عربي English Türkçe اردو فارسى
Logo
Son Haberler
EL-AVSAT ÖZEL

Edebiyat ve düşünce devleri arasındaki çatışmalar

Schopenhauer
Schopenhauer
    Haşim Salih/Şarku’l Avsat
TT
TT

Edebiyat ve düşünce devleri arasındaki çatışmalar

Schopenhauer
Schopenhauer

Yazarlar, şairler ve filozoflar arasında çatışmaların yaşanmadığı dünya üzerinde tek bir dönem dahi yoktur.. Örnek olarak yalnızca Arap veya Fransız aydınları aralarındaki tartışmalara bir göz atmanız yeterli.
Tıpkı güzel kadınlar gibi bu iki taraf da birbirlerini kıskanır, nefret eder ve birbirlerinden hiç haz etmezler. Siz hiç bir kadının bir başka kadının güzelliğini kabul ettiğini duydunuz mu?
Schopenhauer-Hegel
Alman filozof Schopenhauer’in bir başka Alman düşünür Hegel hakkında söylediklerine bakalım. Baş döndürücü aşağılamalar ve acımasız hakaretler… Bunun sebebi ise Hegel’in çok ünlü olması ve yüzlerce öğrenciyi çalışmalarına çekerken Hegel’in gölgesinde kalan Schopenhauer’ın 4 veya 5’ten fazla öğrencisinin olmamasıdır. Bu iki filozofun Berlin’de aynı üniversitede aynı saatlerde dersler verdiği göz önüne alındığında, Schopenhauer’ın Hegel’i kıskanmaması işten bile değil. Bu onu çıldırtıyordu. Damarlarında kan yerine Hegel’e karşı duyduğu kıskançlık akan Schopenhauer, Hegel’e, “Bu küçük şahsın adı Hegel. Bu ruhsuz, kaba ve cahil adam, gerçekten tüm bu ilgiye layık mı? Felsefesi, büyük bir hile, büyük bir yalan. Boş bir lakırdı. Saçma sapan ve karmaşık. Tarihin en aptal felsefesi. Bu Deccal'in sözlerinden daha boş sözler bulamazsınız” şeklinde daha nice hakaretlerde bulunuyordu.
Büyük nefret ve korkunç bir kıskançlık duyan Schopenhauer, artık sinirlerini dizginleyemiyordu. Modern zamanların Aristoteles'i olarak bilinen, herkes tarafından tanınan ve tarihin en büyük filozoflarından biri hakkında konuşurken öfkeden kendini kaybediyordu. İkisi de dahi birer filozoftu. Ancak Schopenhauer, Hegel'in aksine daha geç bir dönemde üne kavuşmuştu.
Peki ya Seyfu'd-Devle Sarayı’ndaki şairler? Onlar da el-Mutenebbi hakkında aynı şeyleri söylemediler mi? Fakat Schopenhauer’dan ayrılmadan önce biraz arkadaşlık ve evlilikle ilgili düşüncelerinden bahsetmeme izin verin. Çünkü kahkahalardan, belki de hayranlıktan ölmek üzereyim. Schopenhauer, arkadaşlıkla ilgili şunları söylüyor:
“Arkadaşlar birbirlerine sadık olduklarını söylüyorlar. Ancak gerçekte birbirlerine düşmanlıkta sadıklar.”
Evlilikle ilgili düşüncelerinde ise Schopenhauer şu ifadeleri kullanıyor;
“Aşk evliliği yapma konusundaki ısrarınızdan çok geçmeden pişman olacaksınız. Aslında aşık olmadan evlenmeme konusundaki ısrarınız, affedilemez bir günah işleme sevgisidir.”
Açıkçası artık gülmek için sinemaya veya tiyatroya gitmiyorum. Sadece, Schopenhauer, Voltaire ve Cahiz’in kitaplarını açıp okumam kahkahalara boğulmama yetiyor. Yastığımın altında ne zaman bunalsam, açıp okumam için duran Cahiz’in el-Buhala (Cimriler) kitabı bulunuyor.
Bu arada hazır yeri gelmişken şunu da anlatmak istiyorum. Bir zamanlar, büyük bir şair bana başka bir büyük şairden bahsetmişti. (Dört bir yandan Scud füzeleriyle saldırıya uğramamak için isimleri zikretmiyorum)
Bu şair bana şöyle dedi;
“Yani... Bazı şiirleri var evet... Ama önünde sonunda vasat bir şair. Geride kendisini hatırlatacak hiçbir şey kalmayacak.”
Bu vasat şair, modern Arap şiirinin kurucusu olarak kabul ediliyor. Şiirleri ve dehası ile Arap şiirinin genetiğini değiştirmiştir. Ancak bir dahi başka bir dahiyi kabul etmez. Bu aslında insani bir şey veya Nietzsche’in dediği gibi ‘üst insandır.’ Başkasının yaratıcılığını fark etmemize rağmen sanki kendimizi ona karşı kapatıyor ya da değerini düşürüyoruz. Her halükarda şairler arasındaki kıskançlık veya çekememezlik, büyüleyici kadınlar arasındaki şiddetli kıskançlık krizlerinden daha masum değil.
Dostoyevski, Tolstoy ve Turgenyev arasındaki çekişme
Bu çekişmelerden en önemlisi 19’uncu yüzyılda Dostoyevski, Tolstoy ve Turgenyev arasındaki çekişmeydi. Bu isimlerin ilk ikisine aşina olsak da, Turgenyev’i pek azımız biliyor. Turgenyev, 1818'de doğdu ve 1883'te 65 yaşındayken öldü. Ömrünün büyük bir kısmını Almanya ve Fransa başta olmak üzere yurt dışında geçirdi. Fransız şarkıcı Pauline Viardot’a olan aşkıyla ünlenmişti. Evli olan Pauline Viardot’ın peşinden 40 yıl koştu ancak sonuç alamadı. Çoğu zaman küçük düşmesine neden olan aşkı gözünü kör etmişti. Bu durum ona, ‘İlk Aşk’ adlı harika romanı yazdırdı. Ne büyük aşk!
Rus yazarların yazılarını okuyup, sorunlarına ve konularına girdiğimde, derin bir uyum ve büyük bir aşinalık duyarım. Neden kendimi evimdeymiş gibi hissettiğimi, neden aynı endişelere sahip olduğumu ve aynı sorunları paylaştığımı bilmiyorum. Acaba bunun sebebi Arapların aynı tarihi durumu yaşamaları mı? Yani aynı git-gellerin olmasından, geçmiş ile şimdi, Batı ile Doğu, eski ile yeni ve belki de miras ile modernizm arasındaki sürtüşmeyi kast ediyorum.
Öyle ya da böyle biz de henüz kendimizi çözemedik. Büyük tarihi geçişi tamamlamak için bedel ödüyoruz. Devam edemeyen geçmişin ve bir türlü gelemeyen geleceğin bedelini… Bununla birlikte Arap-İslam mirasını modernizm ile birleştiren imkansız denklem içindeki kısır döngüde hala yolumuzu bulamadık. Araplar da Ruslar gibi köklü bir mirasa sahiptir. Bu, Batı ve büyük bir mirasa sahip olmayan diğer milletlerin modernizmine uymayan büyük ve kapsamlı bir mirastır. Bu yüzden hikayemiz uzun ve acımız büyük. Bu nedenle genellikle Rus aydınları gibi iki büyük bölüme ayrılırız. Rus entelektüellerin bir bölümünü dininden ve geçmişinden utanan ve bir şekilde Batı’ya dahil olmak isteyenler oluştururken, diğer bölümünü de yozlaşmış da olsa medeniyetine bağlı, dini ve geçmişiyle gurur duyanlar oluşturuyor. Ancak büyük bir çoğunluğun oluşturduğu üçüncü bir kesim daha olduğunu söyleyemez miyiz?  Yani kimliğini korurken, kalbini ve zihnini yeniliklere açanları kastediyorum. Dostoyevski, üst düzey Rus yazar ve şahsiyetlerin huzurunda Puşkin heykelinin önündeki ünlü konuşmasıyla veda etmişti.
Evrensel ile mahrem, yerel ile küresel arasındaki bağı, bu kısır döngüyü temsil eden, herkesin aradığı o kayıp yüzüğü onlardan önce nasıl bulacağını öğrenmişti. Meseleyi tek seferde sonsuza dek çözmüştü. Ardından herkes, baş düşmanı Turgenyev de dahil olmak üzere herkes, onu ve karşı konulamaz dehasını kucaklamak için yalvardı. Ancak Dostoyevski ile Turgenyev arasındaki ilişki her zaman böyle değildi. Artık Turgenyev'in Rus edebiyatının tahtında oturan rakipleri Tolstoy ve Dostoyevski ile ilişkilerinin nasıl olduğu sorusunu sorma zamanımız geldi. Bu kadar geniş bir soruyu tam olarak yanıtlamamız mümkün değil. Fakat sadece Dostoyevski ile olan ilişkisine değinebiliriz. Aslında bu ilişki karmaşık ve değişkendi. Turgenyev, refah içinde yaşayan bir aristokrattı. Hayatında hiç maddi sıkıntı çekmemişti. Dostoyevski ise sürekli yaşam mücadelesi veren, psikolojik sorunları olan depresif biriydi.
Turgenyev Batı Avrupa’ya düşkündü ve Rusya’nın da bu kategoride yer almasını istiyordu. Dostoyevski ise Slav ve Ortodoks olmaktan gurur duyuyordu. İlk görüşmeleri Almanya'nın Baden-Baden kentindeki Turgenyev'in adeta bir sarayı andıran lüks villasında gerçekleşti.
Görüşmenin ardından Dostoyevski arkadaşlarına yazdığı mektupta şu ifadelere yer verdi:
“Bana tam bir ateist olduğunu ve bununla gurur duyduğunu söyledi. Ancak, Tanrı bize Mesih'te beden bulmuş insanın tam ve ebedi görüntüsünü verdiğine göre nasıl ateist olabiliyor? Turgenyev, Herzen, Çernişevski gibi ateistler bu sonuca nasıl varabildiler? Hepsi büyük bir kibir içindeler. Ne bekliyorlar? Rusya’da onların peşinden kim gider? Tam bir yanılgı içerisindeler. Turgenyev’de beni en çok rahatsız eden şey, onun Avrupa'yı savunup Rusya’yı küçümsemesi oldu. Avrupalılara karşı ülkesinden utanıyor. Bana tam olarak şöyle dedi: "Almanları takip etmeliyiz. Karınlarımızın üzerinde sürünerek de olsa onların peşinden gitmeliyiz. Çünkü tüm insanlar için tek bir yol var, o da; medeniyet yolu. Medeniyet artık Avrupa’dır. Bu yüzden klasik Rus çizgisini takip edenler aptallardır! Ardından bana Rus ve Slav köklerinin eksikliklerini ve hatalarını ortaya çıkarmak için harika bir makale yazdığını söyledi. Böylece onun Almanların önünde bir köle gibi diz çöken Rusya karşıtı bir hain olduğunu anladım. Böyle bir insana asla tahammül edemem”
Dostoyevski mektubunda bu ifadelere yer verirken Turgenyev'in bu ciddi suçlamalar karşısında tutumu ne olmuştu?
Turgenyev, Dostoyevski’ye sert karşılık verdiği mektubunda şunları söyledi:
“Her şeyden önce şunu söylemeliyim ki; Bay Dostoyevski'ye, Rusya ve Rus halkına olan inancımdan bahsetmek mantıksız. Bunun nedeni ise çok basit; onu bir akıl hastası olarak görüyorum. Psikolojik rahatsızlıkları ve zor yaşam koşulları nedeniyle tüm zihinsel melekelerini kaybetmiş. Yalnızca ben değil, birçok insan da böyle düşünüyor. Bay Dostoyevski’yi ömrümde sadece bir kez gördüm. Evime gelerek 1 saat boyunca Almanlara ve bana küfür etti ve gitti. Hepsi bu. Ona hiç cevap vermedim. Çünkü dediğim gibi onu hasta biri olarak görüyorum.”
Dolayısıyla, bazen en alçak seviyelere dahi inebilen çekişmeler yalnızca Arap aydınları arasında yaşanmıyor. Bunun örneklerine Rus, Fransız ve diğer milletlerden düşünürlerde de rastlamak mümkün. Ayrıca öyle naif sözler de sarf edilmiyor. Turgenyev, Dostoyevski'yi alt etmek için onun psikolojik sorunlarına atıfta bulunmaktan çekinmiyordu. Bu konudaki söylentilerin o dönemler oldukça yaygın olduğu biliniyor. Hatta sürekli bu konudan beslenen insanlar vardı.
Fakat bu kişiler, ya Freud’un Dostoyevski’yle ilgili şu ünlü sözünü unuttular ya da duyacak kadar yaşamadılar:
“Dostoyevski’de dünya üzerindeki tüm düğümlerin ve problemlerin beden bulmuş halini görebilirsiniz. Ancak her şeyden önce o dahi bir yazardır. Bu yüzden karşısında diz çöküp boyun eğmekten başka bir şey yapamıyorum.”

Daha fazlasını oku

 
 
EL-AVSAT ÖZEL

Siyasi tutumları daha gerçekçi yorumlamaya yönelik bir yaklaşım

Birçok kişi bazı Ortadoğu meselelerinin bir anda kamuoyunun gündemine oturmasını ve aniden sesinin kısılarak kaybolmasını eleştiriyor (AFP)
Birçok kişi bazı Ortadoğu meselelerinin bir anda kamuoyunun gündemine oturmasını ve aniden sesinin kısılarak kaybolmasını eleştiriyor (AFP)
TT
TT

Siyasi tutumları daha gerçekçi yorumlamaya yönelik bir yaklaşım

Birçok kişi bazı Ortadoğu meselelerinin bir anda kamuoyunun gündemine oturmasını ve aniden sesinin kısılarak kaybolmasını eleştiriyor (AFP)
Birçok kişi bazı Ortadoğu meselelerinin bir anda kamuoyunun gündemine oturmasını ve aniden sesinin kısılarak kaybolmasını eleştiriyor (AFP)

Muhammed Bedreddin Zayid
Pek çok akademik toplantıda, siyasi seminerde tartışmaların, dünyanın süper gücünün veya uluslararası ya da bölgesel güçlerin belirli konulardaki ilgisinin bir diğerinin lehine azalması etrafında döndüğü göze çarpar. Hatta bazen, sözgelimi Ortadoğu ve sorunlarının ABD için ne ölçüde öncelikli olduğu gibi, bu boyutlardan bazıları hakkında tartışmalar yapılır.
Bazen de sanki ilginin gerilemesi, kendisine gösterilen ilgi ve dikkatin azaldığı taraf için bir hakareti temsil ediyormuş gibi mesele tepkisel bir hava kazanır. Dünyada Filistin davasına ve özel olarak Arap dünyasına olan ilginin yanı sıra genel olarak Washington'un Ortadoğu'ya ilgisi, bölgesel aktörlerin rolleri, bölgenin sorunlarına bağlılık, aynı şekilde Lübnan meselesinde uluslararası ve Arap ilgisinin azalması hakkında dönen pek çok tartışma hatırlıyorum.
Aslında burada sunmak istediğim yaklaşım, uzmanların ve politikacıların bu konuda genellemeler ve varsayımlara girişebilecekleri, oysa pratik uygulamada gerçeklik ve motivasyonların çok daha basit olabilecekleridir. Gerçek bir temel olmaksızın bazen sürprizlere yol açanın bu olduğudur.
Filistin davasından başlayabiliriz; birkaç ay öncesine kadar, üzgün bir dille bu konuya ilginin azalması ve halkının çektiği acılar hakkında konuşuyorduk. Sonra olaylar patlak verdi ve Filistin tekrar olayların odağına yerleşti, yeniden konuşulmaya başlandı. Kısa bir süre öncesine kadar ona olan ilginin azaldığını tasavvur edenler, şimdi kendilerini nasıl gözden geçirebilirler? Aslında her iki görüş de çok fazla abartı içeriyor. Bu davanın son yıllardaki tarihini gözden geçiren, bu konuya ilginin pek çok iniş ve çıkışa tanık olduğunu keşfedecektir.
Keza tek sebep bu olmasa da, geçmişe göre ilginin azalmasının, Arap Baharı'ndan bu yana çatışma ve kriz odaklarının çeşitlenmesinde yattığını, Filistin davasının ayağının altındaki halıyı çeken birçok şey olduğunu da fark edecektir. Bu konuya daha sonra döneceğim.
Genel bir çerçeveden başlayabiliriz; o da bazen bu konuyla ilgilenenlerin, karar vericiler, yazarlar, araştırmacılar, gözlemciler veya vatandaşlar olsun insan olduklarını unutmamız. Dikkat edilirse kamusal meseleler ile iç ve dış politika konularına etkilendikleri ölçüde ilgi gösterdiklerini, hepimizin hayatımızda farklı derecelerde bildiklerimizin onlar için de geçerli olduğunu unutmuş gibi yapıyoruz. Bu gerçeklerden biri mesela, arabasıyla bir ürün satın almak ya da bir akrabasını, arkadaşını ziyaret etmeye giden birisi kaza yaptığında ya da ani bir acı hissettiğinde, bu yeni ve daha acil krizle yüzleşmek için rotasını değiştirmekten başka seçeneği olmadığıdır.
Çağdaş Arap dünyamızda karşı karşıya olduğumuz en belirgin husus, kriz noktalarının çokluğu ve herkesin bu sıkıntılarla mücadele eden halklara karşı ilgisizlikten yakınması. Bu nedenle, Arap Baharı ile başlayan ve öyle ya da böyle devam eden bir Filistin yakınması da var. Pek çok kişi ilginin yakında yeniden gerilemesinden endişe ediyor. Öte yandan, bugün milyonlarca Suriyeli de dünyanın kendilerini unuttuğundan yakınıyor. Ne rejimi değiştirebildiler, ne de dünyanın mevcut rejimi yeniden tanıyıp kabullenmesini engelleyebildiler. Ne çözüm gerçekleşti ne de rejim karşıtları rejim ve destekçilerinin zaferlerini kutlamasını istiyorlar. Hala çeşitli tarafların işgali altında olan geniş Suriye toprakları var. Dolayısıyla Suriye'de tanınmış bir yazar ve şahsiyetin ortaya çıkıp “Putin-Biden” zirvesinin ülkesi hakkında somut bir şey üretmediğini kaydetmesi anlaşılabilir. Öte yandan Filistin davasına sempati duyan birçok Suriyelinin bakış açısına göre, bu dava ilgi çekmeye devam edecek, ancak Suriye ve halkının krizi hakkında kimse konuşmak istemiyor. Aynısını, gerçek bir siyasi durgunluk sürecinde gibi görünen Yemen için de tahmin edebiliriz. Farklı televizyon kanallarını takip edenler, kendilerini bazen çelişki derecesine varacak kadar özdeş olmayan dünyalar karşısında bularak, şaşıp kalıyorlar.
Bölgedeki bir kriz hakkında her yazdığımda bana “hani Yemen?” diye soran Yemenli bir arkadaşım var. Krizleri, acıları, milyonlarcasının yerinden edilmesine ilişkin Arap ilgisinin zamansal ve mekansal kapsamıyla ilgili ağır Yemen eleştirileri, aşırı derecede uyumsuzluğuna dönük  ithamları olduğunu biliyorum. Kendilerine yönelik uluslararası ilgiye karşı benzer izlenimleri olduğunu da. Bu ilginin durgun suları hareketlendirmek için zaman zaman boşuna önerilen ve harcanan siyasi çabalarda kayda değer bir başarı sağlayamadan insani yönlere odaklanmasına ağır eleştirileri olduğundan haberim var.  
Birçok Lübnanlı arkadaşımdan duyduğum Lübnan şikayeti de, aslında diğer krizlerin ağırlığını, sayısını, bunların tüm uluslararası ve bölgesel sistemdeki aciliyetini görmezden geliyor. Yukarıda saydığımız gibi karar vericilerden medya ve vatandaşlara kadar ilgililerin tüm bu büyük aktivizmi takip ederken dikkatlerinin dağıldığını göz adı ediyor. Güçlü kurumların varlığında bile Lübnan meselesi doğal olarak eninde sonunda tek bir karar verici veya tek bir karar verici kurumla çatışacak.
Aracını çarptığı için yapmak istediği işi bırakıp daha acil olan krizi çözmeye yönelen kişi hakkında daha önce verdiğimiz örneğe, kişinin bu sorun ile başa çıkmak için ne yapması gerektiğini bilmiyor olabileceğini de ekleyebiliriz. Şahsi görüşüm, şu anda uluslararası ve bölgesel tarafların, bu krizleri çözmek veya kendisiyle başa çıkmak için ne yapılması gerektiğine dair belirli ve başarılı bir yol bilmedikleridir.
Örneğin Lübnan krizinde bölgesel ve uluslararası taraflar ve bunların arasında da baskın bir esas taraf var, o da İran. Ama İran aynı zamanda müttefiki "Hizbullah" aracılığıyla, Lübnan Cumhurbaşkanı Mişel Avn'a bağlı ve Cibran Basil liderliğindeki Özgür Yurtsever Hareketi ile karmaşık bir ittifakla da zincirlenmiş durumda. İkinci taraf, sahnenin karmaşıklığı konusunda oldukça bilgili ve tıpkı kendisinin Hizbullah'a ihtiyacı olduğu gibi, Hizbullah'ın da kendisine ihtiyacı olduğunun farkında. İran'ın gücü ve zayıflığı karmaşık bir bölgesel denge sahnesinde iç içe geçerken, rejimi bu çıkmazdan çıkarmaya çalışan diğer taraflar felç olmuş ya da çözüm için yeterli araçlara sahip değillermiş gibi görünüyorlar.
Suriye'de Rusya ve müttefiklerinin zaferlerini deklare etmesini engelleyen Batılı güçlerin elinde ne yeterli araç var ne de kimsenin istemediği, maddi ve insani kayıplarının oldukça maliyetli olabileceği yeni bir kapsamlı çatışmayı sürdürmek için gerçek bir istek yok.
Suriye rejimine muhalif bu cephedeki ana oyuncu, yani Türkiye kapasitesinin sınırlarını biliyor ve başka bir şey üzerine bahis oynuyor; sınırlarına bitişik bölgesel genişleme ve bölgesel denge ve çatışmalarda kullanmak amacıyla aşırılıkçı milisler kartını elinde tutmak. Bu sayede bugün “Libya” dosyasında olduğu gibi başka dosyalarda, yarın da belki başka alanlarda avantaj ve kazanımlar elde etmek istiyor.
Bunun ışığında, Suriye krizinin daha fazla uzamaması için bir çözüm ve çıkış yolu bulmak isteyen tarafların, bu krizle başa çıkmak için yeterli araçlara sahip olmadıkları için ellerinden bir şey gelmiyor. Tıpkı yukarıda bahsettiğimiz arabasıyla kaza yapan, kendisini tamir etmese de sürebilen ama bu nedenle birkaç gün sonra arabasının çalışacağının bir garantisi olmayan kişi gibi. Arabasını tamir edemiyor çünkü parası yok, ama gidip alışveriş yapıp, ekmek falan alıyor ya da erteleyebileceği bir işi halletmeye çalışıyor. Söylemek istediğimiz, tüm insanlar bir noktada karşı karşıya oldukları krizle yüzleşmeye takatleri kalmadığını kabullenmeyebilirler, ama asıl sorun ve zor olan ne politikacıların ne de ülkelerin bunu alenen kabul etmemeleridir.
Son olarak, son İsrail savaşının dersleri bunu doğruladı. Bütün dünyanın çözülmemiş Filistin meselesinin devam etmesinden, krizlerin ve meydan okumaların çokluğundan yorulduğu doğru, ama aynı zamanda herkes henüz baskı yapacak ve bu krizi çözecek yeterli güce sahip olmadığının da farkında. İsrail aşırı sağı böyle bir vehme kapılmış olabilir ama eninde sonunda meselenin bundan çok daha karmaşık olduğunu keşfedecek. Liderlerinde de meselenin karmaşıklığını görememelerine neden olan bir inatçılık ve kibir var veya projelerinin etkileneceği korkusuyla bunu deklare etmeye cesaret edemiyorlar. Tıpkı Filistinlilerin haklarını savunan ama en azından şimdiye kadar ne yapacağını bilemeyen onlarca birbirine karşıt politikacı gibi. Bunu ifşa ve itiraf edemiyorlar ve çok azı bunun ötesine geçen geçici düzenlemeler veya çözümler düşünecek bilgeliğe ve hayal gücüne sahip.