Irak ve İran'daki dini otoriteler arasında devam eden çatışma din kisvesi altında siyasi bir çatışma mı yoksa siyasi görünümlü dini bir çatışma mı?

Alaa Hamid
Irak'ın en yüksek Şii dini otoritesi Ayetullah Ali Sistani, ilk kez ülkedeki bir protesto hareketinin etkilerine karşı açıklamalarda bulundu. Yine ilk kez başta Şiilerin yoğun olarak yaşadığı bölgeler olmak üzere Irak’ın birçok şehrinde yaşanan gösteriler sırasında Ali Hamaney ve Kasım Süleymani gibi İranlı yetkililerin posterleri yakılarak protestolar gerçekleştirildi.

Bağdat’ta Kudüs Gücü Komutanı Kasım Süleymani’nin posterini yakan göstericiler (EPA)

Tahran’daki yetkililerin iddialarına göre gösterilerin, dış mihraklar tarafından ABD ve Batı ülkelerinin İran’a karşı başlattığı kampanyanın bir parçası olarak kışkırtıldığı suçlamaları yapılırken, Sistani’nin müdahalesi, İran’ın dini lideri Ali Hamaney tarafından birkaç kez vurgulanan İran’ın resmi tutumu karşısında protestocuların yanında yer alması açısından büyük önem taşıyor. İranlı liderler, Bağdat’taki yetkilileri, protestolara güç kullanarak müdahale etmeye çağırırken, Sistani, hükümet güçlerini göstericileri öldürmeyi durdurmaya ve taleplerine cevap vermeye çağırdı.
Iraklılar, ülkelerine yönelik müdahalelere karşı artık daha hassas
Necef (Irak) ve Kum’daki (İran) dini otoriteler arasında yaşanan bu çekişme, dini açıdan Velayet-i Fakih sistemiyle ilgili uzun zamandır var ve yeni değil. Siyasi açıdan da her kesimden ve mezhepten Iraklıların ülkelerini dış müdahalelerden ve yabancı nüfuzundan koruma içgüdülerinden kaynaklanan bir çekişme mevcut. Özellikle bu nüfuzun Irak’ın zenginliklerinin sömürülmesine kapı açmasının ardından Iraklılar, ülkelerine yönelik müdahalelere karşı daha da hassas hale geldi. Bu yüzden Irak'ın egemenliğini korumak için bir ayaklanma başlattılar. Bu ayaklanma, Iraklıların ABD işgali etkisinin azalmasından ve İran’ın ülkelerinin zenginlikleri üzerindeki hakimiyetinin başlamasından bu yana boyutunu ve kapsamını bilemedikleri bir nüfuza karşı başladı.
Necef ve Kum arasında ortaya çıkan çekişmeyi anlamak için şu 3 konunun anlaşılması gerekiyor;
1 - İki dini otorite arasındaki benzerlik ve farklılıklar
2 - Nüfuz alanları
3 - Her ikisinin de sahip oldukları araçlar ve mekanizmalar
Bu çekişmenin çoğu zaman bir tür sessiz çatışmaya neden olduğu açık. Bu çatışma, bazen dini bazen de siyasi boyutta olabiliyor. Ne Necef’teki ne de Kum’daki dini otorite, herhangi bir açıklama yapmamış olsa da Irak’taki (Necef) Velayet-i Fakih’i benimsemeyen dini otorite, Kum’daki dini otoriteden daha sınırlı bir yapıya sahip.
Her iki dini otoritenin de bir birilerine benzerlikleri olmasına rağmen siyaset ve iktidarla ilgilenme biçimlerinde aralarında bir takım farklılıklar bulunuyor. Necef’teki dini otorite, kriz veya olağanüstü durumlarda veya kendisinden bir talepte bulunulmadıkça siyasetle meşgul olmaz. Ancak Saddam Hüseyin’in 1980 yılında Ayetullah Muhammed Bakır es-Sadr’ı idam ettirmesi olayında olduğu gibi tamamen siyasetten uzak kaldığı da söylenemez.
Sistani tarafından temsil edilen Necef’teki dini otoritenin rolü, Şii Müslümanların bulunduğu diğer ülkeler hariç, Irak içindeki Şiilere tavsiyelerde bulunmak ve rehberlik etmekten ibarettir. İran’daki dini otoritenin rolü ise diğerinin tam tersidir. İran’ın dini lider Hamaney’in de teyit ettiği üzere Irak, Lübnan, Filistin, Suriye, Bahreyn ve Yemen dahil Ortadoğu’nun birçok bölgesinde etki oluşturmaya ve var olmaya çalışıyor.
Dolayısıyla her iki dini otoritenin tarzı ve çalışması bakımından etki alanları önemli ölçüde farklıdır. Necef’teki dini otorite kısa mesafe prensibine dayalı bir yöntem uygularken, halkla ilgili meselelerde ayrıntılara girmekten kaçınır. Ancak Kum’daki dini otorite Velayet-i Fakih ilkesinden yola çıkarak, kendisini takip eden Şiilerle ilgili tüm meselelerin detaylarında var olmaya çalışır.
İki otorite arasındaki dini ve siyasi çatışmanın tezahürlerine ve mekanizmalarına baktığımızda, Necef’teki dini otoritenin İran’daki dini otoriteyle olan çekişmesinin kapsamının yalnızca Irak’la sınırlı olduğu unutulmamalı. Diğer bölgelerde bu çekişme yok. Bu da Necef dini otoritesinin, Şii Müslümanları için sembolik ve dini statüsünün olmasının yanı sıra Irak'ın genel olarak Şii ve İslam tarihindeki güçlü varlığı dahil olmak üzere birçok nedenden kaynaklanıyor. Bu yüzden Necef’teki dini otorite, diğer ülkelerdeki Şii varlığıyla yalnızca manevi ve dini açıdan ilgilenir. Çünkü toplumların kendi yerel ve ulusal sabiteleri olduğuna ve bu özelliğin dikkate alınması gerektiğine inanır. Necef'teki dini otorite, Kum’daki Velayet-i Fakih destekçisi, sosyal bir yapı oluşturmaya çalışan dini otoritenin aksine, bu toplumlarda ortaya çıkan krizlerle ilgili bir görüş bildirmez veya siyasi olarak rehberlik etmez.
2003 sonrası derinleşen çekişme
2003 sonrası Irak’ta iki dini otorite arasındaki çekişme daha da derinleşirken, çatışmanın biçimi, yeni siyasi sistemle olan ilişki temelinde şekillendi. Necef’teki dini otorite, 2005 yılında ‘parlamento seçimlerinin yapılması ve anayasanın yazılması’ konularında adımlar atılması için baskı yaptı. Söz konusu adımlarla ilgili bir takım çekinceleri olsa da bu sistemin temelini oluşturması gerekiyordu. Daha sonra 2010 yılında 9 ayı aşkın bir süre başbakanlık için bir isim önerilememesinden doğan krizle ilgili görüşünü bildirmesi istendikten sonra konuya müdahil olmak zorunda kaldı.
Musul’un kontrolünü DEAŞ’ın ele geçirmesinin ardından…
Necef’teki dini otorite, 10 Haziran 2014’te DEAŞ’ın Musul’un kontrolünü ele geçirmesinin ardından Velayet-i Fakih destekçisi dini otoritenin aksine ‘cihat’ ilan etti. Bundan sonra iki dini otorite arasındaki farklar daha da arttı. Velayet-i Fakih destekçisi dini otorite, askeri istihbarat ve ideolojik araçlara sahip olan siyasi bağlantıları ve güçleri sayesinde yeni rejim ile ilişkilerini ahlaki ve maddi eylemlerle desteklerken, Necef’teki dini otorite, fiziksel bir harekette bulunmadan sadece ahlaki ve dini rehberlik görevi üstlendi. İki otorite arasındaki farka ayrıca İran ile ABD arasındaki Irak’la ilgili çekişme de yeni bir boyut kazandırdı.
Necef’teki dini otorite yine Velayet-i Fakih destekçisi dini otoritenin aksine Irak'taki bölgesel ve uluslararası müdahaleyi reddettiğini defalarca kez vurguladı. Tıpkı 15 Ekim 2019 tarihinde Kerbela’da Necef’teki dini otoritenin temsilcisi tarafından verilen cuma hutbesinde olduğu gibi. İki taraf arasındaki çekişmenin çıktıları, Necef’teki dini otoritenin gerici tutumlarla çatıştığına işaret ediyor. Kum’daki dini otoritenin ise eylemleriyle ilgili tartışmalara girmeye başladı. Hem resmi hem de gayri resmi yönleri olduğu için kendi içinde ve dışında sosyal ve siyasi varlık oluşturmakla görevlendirildiğine inanıyor. Ancak aynı durum Necef’teki dini otorite için söz konusu değil.
İki dini otorite (Necef ve Kum) arasında dolaylı yollardan da olsa yaşanan bu çekişme, bugün sorulması gereken şu soruyu akıllara getiriyor;
“Aralarında devam etmekte olan çatışma din kisvesi altında siyasi bir çatışma mı yoksa tam tersi, siyasi görünümlü dini bir çatışma mı?”
İki otorite arasındaki fark, bu sorunun içinde saklı. Necef’teki dini otoritenin yetkisi, tavsiye ve rehberlik bakımından üstlendiği dini role dayanıyor. İnsanların bunu böyle kabul etmesi gerekiyor. Ancak İran’daki dini otorite, siyasi ve dini yönlerini bir birinden ayrı tutmuyor ve siyasetin sağlam bir dini inançla yapılabileceğine inanıyor. Bu nedenle, Kum’daki dini otorite siyasi araçlarla varlığını oluşturmuştur ve söz konusu inancı güçlendirmekle görevli kurumları vardır.
İki dini otorite arasındaki sessiz siyasi çatışma, aralarındaki farkın derinliğini ortaya koyuyor. Bunun nedenlerinin başında ise Velayet-i Fakih meselesi ve hareket edebilecekleri alanlarla ilgilenme usulleri geliyor. Necef’teki dini otorite, özellikle iktidarda söz sahibi olan Şiilerin yoğun olarak yaşadığı ülkelerde bir takım krizler yaşandığında manevi rolünü korumak için iktidardan uzak duruyor ve bağımsızlığını sürdürüyor. Buna karşın Velayet-i Fakih destekçisi dini otorite, sürekli iktidarda olmanın yanı sıra kamusal ve özel alanlarda hareket kabiliyeti olmasını istiyor.

Refik Huri

Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi'nin helikopter kazasında ölmesi, İran'ı kritik bir dönemde iki halef kriziyle karşı karşıya bıraktı; birincisi zamanından önce gelen cumhurbaşkanının halefi krizi. İkincisi,1979'da İslam Devrimi'nin fitilini ateşleyen İmam Humeyni’den çok daha uzun süre hüküm süren Dini Lider Ali Hamaney'in sağlık durumu sebebiyle zamanı yaklaşan halefini seçme krizi. Hamaney'in halefinin radikal bir din adamı olacağı kesin ve Reisi öne çıkan bir adaydı. Hem Dini Lider hem de Dini Lider’in istediği seçeneğe oy veren Uzmanlar Konseyi çevresinde önemli bir seçenekti. Reisi'nin halefi konusu ise görünürde Reisi, Ahmedinejad ve Hatemi gibi aşırı muhafazakâr veya Rafsancani ve Ruhani gibi reformcu ve ılımlı bir figür olacak din adamı ya da eski Devrim Muhafızları subayı seçeneklerine açık görünüyor.

Sistemin gerçek hesapları arasında hiçbir fark yok. Zira gerçek güç, “ilahi meşruiyete” sahip olan, kayıp ve beklenen “zamanın sahibinin” vekili olan Dini Liderin elinde. Herhangi bir dini rejim gibi, gittikçe daha da aşırılaşma yönünde ilerlemeye mahkûm bir rejimde, Dini Liderin aşırı muhafazakâr olması doğal. Teorik olarak “halk meşruiyetini” temsil eden cumhurbaşkanlığı makamı için muhafazakâr ya da ılımlı adayları seçen de odur. Seçimler, ister iç koşullar isterse dış ilişkilerin görünen yönü olsun, rejimin her aşamadaki ihtiyaçlarına bağlıdır. Dünyada İran’daki “reformcu akımın” başarısı üzerine oynanan bahisler bağlamında yapılan eski ve yeni tartışmalar ise bir nevi kendini kandırmadır. Dini Liderin iradesi olmadan hiçbir reformcu iktidara ulaşamaz. Cumhurbaşkanı Muhammed Hatemi, Hasan Ruhani ve onlardan önce İmam Humeyni'nin ölümünden sonra arkadaşı Ali Hamaney'in Dini Lider konumuna gelmesinde önemli rol oynayan Haşimi Rafsancani'de olduğu gibi, iktidara gelip çizilen kırmızı çizgileri aşmaya çalışan herhangi bir reformcu figür izolasyona mahkumdur.

Hamaney, "bugün ülkenin asıl meselesinin ekonomi ve temel zayıf noktasının da ekonomik mesele" olduğunu düşünüyorsa, Reisi'nin halefi ekonomiye odaklanacak, insanları ekonomik durumdan ve uygulanan sosyal kısıtlamaların sertliğinden kaynaklanan toplumsal memnuniyetsizliklerini azaltmaya ikna edecek ılımlı bir şahsiyet olabilir. Ama bunun aksini düşünenler de var. Bunlara göre Reisi'nin Türkiye, Mısır, Suudi Arabistan, BAE, Katar ve diğerlerine açılma konusunda yaptıkları, ancak ılımlı bir cumhurbaşkanının aksine sorgulanmadan esneklik gösterebilecek katı görüşlü bir cumhurbaşkanı tarafından yapılabilirdi. Pratik olarak Hamaney'in elinde olan anahtar, adayları eleyen ve Reisi'nin aday gösterilmesi sırasında kazanacağı korkusuyla Ali Laricani’nin yarış dışı bırakılmasında olduğu gibi, seçilen adaya tehdit oluşturanların adaylığını önleyen Anayasa Koruma Konseyi'ne ödünç olarak veriliyor. Konsey, eski cumhurbaşkanı Ruhani’nin bile, uzun süredir üyesi olmasına rağmen Uzmanlar Konseyi'ne aday olmaya uygun olmadığına karar vermişti. Bunun nedeni, İmam Humeyni'nin en başından beri İslam Cumhuriyeti'nin en yüksek önceliklerini belirlemiş olmasıdır ve bunlardan en öne çıkanları iki tanedir. Birincisi, "İslam hükümeti velayet ile imanın ikizidir ve düzeni sağlamak bir görev borcudur." İkincisi ise "devrimi ihraç etmek, çünkü rejim kapalı bir ortamda kalırsa kesinlikle yenilgi ile yüzleşecektir." Arap ülkelerindeki Şii milis gruplara “yatırım” yapılması ve Filistin kartına sahip olunmaya çalışılması da bundandır. Bunun hiçbir bölgesel güçte daha önce görülmemiş pratik uygulaması ise Lübnan'da Hizbullah, Irak’ta Haşdi Şabi, özellikle de Hizbullah Tugayları, Seyyid el-Şuhada Tugayı, Kays el-Hazali hareketi, Suriye'de Afganlardan oluşan Fatimiyyun Tugayı ile Pakistanlılardan oluşan Zeynebiyyun Tugayı gibi silahlı mezhepçi ideolojik grupların kurulması, Yemen’de Ensarullah (Husiler), Gazze’de Hamas ve İslami Cihat’ın desteklenmesidir. İran'ın hiçbir şey yapmadan kazanmasını sağlayan da budur. Vekalet ile kazanıyor, vekalet ile savaşıyor ve vekalet ile anlaşıyor. Brookings Enstitüsü Başkan Yardımcısı ve Dış Politika Programı Direktörü Susan Maloney'nin söylediği gibi, Tahran'ın bölgede bahse girdiği şey bir kaos sistemidir. Maloney İran'ın stratejisini "güçlü düşmanlarına, özellikle de ABD'ye karşı avantaj elde etmenin ekonomik açıdan ucuz bir yolu olarak, asimetrik savaşa yatırım yapmak" olarak tanımlıyor. Sahne çok çelişkili ve Sovyetler Birliği'nde yaşanan ve onun çöküşüne yol açan duruma benziyor; içeride ekonomik zayıflık, dışarıda güçlü nüfuz ve büyük harcamaların yapıldığı askeri güç. Hamaney'in 2003'te İran penceresinden gördüğü kadarıyla bölgedeki sahne şöyleydi; “Washington yeni bir Ortadoğu yaratma konusunda tamamen başarısız oldu. Bölgenin jeopolitik haritasının köklü bir değişim içinde olduğu doğru ama bu ABD'nin değil, direniş cephesinin yararına bir değişim. Evet, Batı Asya'nın jeopolitik haritası değişti ama direnişin lehine olacak şekilde değişti.” Dahili sahneye gelince, zorlu ekonomik durumdan duyulan memnuniyetsizlik nedeniyle halk seçimlere katılma konusunda isteksiz. Kadınlara başörtüsünün dayatılmasına, sosyal davranışlar ve giyim üzerindeki kısıtlamaların sıkılaştırılmasına karşı gösteriler düzenleniyor. Son parlamento seçimlerine seçmenlerin ancak yüzde 41'i katıldı. Başkent Tahran'da bu oran yüzde 19'du.Türk analist Murat Yetkin, "İran rejimi uzun menzilli füzeler üretebiliyor ama Cumhurbaşkanı Reisi'nin uçağının yerini tam olarak belirleyemiyor" derken abartmıyordu. Aslında İran'ın uçağın düşüşüne ilişkin hikayesi hâlâ eksik. Dahası kazanın gerçek nedenleri, teknik neden veya sisten mi kaynaklandığı, yoksa sabotaj sonucu mu olduğu gibi sorular cevapsız kalacak kadar boşluklarla dolu. Resim net değil; cumhurbaşkanının uçağı düşerken kendisine eşlik eden iki uçak Tebriz'e dönüş yolculuğuna nasıl devam edebildi? Reisi'nin dini lider konumuna gelmesini engellemek için biri bir komplo mu kurdu? Cenaze törenlerinde Şiiliğin abartılı tezahürleri, soruları gülünç hale getirmeye yönelik bir çaba mıydı?

Totaliter rejimlerde gerçeği bilmek zordur. Ancak içeride baskı ve disipline, bölgede ise kaosa bel bağlayan İslami rejim, din adamları ve Devrim Muhafızları arasında karma bir rejim haline geldi. Devrim Muhafızları, Reisi'nin halefinin seçiminde önemli, Hamaney'in halefinin seçiminde ise daha büyük bir rol oynuyor.

Irak ve İran'daki dini otoriteler arasında devam eden çatışma din kisvesi altında siyasi bir çatışma mı yoksa siyasi görünümlü dini bir çatışma mı?