عربي English Türkçe اردو فارسى
Logo
Son Haberler
EL-AVSAT ÖZEL

Antisemitizm ve anti-Siyonizm arasında kalan Avrupa

Antisemitizm ve anti-Siyonizm arasında kalan Avrupa
    Londra/Necla Habriri
TT
TT

Antisemitizm ve anti-Siyonizm arasında kalan Avrupa

Antisemitizm ve anti-Siyonizm arasında kalan Avrupa

Son birkaç hafta içerisinde hem Fransa hem de İngiltere’de yaşanan ‘antisemitizm’ ile bağlantılı iki olay oldukça dikkat çekiciydi. Fransa Cumhurbaşkanı Emmanuel Macron yakın zamanda yaptığı bir konuşmada “Anti-Siyonizm, bir nevi antisemitizmdir” ifadesini kullandı. İngiltere’de ise ülkenin AB ailesinden ayrılması, yani Brexit meselesinden dolayı iktidardaki Muhafazakâr Parti ile muhalefetteki İşçi Partisi arasında yaşanan siyasi çekişme büyürken İşçi Partisi’nden birçok milletvekili parti üyeliğinden ayrıldığını duyurdu. Ayrılanlardan bazıları İsrail’in İşçi Dostları topluluğuna mensuptu. Söz konusu milletvekillerinin ayrılma gerekçeleri arasında parti yönetiminin Brexit politikası ile mevcut lideri Jeremy Corbyn döneminde parti içindeki antisemitizmin ‘kökleşmesine’ yönelik itiraz vardı.
Avrupa’nın genelinde etnik ve dini azınlıklar ile göçmenlere karşı çıkan aşırı sağın güçlenmesinin yanı sıra yaşanan bu iki olay, antisemitizm olgusuna ışık tutulması ve açıklanması ihtiyacını doğuruyor. Bilhassa İngiltere ve Fransa’da yaşanan iki durumun aşırı sağ ile değil, Yahudilere yönelik ırkçı ayrım ve Siyonizm gibi inanca dönük eleştiriyi reddeden siyasi bir düşünce ile bağlantılı olduğu belirtiliyor.
Antisemitizm, yüzyıllar boyunca Yahudi dinine mensup bireylere sistematik olarak uygulanan ırkçı ve zalim uygulamalar ile ortaya çıkan bir terim. İspanya, İngiltere ve Rusya’daki kıyımlar ile tarih boyunca birçok ülkeden kovulmaları için düzenlenen kampanyalar da söz konusu uygulamalara dahil oldu. ‘Nazi kıyımı (Holokost)’ ile doruk noktasına ulaştı. Bugün ‘antisemitizm’ tabiri, küresel çaptaki haber organlarına tekrar hâkim olarak Batı Avrupa’da yeni tür siyasi boyut kazanan bir tartışma başlattı. Çoğu zaman da Yahudi nesillerin halen çekmeye devam ettiği zulüm ile İsrail devleti uygulamaları ve Siyonist ideolojinin eleştirisi birbirine karıştı.
Bu tartışma hem Paris hem de Londra’da esaslı bir şekilde ortaya çıktı. Nitekim Fransa Cumhurbaşkanı Emmanuel Macron, anti-Siyonizmin, antisemitizmin en yeni sürümü olduğuna dair düşüncesini dile getirirken İngiltere’de artan suçlamalar, son 40 yılın en büyük siyasi ayrışması olarak baş gösterdi.
Batı Avrupa hükümetleri, ifade özgürlüğünü daraltmadan antisemitizme yeni bir tarif arıyorken bazı aşırı sağ hareketler, antisemitizm, İslamofobi ve hatta beyaz ırkın üstünlüğü söylemlerini pekiştirmek için geleneksel partilere olan halk desteğinin azalmasının sebep olduğu siyasi boşluktan faydalanıyor.
Bu satırların yazıldığı zaman İngiltere, İşçi Partisi’nden önde gelen 9 milletvekilinin ayrılışına tanık oluyordu. Söz konusu milletvekillerinden birinin aktardığına göre ayrılışın gerekçeleri Brexit ve sol parti içerisinde ‘kökleşen’ antisemitizm olgusuna ilişkin meseleler. İsrail’in İşçi Dostları topluluğuna mensup olan diğer 6 milletvekili ile birlikte partiden ayrılan Yahudi Milletvekili Luciana Berger ‘bağnazlık ve korkutma’ kültürünü ardında bıraktığını belirttiği açıklamasında şunları söyledi:
“Bu kararı almak zor ve üzücü oldu. Ancak böyle olması gerekiyordu. Zira parti, kurumları ile birlikte antisemitist bir kimliğe büründü. İşçi Partisi’ni temsil etmek benim için utanç verici bir durum haline gelmişti.”
Partiden ayrılan bir diğer milletvekili Ian Austen de partinin lideri Jeremy Corbyn ve İşçi Partisi’nin Yahudi halkı için sebep olduğu aşağılayıcı ve üzücü tavırdan rahatsızlık duyduğunu ve solcu muhalefet liderinin yönetimi altında tavır almaktan utandığını dile getirdi. Yahudi soykırımından kurtulan bir sığınmacı tarafından evlat edinilen Milletvekili Austen, yerel bir gazeteye verdiği demeçte şunları söyledi:
“Aşırılık, antisemitizm ve hoşgörüsüzlük kültürünün iyi milletvekilleri ile hayatlarını kamusal politik faaliyetlere adayan düzgün insanların uzaklaşmasına sebep olması korkutucu. Aşırı sol, şu an parti dizginlerini eline almış durumda ve liyakat sahibi çok sayıda geleneksel milletvekilini de kaçıracak. Seçimleri kazanan ve ülkeyi daha iyi olmaya doğru değiştiren geleneksel partiye nasıl dönüş yapılacağını bilemiyorum.”
Ayrılana dek İsrail’in İşçi Dostları topluluğuna başkanlık eden bağımsız Milletvekili Joan Ryan da partinin Corbyn liderliğinde ırkçılık ve Yahudi karşıtlığı felâketine bulaştığını söyledi. Son istifaların Corby’nin İşçi Partisi’nde antisemitizm suçlamaları ile başa çıkma yönteminden sonra maruz kaldığı eleştiri dalgasının ardından yaşandığı belirtiliyor. Aynı şekilde bir diğer gerekçe olarak da Corbyn’in İngiltere’nin yasaklılar listesinde olan Hamas ve Hizbullah’ı desteklediğine dair önceki açıklamaları öne sürülüyor. Hatırlanacağı üzere Corbyn, bu iki örgütü ‘dostlar’ olarak nitelemiş ve 2016 yılında bu sözlerinden geri adım atmak durumunda kalmıştı.
Tartışmanın diğer tarafında ise diğer İşçi Partisi üyeleri, söz konusu suçlamaların siyasi sebeplerden dolayı ‘abartılı’ bulduklarını söylüyor. Bu, bedelini geçen çarşamba günü parti üyeliği askıya alınan ve açıkça özür dilemesine rağmen soruşturmaya tabi tutulan Milletvekili Chris Williamson’ın takındığı bir tutum. İşçi Partisi Yahudi Sesi sözcüsü Mike Cushman da aynı görüşü paylaşıyor. Şarku’l Avsat’a yaptığı açıklamada İşçi Partisi içerisinde antisemitizm yaklaşımının olduğunu inkâr etmediğini ancak yapısal açıdan yaygın ve büyük boyutlarda olduğundan şüphe duyduğunu söyleyen Cushman, partisinin büyük sorunlarla boğuştuğu bir zamanda tüm bu suçlamaların neden ortaya atıldığını sorguladı. Cushman açıklamasında şu ifadeleri kullandı:
“İşçi Partisi, İslamofobi ve siyahlara karşı ırkçılık gibi büyük sorunlarla yüzleşiyor. Bizim siyasi açıdan sağa yaklaştığımız her sefer antisemitizmin arttığına dair sinyaller beliriyor.”
Solcu bir Yahudi aktivist olan Cushman, İşçi Partisi’nde çıkan antisemitizme ilişkin suçlamaların başlıca üç sebebi olduğunu düşünüyor. Bunlardan ilki, Avam Kamarası’ndaki bazı milletvekillerinin 2015 yılında Corbyn’in parti lideri olarak seçilmesine karşıt tutumu ile bağlantılı. Bu karşıtlığın birçok sebebi olmakla birlikte Corbyn’in Filistinlilerin haklarına verdiği destek de bu sebeplerin başında geliyor.
İkinci sebep, Muhafazakâr Parti ile medya yandaşlarının, İşçi Partisi’ne saldırmak için uygun olan her silahı kullanmaya dayalı politikası.
Üçüncü sebep de İsrail’in insanlığa karşı suçlarını savunan ve Batı Avrupa’daki en büyük partinin bu suçların eleştirisine öncülük etmesini istemeyenlere ilişkin.
Cushman, İsrail’i ve politikalarını eleştirmek ile antisemitizmin birbirine karıştırılmasına yönelik “İsrail’in dünyadaki Yahudiler adına konuştuğu iddiası kabul edilemez. İsrail benim adıma konuşmuyor” dedi. Sözlerinin devamında Yahudi dini ile Siyonizmi eş değer gören söylemlere karşı çıkılması gerektiğini, zira Yahudiler, İsrailliler ve Siyonistler arasında fark olduğunu belirten Cushman, bizzat kendisinin antisemitizm kurbanı olduğunu kaydetti. Bir insanın yalan yere antisemitist olarak itham edilmesini, hele Yahudi’nin Yahudi olmayan biri tarafından suçlanmasını şahsını yaralayıcı bir durum olarak nitelendirdi.
Cushman, hâlihazırda İngiltere’de Yahudilere yönelik gerçek tehlikenin bireysel saldırılar düzenleyen ve mallarını gasp eden aşırı sağ topluluklardan kaynaklandığını söyledi. Ayrıca ülkede aşırı sağın yükselişe geçmesi ile birlikte soldaki antisemitizm endişesinin, solcu Yahudiler de dahil olmak üzere tüm Yahudileri büyük bir tehlikeye soktuğunu dile getirdi.
Siyasi uzmanlar, ülkede artan antisemitizm tehlikesinin gerçekliğini inkâr etmiyor. Nitekim İngiltere İçişleri Bakanlığı’nın yayınladığı son istatistiklerde 2017 yılı boyunca kayıtlara geçen nefret suçlarının yüzde 52’sinin Müslümanları, yüzde 12’sinin de Yahudileri hedef aldığı bilgisi yer aldı. Sonuçları bu yılın başında The Guardian gazetesinde yayınlanan bir araştırmaya göre ise İngilizler, sene içerisinde Google arama motorunda 170 bin kez ‘antisemitizm’ taraması gerçekleştirdi. Söz konusu aramaların yüzde 10’u ise ‘Yahudiler ölmeli”, “Yahudileri öldürün”, “Yahudiler ırkçı ve kötüdür” gibi ibareler içeriyor.  
Aşırı sağın yükselişi ve sol içerisindeki antisemitist tutumla paralel olarak artan antisemitist Twitter mesajları ile fiziksel saldırılardan hareketle artan Yahudi karşıtlığı, nefret suçları ile İsrail politikalarına yönelik eleştirilerin daha fazla birbirine karıştırılmasına neden oldu. The Guardian gazetesi yazarı Kenan Malik konuya ilişkin yaptığı değerlendirmede şu ifadeleri kullandı:
“Antisemitizmin artmasına, anti-Siyonizm ve Yahudilere karşı ırkçılık kavramlarının birbirine karıştırılması eşlik ediyor. İsrail karşıtı bazı davranışlar, bazen antisemitist eğilim taşıyor. Ancak bu iki olgunun ayrı olarak değerlendirilmesi gerekir.”
Kenan Malik hemfikir olan birçok kesim için antisemitizm, Yahudilere karşı düşmanca ve önyargılı duygu ve davranışları ifade ederken Siyonizmin tarihî Filistin toprakları üzerinden bir Yahudi devleti kurmayı hedefleyen bir siyasi ve ideolojik hareketin adı olduğunu savunuyor.
Bu iki kavramın birbirine karıştırılmasına dair tartışmanın özellikle İşçi Partisi içerisinde uzun bir tarihi var. Daha önce Londra’nın eski Belediye Başkanı Ken Livingstone’nun İsrail hakkındaki yorumlarının ardından üyeliği askıya alınmıştı. BBC’nin haberine göre söz konusu yorumlardan biri de Adolf Hitler’in Yahudi soykırımından önce Siyonizmi desteklediği yönündeydi.
İsrail hükümetinin politikalarına yönelik eleştiriler ile antisemitizmin birbirine karıştırılmadığını iddia edenler, Siyonist kelimesinin üstü kapalı olarak Yahudilere saldırmak için kullanılmasına karşı çıkıyor. Ayrıca Siyonizmin başta Hıristiyanlar ve İngilizler olmak üzere Yahudi harici unsurlar tarafından da desteklenen siyasi bir proje olduğuna dikkat çekiyorlar.
Londra merkezli Yahudi Siyasi Araştırmalar Enstitüsü’nün 2017 yılında yayımladığı bir araştırma, İsrail karşıtlığı ile antisemitist eğilimler arasında zorunlu bir bağlantının olmadığını ortaya koydu. Söz konusu araştırmada şu ifadeler yer aldı:
“İsrail karşıtı tutumlar genel olarak antisemitist değildir. İsrail’e karşı düşmanca tavır alanlar antisemitist değiller. Bununla birlikte İsrail karşıtı ve antisemitist duyguları aynı anda besleyen büyük bir azınlık mevcut.”

Daha fazlasını oku

 
 
EL-AVSAT ÖZEL

Siyasi tutumları daha gerçekçi yorumlamaya yönelik bir yaklaşım

Birçok kişi bazı Ortadoğu meselelerinin bir anda kamuoyunun gündemine oturmasını ve aniden sesinin kısılarak kaybolmasını eleştiriyor (AFP)
Birçok kişi bazı Ortadoğu meselelerinin bir anda kamuoyunun gündemine oturmasını ve aniden sesinin kısılarak kaybolmasını eleştiriyor (AFP)
TT
TT

Siyasi tutumları daha gerçekçi yorumlamaya yönelik bir yaklaşım

Birçok kişi bazı Ortadoğu meselelerinin bir anda kamuoyunun gündemine oturmasını ve aniden sesinin kısılarak kaybolmasını eleştiriyor (AFP)
Birçok kişi bazı Ortadoğu meselelerinin bir anda kamuoyunun gündemine oturmasını ve aniden sesinin kısılarak kaybolmasını eleştiriyor (AFP)

Muhammed Bedreddin Zayid
Pek çok akademik toplantıda, siyasi seminerde tartışmaların, dünyanın süper gücünün veya uluslararası ya da bölgesel güçlerin belirli konulardaki ilgisinin bir diğerinin lehine azalması etrafında döndüğü göze çarpar. Hatta bazen, sözgelimi Ortadoğu ve sorunlarının ABD için ne ölçüde öncelikli olduğu gibi, bu boyutlardan bazıları hakkında tartışmalar yapılır.
Bazen de sanki ilginin gerilemesi, kendisine gösterilen ilgi ve dikkatin azaldığı taraf için bir hakareti temsil ediyormuş gibi mesele tepkisel bir hava kazanır. Dünyada Filistin davasına ve özel olarak Arap dünyasına olan ilginin yanı sıra genel olarak Washington'un Ortadoğu'ya ilgisi, bölgesel aktörlerin rolleri, bölgenin sorunlarına bağlılık, aynı şekilde Lübnan meselesinde uluslararası ve Arap ilgisinin azalması hakkında dönen pek çok tartışma hatırlıyorum.
Aslında burada sunmak istediğim yaklaşım, uzmanların ve politikacıların bu konuda genellemeler ve varsayımlara girişebilecekleri, oysa pratik uygulamada gerçeklik ve motivasyonların çok daha basit olabilecekleridir. Gerçek bir temel olmaksızın bazen sürprizlere yol açanın bu olduğudur.
Filistin davasından başlayabiliriz; birkaç ay öncesine kadar, üzgün bir dille bu konuya ilginin azalması ve halkının çektiği acılar hakkında konuşuyorduk. Sonra olaylar patlak verdi ve Filistin tekrar olayların odağına yerleşti, yeniden konuşulmaya başlandı. Kısa bir süre öncesine kadar ona olan ilginin azaldığını tasavvur edenler, şimdi kendilerini nasıl gözden geçirebilirler? Aslında her iki görüş de çok fazla abartı içeriyor. Bu davanın son yıllardaki tarihini gözden geçiren, bu konuya ilginin pek çok iniş ve çıkışa tanık olduğunu keşfedecektir.
Keza tek sebep bu olmasa da, geçmişe göre ilginin azalmasının, Arap Baharı'ndan bu yana çatışma ve kriz odaklarının çeşitlenmesinde yattığını, Filistin davasının ayağının altındaki halıyı çeken birçok şey olduğunu da fark edecektir. Bu konuya daha sonra döneceğim.
Genel bir çerçeveden başlayabiliriz; o da bazen bu konuyla ilgilenenlerin, karar vericiler, yazarlar, araştırmacılar, gözlemciler veya vatandaşlar olsun insan olduklarını unutmamız. Dikkat edilirse kamusal meseleler ile iç ve dış politika konularına etkilendikleri ölçüde ilgi gösterdiklerini, hepimizin hayatımızda farklı derecelerde bildiklerimizin onlar için de geçerli olduğunu unutmuş gibi yapıyoruz. Bu gerçeklerden biri mesela, arabasıyla bir ürün satın almak ya da bir akrabasını, arkadaşını ziyaret etmeye giden birisi kaza yaptığında ya da ani bir acı hissettiğinde, bu yeni ve daha acil krizle yüzleşmek için rotasını değiştirmekten başka seçeneği olmadığıdır.
Çağdaş Arap dünyamızda karşı karşıya olduğumuz en belirgin husus, kriz noktalarının çokluğu ve herkesin bu sıkıntılarla mücadele eden halklara karşı ilgisizlikten yakınması. Bu nedenle, Arap Baharı ile başlayan ve öyle ya da böyle devam eden bir Filistin yakınması da var. Pek çok kişi ilginin yakında yeniden gerilemesinden endişe ediyor. Öte yandan, bugün milyonlarca Suriyeli de dünyanın kendilerini unuttuğundan yakınıyor. Ne rejimi değiştirebildiler, ne de dünyanın mevcut rejimi yeniden tanıyıp kabullenmesini engelleyebildiler. Ne çözüm gerçekleşti ne de rejim karşıtları rejim ve destekçilerinin zaferlerini kutlamasını istiyorlar. Hala çeşitli tarafların işgali altında olan geniş Suriye toprakları var. Dolayısıyla Suriye'de tanınmış bir yazar ve şahsiyetin ortaya çıkıp “Putin-Biden” zirvesinin ülkesi hakkında somut bir şey üretmediğini kaydetmesi anlaşılabilir. Öte yandan Filistin davasına sempati duyan birçok Suriyelinin bakış açısına göre, bu dava ilgi çekmeye devam edecek, ancak Suriye ve halkının krizi hakkında kimse konuşmak istemiyor. Aynısını, gerçek bir siyasi durgunluk sürecinde gibi görünen Yemen için de tahmin edebiliriz. Farklı televizyon kanallarını takip edenler, kendilerini bazen çelişki derecesine varacak kadar özdeş olmayan dünyalar karşısında bularak, şaşıp kalıyorlar.
Bölgedeki bir kriz hakkında her yazdığımda bana “hani Yemen?” diye soran Yemenli bir arkadaşım var. Krizleri, acıları, milyonlarcasının yerinden edilmesine ilişkin Arap ilgisinin zamansal ve mekansal kapsamıyla ilgili ağır Yemen eleştirileri, aşırı derecede uyumsuzluğuna dönük  ithamları olduğunu biliyorum. Kendilerine yönelik uluslararası ilgiye karşı benzer izlenimleri olduğunu da. Bu ilginin durgun suları hareketlendirmek için zaman zaman boşuna önerilen ve harcanan siyasi çabalarda kayda değer bir başarı sağlayamadan insani yönlere odaklanmasına ağır eleştirileri olduğundan haberim var.  
Birçok Lübnanlı arkadaşımdan duyduğum Lübnan şikayeti de, aslında diğer krizlerin ağırlığını, sayısını, bunların tüm uluslararası ve bölgesel sistemdeki aciliyetini görmezden geliyor. Yukarıda saydığımız gibi karar vericilerden medya ve vatandaşlara kadar ilgililerin tüm bu büyük aktivizmi takip ederken dikkatlerinin dağıldığını göz adı ediyor. Güçlü kurumların varlığında bile Lübnan meselesi doğal olarak eninde sonunda tek bir karar verici veya tek bir karar verici kurumla çatışacak.
Aracını çarptığı için yapmak istediği işi bırakıp daha acil olan krizi çözmeye yönelen kişi hakkında daha önce verdiğimiz örneğe, kişinin bu sorun ile başa çıkmak için ne yapması gerektiğini bilmiyor olabileceğini de ekleyebiliriz. Şahsi görüşüm, şu anda uluslararası ve bölgesel tarafların, bu krizleri çözmek veya kendisiyle başa çıkmak için ne yapılması gerektiğine dair belirli ve başarılı bir yol bilmedikleridir.
Örneğin Lübnan krizinde bölgesel ve uluslararası taraflar ve bunların arasında da baskın bir esas taraf var, o da İran. Ama İran aynı zamanda müttefiki "Hizbullah" aracılığıyla, Lübnan Cumhurbaşkanı Mişel Avn'a bağlı ve Cibran Basil liderliğindeki Özgür Yurtsever Hareketi ile karmaşık bir ittifakla da zincirlenmiş durumda. İkinci taraf, sahnenin karmaşıklığı konusunda oldukça bilgili ve tıpkı kendisinin Hizbullah'a ihtiyacı olduğu gibi, Hizbullah'ın da kendisine ihtiyacı olduğunun farkında. İran'ın gücü ve zayıflığı karmaşık bir bölgesel denge sahnesinde iç içe geçerken, rejimi bu çıkmazdan çıkarmaya çalışan diğer taraflar felç olmuş ya da çözüm için yeterli araçlara sahip değillermiş gibi görünüyorlar.
Suriye'de Rusya ve müttefiklerinin zaferlerini deklare etmesini engelleyen Batılı güçlerin elinde ne yeterli araç var ne de kimsenin istemediği, maddi ve insani kayıplarının oldukça maliyetli olabileceği yeni bir kapsamlı çatışmayı sürdürmek için gerçek bir istek yok.
Suriye rejimine muhalif bu cephedeki ana oyuncu, yani Türkiye kapasitesinin sınırlarını biliyor ve başka bir şey üzerine bahis oynuyor; sınırlarına bitişik bölgesel genişleme ve bölgesel denge ve çatışmalarda kullanmak amacıyla aşırılıkçı milisler kartını elinde tutmak. Bu sayede bugün “Libya” dosyasında olduğu gibi başka dosyalarda, yarın da belki başka alanlarda avantaj ve kazanımlar elde etmek istiyor.
Bunun ışığında, Suriye krizinin daha fazla uzamaması için bir çözüm ve çıkış yolu bulmak isteyen tarafların, bu krizle başa çıkmak için yeterli araçlara sahip olmadıkları için ellerinden bir şey gelmiyor. Tıpkı yukarıda bahsettiğimiz arabasıyla kaza yapan, kendisini tamir etmese de sürebilen ama bu nedenle birkaç gün sonra arabasının çalışacağının bir garantisi olmayan kişi gibi. Arabasını tamir edemiyor çünkü parası yok, ama gidip alışveriş yapıp, ekmek falan alıyor ya da erteleyebileceği bir işi halletmeye çalışıyor. Söylemek istediğimiz, tüm insanlar bir noktada karşı karşıya oldukları krizle yüzleşmeye takatleri kalmadığını kabullenmeyebilirler, ama asıl sorun ve zor olan ne politikacıların ne de ülkelerin bunu alenen kabul etmemeleridir.
Son olarak, son İsrail savaşının dersleri bunu doğruladı. Bütün dünyanın çözülmemiş Filistin meselesinin devam etmesinden, krizlerin ve meydan okumaların çokluğundan yorulduğu doğru, ama aynı zamanda herkes henüz baskı yapacak ve bu krizi çözecek yeterli güce sahip olmadığının da farkında. İsrail aşırı sağı böyle bir vehme kapılmış olabilir ama eninde sonunda meselenin bundan çok daha karmaşık olduğunu keşfedecek. Liderlerinde de meselenin karmaşıklığını görememelerine neden olan bir inatçılık ve kibir var veya projelerinin etkileneceği korkusuyla bunu deklare etmeye cesaret edemiyorlar. Tıpkı Filistinlilerin haklarını savunan ama en azından şimdiye kadar ne yapacağını bilemeyen onlarca birbirine karşıt politikacı gibi. Bunu ifşa ve itiraf edemiyorlar ve çok azı bunun ötesine geçen geçici düzenlemeler veya çözümler düşünecek bilgeliğe ve hayal gücüne sahip.