önce görülmemiş bir şekilde iş birliği ve koordinasyon içinde olurlarsa -ki bu oldukça şüpheli- cevap ‘evet’ olur.

ABD’nin Arap ülkelerinden ortaklarının tutumu

Ancak Donald Trump yönetiminin Ortadoğu politikasında öncelikle Arap ülkelerinden ortaklarının stratejik konumunu göz önünde bulundurması önem taşıyor. Suudi Arabistan, Birleşik Arap Emirlikleri (BAE) ve Katar gibi ülkeler İran'la herhangi bir çatışma arayışında değiller. İran'ı daha da zayıflatmak için bir fırsat var ve bunun tamamen farkındalar, ancak inisiyatif almayacaklar. Bunu hiçbir zaman yapmadılar ve anlaşılabilir nedenlerden dolayı da yapmayacaklar.

İran Devrim Muhafızları Ordusu’nun (DMO) bölgedeki siyasi şiddeti desteklemesi konusunda Tahran’a daha baskıcı bir yaklaşım sergilemesi için Washington’a baskı yapma günleri -en azından öngörülebilir bir gelecek için- geride kaldı. Riyad, Abu Dabi ve diğer bölge ülkelerinin başkentleri Tahran'la uzlaşma ve yakınlaşma yolunu seçtiler. Böylece en önemli öncelikleri olan ekonomik kalkınmaya odaklanabilirler. Çünkü uzun vadeli ekonomik vizyonlarında belirledikleri hedefleri gerçekleştirmek için ihtiyaç duydukları doğrudan yabancı yatırımı çekebilecek sakin ve istikrarlı bir bölge istiyorlar.

Trump ve ABD’nin Arap ülkelerinden ortaklarının genel tutumlarının ötesinde, güvenlik alanında daha fazla iş birliği için pek çok alan olduğu bir gerçek. Aslında iki taraf arasında İran konusunda büyük bir ihtilaf ya da anlaşmazlık olduğu söylenemez.

BAE ve Bahreyn 2020 yılında İsrail ile İbrahim (Abraham) Anlaşmaları imzaladıklarında bile İran'ı yabancılaştırmaktan ya da provoke etmemek için güvenlik alanında iş birliğini kasıtlı olarak vurgulamaktan kaçındılar. Arap ülkeleri ile İsrail arasındaki anlaşmaların imzalanmasının üzerinden dört yıl geçse de henüz anlaşmanın tarafları arasında herhangi bir ortak güvenlik girişimi olduğunu duymadık. Körfez ülkelerinin liderlerinin bugüne kadar Washington'da ya da bölgede ABD’li mevkidaşlarıyla bir araya geldikleri görüşmeler genellikle ekonomi, teknolojik yenilikler ve yatırımlar üzerineydi. Ortak güvenlik hakkında neredeyse hiç konuşmadılar. Öte yandan Körfez ülkelerinin liderleri, ABD ordusunun kendi ülkelerinin topraklarından ister Yemen’deki Husiler ister Irak’taki milisler olsun İran’ın bölgedeki müttefiklerine saldırı düzenlemesine izin vermeyi reddetmeye devam ediyorlar.

Bunların hiçbiri Arap ülkelerinin İran'a aniden güvendikleri ya da kendi güvenlikleri konusunda endişelenmedikleri anlamına gelmiyor. Ancak İran’ın mevcut göreceli zayıflığı, yeni bir bölgesel güvenlik düzeninin şekillendirilmesi için ne kadar fırsat sunarsa sunsun, Arap ülkelerinden ortakların ABD ve İsrail ile güvenlik iş birliği söz konusu olduğunda bir kırmızı çizgisi olduğunu da ortaya koyuyor. Doğru bir şekilde değerlendirdikleri üzere, İran yaralı da olsa yine tehlikeli olmaya devam ediyor.

ABD’nin tutumu

Şarku’l Avsat’ın Al Majalla’dan aktardığı analize göre ABD Başkanı Donald Trump, İran'la ilgili açıklamalarında nükleer anlaşmayı birinci önceliği olarak belirlemiş gibi görünüyor. Trump'ın genel tercihi, Arap ortakları gibi, Ortadoğu'daki tüm savaşları sona erdirmek ve ekonomik kalkınmayı teşvik etmek.

Trump, İran’ın bölgedeki davranışları hakkında fazla bir yorumda bulunmamış ve İran’a yönelik stratejisi henüz olgunlaşmamış olsa da, her zamankinden daha hızlı ilerliyor gibi görünen nükleer meselesine daha çok odaklanıyor. Trump’ın Tahran'a yaklaşımının özü ‘ya anlaşmaya varmak ya da bombalanmayı göze almak’ şeklinde olabilir. Bu da ABD'nin tek başına ya da zaten parmağını tetiğe koymuş olan İsrail ile birlikte benimsediği bir yaklaşım olarak görülebilir.

xsdfgt
Görsel: Eduardo Ramon

Ancak bu Trump'ın İran'ın bölgedeki istikrarsızlaştırıcı faaliyetlerini tamamen görmezden geleceği anlamına gelmiyor. Trump, ilk başkanlık döneminde, 2020 yılının ocak ayında Kudüs Gücü Komutanı General Kasım Süleymani'nin öldürülmesi emrini vermişti.

Süleymani’nin öldürülmesi, İran'ın bölgedeki askeri gücüne indirilmiş yıkıcı bir darbe oldu. Süleymani, Tahran'ın bölgedeki milis ağını bir arada tutan tutkal görevi görüyordu. İranlılar onun yerine geçebilecek birini bulmakta büyük zorluk çekti. Trump, ABD'nin İran'a karşı bu tür saldırgan taktiklerini Tahran'ı nükleer programı konusunda taviz vermeye zorlamanın bir yolu olarak görüyor olabilir.

Güvenlik alanında iş birliğinin geliştirilmesi

Ancak Trump ve ABD’nin Arap ülkelerinden ortaklarının genel tutumlarının ötesinde, güvenlik alanında daha fazla iş birliği için pek çok alan olduğu bir gerçek. Aslında iki taraf arasında İran konusunda büyük bir ihtilaf ya da anlaşmazlık olduğu söylenemez. Çünkü her iki taraf da her zaman olduğu gibi kendi ulusal çıkarlarının peşinde olacaktır. Ancak bölgedeki bu tarihi andan, İran'ın yükselişte ve bölgeyi kasıp kavurduğu değil, düşüşte olduğu bir andan faydalanmak daha önemli.

Trump’ın ekibi İran'la başa çıkmak için bir strateji oluşturmakla meşgulken, İsrail hiç vakit kaybetmiyor. İsrail, İran'la her ne şekilde olursa olsun yüzleşmeye ve onu zayıflatmaya kararlı görünüyor.

Güvenlik alanında iş birliğinin nihai şekli, Trump'ın Suudi Arabistan'a ve muhtemelen diğer Arap ortaklarına ya ikili müzakereler ya da İsrail'in de dahil olduğu çok taraflı müzakereler sonucunda resmi bir savunma anlaşması sunduğu bir senaryo olacaktır. ABD, şimdiye kadar Arap ülkeleri-İsrail normalleşmesinin Filistinlilerin bağımsız bir devlet kurmalarının önünü açacağı ve Riyad'a Washington'dan resmi bir savunma garantisi vereceği yönünde bir fikir sundu. Eğer bu gerçekleşirse, Suudi Arabistan'ın (ve belki de bölgedeki diğer ülkelerin) bölgesel güvenlik konusunda ABD ile iş birliğine yaklaşımını önemli ölçüde etkileyebilir. Riyad, İran'la bir çatışmanın patlak vermesi ya da İran'ın 2019 yılının eylül ayında yaptığı gibi Suudi Arabistan’a bir kez daha saldırması halinde ABD'nin yasal olarak onun adına askeri müdahalede bulunmak zorunda kalacağını bildiğinden ABD ile güçlü bir savunma anlaşmasıyla eskisinden daha fazla iş birliği yapmayı kabul edebilir. İki ülke arasında bu çerçevede ve ABD’nin güvenlik şemsiyesi altında, özellikle de tüm bölgenin yararına olacak entegre hava ve füze savunması alanında çeşitli güvenlik iş birlikleri kurulabilir.

ABD ile savunma anlaşmasına varılmaması halinde Arap ülkelerinden ortaklar ortaya çıkabilecek herhangi bir İran karşıtı ittifaktan uzak durmaya devam edecekler. Bunun yerine Trump’a uzun yıllardır masada olmayan ekipmanlar için lobi yaparak aralarında beşinci nesil uçaklar, iletişim sistemleri, otonom silahlar ve çeşitli mühimmatların da yer aldığı kendi savunma sistemlerini geliştirmeye odaklanmayı sürdürecekler.

Gizli faktör

Trump’ın ekibi İran'la başa çıkmak için bir strateji oluşturmakla meşgulken, İsrail hiç vakit kaybetmiyor. İsrail, İran'la her ne şekilde olursa olsun yüzleşmeye ve onu zayıflatmaya kararlı görünüyor. Hamas ve Hizbullah'a çoktan ağır bir darbe indiren İsrail, geçtiğimiz yılki kısasa kısas saldırılarının ardından İran savunmasının büyük bir kısmını ortadan kaldırmayı başardı. ABD istihbaratına göre İsrail, İran'ın bazı nükleer tesislerini vurmayı düşünüyor ve bunu bu yılın ortalarında yapabilir.

Arap ortaklar, İran'a karşı ABD ve uluslararası diplomasiyi güçlendirerek ve ABD'nin bölgedeki tüm yapıcı hamlelerine siyasi olarak meşruiyet kazandırarak ciddi bir katkıda bulunabilir ve fark yaratabilirler.

Körfez Arap ülkelerinin İran'a karşı ABD ile iş birliği yapma konusunda çekinceleri olsa da İran ile bir çatışmada İsrail'in yanında olma konusunda daha büyük endişeleri var. İsrail, İran'ın nükleer tesislerine saldırırsa, işi tek başına bitiremeyeceğinin farkında. Bunun sonucunda da İran, sadece İsrail'e değil, Körfez ülkelerine de saldıracak. Bu ülkeler İsrail'e yardım etmek için hiçbir şey yapmasalar bile, durum tamamen algılarla ilgili olmaya devam edecek.

ABD'nin Arap ülkelerinden ortaklarının, bir savunma anlaşmasına varamamaları halinde izleyebilecekleri en muhtemel politika ve hareket tarzı, İsrail'in İran'a ve bölgedeki vekillerine karşı yürüttüğü askeri faaliyetlere mesafeli durmaya devam etmek olacak. Bu ülkelerden herhangi birinin İran'a karşı İsrail'le birlikte daha cesur ya da daha resmi bir adım atmaya çalıştığını hayal etmek son derece zor.

Ama belki de buna gerek kalmayacak. Belki de İsrail ve ABD'nin tek istediği -ABD'nin hiçbir Arap ortağıyla savunma anlaşması imzalamadığını varsayarsak- Arapların diplomasi yürütmesinden, çatışma sonrası yeniden inşada iş birliği yapmasından ve geçtiğimiz yıl İran ve İsrail'in iki kez doğrudan birbirlerini vurduğu sırada gördüğümüz gibi biraz olsun güvenliği sağlamasından ibaret olabilir.

Arap ortaklar, İran'a karşı ABD ve uluslararası diplomasiyi güçlendirerek, ABD'nin bölgedeki tüm yapıcı hamlelerine siyasi olarak meşruiyet kazandırarak ve İsrail tarafından son 15 ay içinde büyük bir kısmı yıkıma uğratılan Gazze Şeridi’nin ve Lübnan'ın güneyinin yeniden inşası için kaynak tahsis ederek ciddi bir katkıda bulunabilir ve fark yaratabilirler.

ABD, olayları basite indirgemek pahasına her zaman olduğu gibi Ortadoğu'da yeni bir bölgesel güvenlik düzeninin şekillendirilmesinde liderliği üstlenmeli. Her şey Washington'da başlıyor. ABD'nin Ortadoğu politikasının net olması, söz konusu güvenlik sisteminin nasıl şekilleneceğini ya da şekillenip şekillenmeyeceğini belirleyecek.