Türkiye ve yeni Suriye, belki bundan daha da ötesi

Elie Kassifi

İsrail'in Hizbullah ve Hamas’ı bitap düşürmesi, Iraklı silahlı grupları terörize etmesi ve Beşşar Esed rejiminin düşmesinin ardından İran’ın ‘direniş ekseninin’ çöküşü ne kadar hızlı olduysa Suriyeli muhalif grupların Şam'a girdikten ve devrik Devlet Başkanı Beşşar Esed ülkeden kaçtıktan sonra Türkiye'nin Suriye kapısından bölgesel bir güç olarak yükselişi ya da ortaya çıkışı da o kadar hızlı oldu. Türkiye'nin sadece bölgede değil, Afrika'da, Libya'da ve Somali ile Etiyopya arasında attığı her adıma daha fazla dikkat eder olduk. Sanki Türkiye’nin Suriye’deki gelişmelerden sonra attığı her adım, Ankara'nın artan nüfuzunun ve çoğalan rollerinin bir başka kanıtı olarak iki kat daha anlamlı hale geldi.

Bölgesel tablodaki bu hızlı dönüşümün sürprizleri yok değil. Bu dönüşümün bölgesel ve bölgedeki uluslararası aktörler arasındaki ilişkiler üzerindeki sonuçları ve Türkiye'nin bölgedeki etkisinin yükselişinin alacağı biçimler konusunda şaşkınlık ve soru işaretleri yaratıyor. Türkiye'nin bölgedeki nüfuzunun, İran'ın son yirmi yılda sağlam bir şekilde yerleştiğini düşünülen nüfuzunun birkaç ay, hatta birkaç hafta içinde çökmesi karşısında artması, Suriye’deki gelişmeler bağlamında Lenin'in çokça tekrarlanan ünlü ‘Hiçbir şeyin gerçekleşmediği on yıllar ve on yılların gerçekleştiği haftalar vardır’ sözünü hatırlattı.

Hamas Hareketi’nin 7 Ekim 2023 tarihinde İsrail’e karşı düzenlediği Aksa Tufanı Operasyonu’nun ardından İsrail'in önce Gazze Şeridi'ne ve ardından Lübnan'a açtığı savaş ve İsrail ile İran arasındaki karşılıklı saldırılarla başlayan ve iki taraf arasındaki güç dengesizliğini İsrail lehine gösteren genel bağlamda, Rusya'nın Ukrayna'ya karşı yürüttüğü savaşla meşgul olduğu, Çin'in ise uzakta olup Ortadoğu'daki ateşte parmağını yakmak istemediği bir dönemde Washington'ın Tel Aviv'in yanında yer almasıyla bölgedeki yeni sahne şekillenmeye başlamıştı.

csdvfgrthy — *Lazkiye’de Rusya’nın kullandığı Hmeymim Askeri Üssü’nün girişindeki araç kontrol noktasında görevli Suriyeli muhalif grupların bir üyesi, 29 Aralık 2024 (AFP)*

Tüm bunlar, kendisini ‘sıfır anına’ hazırladığı ve başta Ebu Muhammed el-Culani olmak üzere kadrolarının askeri hazırlık ve yeni aşamaya uyum sağlama becerisi düzeyinde eğitim ve dönüşümden geçtiği ortaya çıkan HTŞ başta olmak üzere Suriyeli muhalif grupların, Suriye'nin bölge ve dünya ile ilişkilerini yeniden tesis etmesi için gereken siyasi ve sosyal söylemdeki tüm değişimlerle birlikte ivmesini artıran elverişli bir zemin yarattı. Türkiye'nin de tüm bunların uzağında olmadığı, aksine merkezinde ve ana itici gücü olduğuna şüphe yok.

Suriyeli muhalif grupların başlıca destekçisi olan Ankara, kartları yeniden karmak ve Suriye'deki sahneyi tersine çevirmek için doğru anı ve fırsatı yakalamaya hazır olmasaydı bunların hiçbiri olmazdı. Mevcut durum, Esed rejiminin çöktüğü ve içeriden kendi kendini yiyip bitirdiğini gizliyordu. Ayakta kalmasının nedenleri aynı zamanda çöküşünün de nedenleriydi. Bu yüzden çöküşü, muhalif grupların ona karşı saldırısından çok kendi içindeki nedenlerden kaynaklıydı. Dolayısıyla geriye sadece uygun bir zamanda ve aniden çöküşünü ilan etmek kalıyordu.

Her halükarda İsrail'in Gazze Şeridi’nde ve Lübnan'da yürüttüğü savaşların bölgesel güç dengesinde yarattığı değişikliklere ve Suriyeli muhalif grupların Esed rejimini kabul etmemelerine ve her an ona karşı saldırıya geçmeye hazır olmalarına rağmen Türkiye, Suriyeli muhalif grupları Saldırganlığı Caydırma Operasyonu’nu başlatmaya ve eşlik etmeye zorlama riskini almasaydı Şam'daki ‘darbe’ asla gerçekleşmezdi. Daha da önemlisi, Türkiye bu maceraya rastgele atılmadı. İnce eleyip sık dokuyarak hesaplanmıştı. Başka bir deyişle Ankara, Suriye'deki nüfuzu için bölgesel ve uluslararası ‘meşruiyet’ sağlayabileceğini, İran ve daha az ölçüde de olsa Rusya pahasına yeni bir bölgesel güç olarak yükselebileceğini fark etmeseydi harekete geçmezdi. Türkiye ile Suriye'deki yeni yönetim arasındaki ilişkinin dinamikleri henüz tam olarak ortaya çıkmış ya da istikrara kavuşmuş değilse de Türkiye’nin yeni Suriye ile ilişkilerindeki ivme, Ankara'nın yeni Suriye sahnesindeki rolünün büyüklüğünü ve daha da önemlisi (Akdeniz'in doğu sahillerini kapsayan) ‘Levant' bölgesindeki değişimler üzerindeki iddiasının boyutunu göstermekten geri kalmıyor.

Bölgede ortaya çıkan bu yeni tablo, sadece Ankara'nın nüfuzunun artmasına indirgenemez. Bu tablo daha ziyade bölgesel ve uluslararası güçlerin bu artışa nasıl yaklaştıkları ve bununla nasıl başa çıktıklarıyla ilgili.

Elbette bu, İran'ı Suriye'den çıkarması ve Rusya'nın Suriye'deki nüfuzunu zayıflatması ve geleceğine ilişkin büyük soru işaretleri yaratması nedeniyle bölgesel ve uluslararası aktörlerin Ankara'nın zaferinin tam ortağıymış gibi Türkiye'nin Suriye'deki nüfuzunu hemen kabul edilecekleri anlamına gelmiyor. Aynı şekilde Suriye'deki yeni sahneyi okumak, Türkiye'nin Suriye'de bölgesel ve uluslararası aktörlerin, ancak zorla kabul edebileceği bir oldu-bittiyi dayattığını söyleyerek özetlenebileceği anlamına da gelmiyor.

Şarku’l Avsat’ın Al Majalla’dan aktardığı analize göre Suriye’deki yeni sahne ve Türkiye'nin bu sahnedeki rolü oldukça karmaşık. Basit denklemlerle özetlenemez. Öncelikle İran ve Rusya ile olan ilişkileri de dahil olmak üzere Türkiye'nin dış ilişkileri karmaşık bir durumda. İkinci olarak, Suriye'nin stratejik konumu, Suriye'deki değişikliklerin bölgesel sahnenin yönünü güçlü bir şekilde etkilemesine neden oluyor. Dolayısıyla bölgesel ve uluslararası güçlerin yeni Suriye'ye ilişkin hesapları karışık. Ne olumlu ne de olumsuz olmak üzere tek bir yönde değil.

xcsdvfg — *Ahmed eş-Şera, 21 Aralık’ta Şam'da askeri grupların liderleriyle bir araya geldi (Reuters)*

Bu çerçevede Esed rejiminin düşüşü sadece Suriye özelinde bir olay değil, aynı zamanda ironik bir şekilde Osmanlıların 1516 yılında Halep yakınlarındaki Mercidabık Savaşı'nda Memlüklere karşı kazandığı zafer üzerine kurulan Osmanlı İmparatorluğu'nun çöküşünden bir asrı aşkın bir süre sonra Recep Tayyip Erdoğan'ın peşini bırakmayan Türk emperyalizminin yeniden dirilişiyle ilgili tüm tarihsel yankılarla birlikte Türkiye’nin nüfuzunun yükselişi başlıklı bölgede yeni bir sayfa açan bölgesel bir olaydır.

Fakat bölgede ortaya çıkan bu yeni tablo, sadece Ankara'nın nüfuzunun artmasına indirgenemez. Bu tablo daha ziyade bölgesel ve uluslararası güçlerin bu artışa nasıl yaklaştıkları ve bununla nasıl başa çıktıklarıyla ilgili. Esasen İran ve Rusya'nın bölgedeki nüfuzunun gerilemesiyle rahatlayan bölgesel ve uluslararası güçler, şimdi kendilerini Türkiye'nin nüfuzunun yükselişiyle başa çıkmak ya da buna uyum sağlamak zorunda hissediyor. Bunun bölgedeki çıkarları ve etkileri üzerindeki sonuçlarını ve etkilerini öngörmeye çalışıyorlar. Dolayısıyla İran’ın 2003 yılında ABD'nin Irak'ı işgaliyle yükselişe geçen ve Akdeniz'e ulaşma kapısını açan nüfuzunun gerilemesiyle, 2024 yılı sonlarında Beşşar Esed'in düşmesinin ardından Ankara'ya Suriye'de ve belki daha da ötesinde özellikle de Lübnan'da nüfuzunu artırmasının kapısını açan nüfuzunun yükselişi arasında bölgenin hatları henüz netleşmemiş bir geçiş aşamasından geçtiği söylenebilir.

Sanki İsrail, tüm bu olup bitenlerde dil getirilmeyen ve Suriye'de Ankara'nın kafasını karıştırmak ve bölgesel emellerini İsrail'in ve onun arkasında ABD'nin emelleri ve kaygıları pahasına inşa edemeyeceğini bir oldu-bittiyle kabul ettirmeyi amaçlıyormuş gibi.

Bu oldukça hızlı ve büyük bir değişim. Türkiye ise bu değişimi gerçekleştiren tek aktör değil. Zira bölgede ABD ve İsrail tarafından İran ve vekillerine karşı yürütülen savaşın meyvelerini topladı. Dolayısıyla Ankara, Suriye'den başlayarak 1974 tarihli Kuvvetlerin Ayrıştırılması Anlaşması kapsamında Golan Tepeleri'ndeki tampon bölgeyi işgal etmeye devam eden, Esed ülkeden kaçar kaçmaz Suriye topraklarına girmekten çekinmeyen İsrail’in ve onun yanında ABD’nin bölgedeki hırsları, algıları ve stratejileriyle uğraşmak zorunda kalacak.

Sanki İsrail, tüm bu olup bitenlerde dil getirilmeyen ve Suriye'de Ankara'nın kafasını karıştırmak ve bölgesel emellerini İsrail'in ve onun arkasında ABD'nin emelleri ve kaygıları pahasına inşa edemeyeceğini bir oldu-bittiyle kabul ettirmeyi amaçlıyormuş gibi. ABD’nin seçilmiş Başkanı Donald Trump, Esed'in devrilmesinden sonra yaptığı ilk basın açıklamasında, “Şam'a giren insanlar Türkiye tarafından kontrol ediliyor, bu da bir mesele değil” ifadelerini kullandı.

zcdfgrt — *Suriye'nin güneyindeki Suveyda şehrinde ışıklı balonlar tutan genç kızlarla poz veren Noel Baba kılığına girmiş bir adam, 29 Aralık 2024 (AFP)*

Trump, bu sözlerle bir yandan Suriye'de Türkiye ile anlaşmaya istekli olduğunu gösterirken, diğer yandan Türkiye'nin Şam'daki rolünün boyutunu ortaya koydu ve böylece oradaki durumun gidişatından Türkiye'yi sorumlu tuttu. Öte yandan, Kürt meselesine ağırlık veren Ankara, ABD’nin seçilmiş Cumhuriyetçi Başkanı’nı mevcut Başkan Joe Biden’ın Demokrat yönetiminin Suriye Demokratik Güçleri’ni (SDG) destekleyen politikalarını tersine çevirmesini sabırsızlıkla bekliyor.

Trump'ın açıklamasına çerçevesinde bölgeden ve dünyadan çeşitli ülkelerin Suriye'deki yeni yönetimle ilişkiler kurmaya yönelik girişimleri, Türkiye'ye yönelik girişimler ya da Türkiye'nin nabzını tutma ve Suriye'deki ‘diğer aktörlerin’ çıkarlarını korumak ve iş birliği yapmak için istekli olmasını sağlama girişimi olarak görülmeli. Bu durum, AK Parti yönetiminde bir devlet ve bölgesel bir proje olarak başarısı, Suriye'de elde edeceği başarıya, yani Şam'daki siyasi geçiş sürecinin başarısına bağlı olan Ankara'nın omuzlarına bir sorumluluk yüklüyor. Ankara'nın, ister Suriye’deki yeni yönetime yardım etmeye hazır olarak, isterse de yakın ve uzak ülkelerin tepkisini çekmeye başlayan savunma ve ekonomik anlaşmalar imzalayarak olsun, Suriye’de elde edilen fırsattan yararlanmak için acele ettiği açık. Bu da Ankara'nın ne ‘müttefiklerine’ ne de düşmanlarına karşı kolayca çözemeyeceği bir çatışma olan yeni Suriye üzerindeki gizli çatışmanın erken bir göstergesi olarak karşımıza çıkıyor.

Irak’ta Şii siyasi güçlerin ve önde gelen isimlerin, güç ve otorite eklemlerinin çoğunu kontrol ettikleri yönetim sisteminin ‘sağlamlığı’ konusundaki iddialarına karşın gerek siyaset gerek halk düzeyinde olsun Sünnilerin değişim ve Şii güçleri diğer bileşenlerin aleyhine açıkça kayıran ‘dengesiz’ yönetim denkleminin düzeltilmesi taleplerini duymak zor değil.

Şii güçler, kendilerinin ve yönettikleri ülkenin özellikle Suriye'de Beşşar Esed rejiminin düşmesi ve İran'ın başını çektiği ‘Direniş Ekseni’nin’ parçalanmasından sonra bölgede hızlanan siyasi ve güvenlik değişimlerinden uzak olduğunu düşünürken Sünni güçlerin çoğu değişim rüzgarlarının ‘bir şekilde’ Irak'a da ulaşacağına, ancak bunun Suriye'deki Baas rejimi ile aynı şekilde olması gerekmediğine inanıyor.

Irak'taki Sünnilerin değişim beklentilerine genel olarak, mevcut sistemin temelini sarsmayan, anayasa ve yürürlükteki yasalara dayanan, Irak'taki nüfuz sahibi ve baskın güçlerden, bu durumda Şii Koordinasyon Çerçevesi güçlerinden ‘ciddi bir yanıt’ gelmesi koşuluyla ‘yumuşak değişimlere’ dayanan bir eğilim hakim.

Irak’taki Sünni güçler Suriye'deki gelişmeler çerçevesinde son birkaç haftadır konferanslar düzenliyor ve gerekli değişimi talep eden açıklamalar yayınlıyorlar. Yaklaşık iki hafta önce (Sünni) beş eski Meclis Başkanı ve mevcut Meclis Başkanı Mahmud el-Meşhadani, Şii güçleri gerekli değişimi gerçekleştirmeye çağıran bir bildiri yayınladılar. Bildiride açıkça Suriye'deki yeni durumun desteklenmesi çağrısında bulunan eski ve yeni meclis başkanları, siyasi sürece olan bağlılıklarını vurgularken İran yanlısı silahlı grupların izlediği yaklaşıma karşı çıktıklarının bir göstergesi olarak ‘kontrolsüz bir barışa’ karşı olduklarını ifade ettiler. Ayrıca ‘hesap verebilirlik ve adalet dosyası ile Curf el-Sahar ve el-Avce’den yerinden edilen kişiler dosyalarının sonuçlandırılmasını’ talep ettiler. Sünni güçlere yakın bir kaynağa göre bu taleplerin ‘Sünni güçler ve partiler için başlıca öncelik’ olduğu biliniyor

Kimliğinin açıklanmaması kaydıyla Şarku’l Avsat’a konuşan kaynak, ister halk ister siyaset düzeyinde olsun tüm Sünni güçlerin Irak'ta Sünnilerin tarihi ve siyasi hakları olduğuna inandıkları olumlu bir değişim ya da en azından Şii hegemonyası altında marjinal değil, merkezi bir konum elde etmelerini garanti edecek bir değişim istediklerini söyledi.

Kaynak, her şeyden önce siyasi bölünmeye neden olan faktörler göz önüne alındığında bunun derin ve radikal bir yaklaşımdan ziyade prosedürel ve muhtemelen uzlaşmacı bir yaklaşım olmasından ötürü Sünnilerin yaklaşımının tüm bunları başarmaktan uzak göründüğünü belirtti.

Kaynak, sözlerini şöyle sürdürdü:

“Dolayısıyla herkesin yerinden edilenlerin geri dönüşünü ve terörden hüküm giyenlerin affedilmesini talep ettiğini görüyoruz. Bunlar haklı talepler olsa da geçici olmakla birlikte birçoğu da anlık ve seçimlere yönelik saiklerle ilgili olmanın ötesine geçemiyor.”

Sünni güçlerin gerçek bir değişim istiyorlarsa ülkenin anayasasında ve adalet sisteminde köklü değişiklikler talep etmeleri gerektiğini söyleyen kaynak, anayasaya rağmen Şii güçlerin kendilerine ihanet etmelerinden korktukları için Sünni bir bölgenin kurulmasından söz edemediklerini de sözlerine ekledi.

Açıklamalarını sürdüren kaynak, şunları söyledi:

“Buradaki ironi, Sünni güçlerin mezhepsel ve partizan kota sistemi içinde bile işlevsel haklarını alamamış olmalarında yatıyor. Sonuç olarak, Şii aktörler tüm bağımsız organlara ve genel olarak güvenlik güçlerindeki hassas pozisyonlara hakim.”

Kaynak, bazı Sünni güçlerin ve üst düzey isimlerin, kamuoyunda bunun anayasal çerçevede gerçekleşmesi yönünde yapılan çağrılara rağmen, değişimi güç kullanarak gerçekleştirme konusunda isteksiz olmadıklarını vurguluyor.

Her ne kadar Sünniler, bu gerekli değişikliğin yasalar ve anayasa uyarınca yapılması yönündeki çağrılarda bulunsalar da Sünni güçler ve siyasi sürecin dışından gelen sesler bu değişikliğin ‘zorla’ elde edilmesini göz ardı etmiyor.

Hem halk tabanı hem de siyasi çevreler günlerdir, Irak’taki yönetimin açık sözlü muhalifi eski Şii milletvekili Faik eş-Şeyh Cafer ile Sünni siyasetçi Miş’an el-Cuburi arasındaki görüşmeyi konuşuyor. Cuburi dün, askeri rejim değişikliğini benimseyenler olarak adlandırdığı kişilerle yaptığı görüşmelerin sonuçlarını açıkladı.

X platformundaki hesabından bir açıklamaya yapan Cuburi,

“Bizler mevcut siyasi sistemin bir parçasıyız. Derin devlet ve onun bazı sembolleri ve araçları tarafından sürekli hedef alınırken, rejimin bazı uygulamalarına karşı güçlü muhalefetimizle bu sistemi kuran muhalefetin bir parçasıydık. Karşı çıkmamıza rağmen DEAŞ tehdidine karşı rejimi savunduk ve değişim için silahlı güç kullanma girişimlerine karşı yine savunacağız. Sistemde reform yapılması, ülkeyi mahveden ve halkın sırtına yük olan yolsuzluğun durdurulması, masum insanların cezaevlerinden salıverilmesi ve tüm Iraklılar arasında adalet ve eşitliğin sağlanması yönündeki acil ihtiyacın tamamen farkındayız.”

Sünni liderlerin ve isimlerin çoğunun gerçek değişimin anayasa ve yasalarda belirtilen yollarla gerçekleştirilmesini istediğini vurgulayan Cuburi, “Eğer bu mümkün değilse, reform ve BM gözetiminde adil seçimler yoluyla halk tarafından seçilecek yeni bir hükümet için yasalara ve anayasaya tam bağlılıkla birlikte barışçıl protestolar alternatif olmalı” ifadelerini kullandı.

Cuburi, bunun barışçıl yollardan yapılmasına bağlı olmalarına rağmen bu durumun, dış müdahale yoluyla değişimi savunanlarla iletişim kurmalarını engellemediğinin altını çizdi.

Türkiye ve yeni Suriye, belki bundan daha da ötesi

Elbette bu, bölgesel ve uluslararası aktörlerin Türkiye'nin Suriye'deki nüfuzunu hemen kabul edilecekleri anlamına gelmez.