Suriye'de petrol savaşları: En büyük pay Rusya'nın ABD ise vekilleri aracılığıyla petrolü kontrol ediyor

Suriye Petrol ve Maden Kaynakları Bakanlığı'nın bir etkinliğiyle ilgili Facebook sayfasında yayınlanan bir kare (Facebook)

Suriyelilerin büyük bir kısmı elektrik, doğalgaz ve yakıt için güneş enerjisi gibi alternatif ısıtma ve aydınlatma yöntemleri bulmaya çalışırken, Rusya ve ABD dahil çatışan taraflar, ülkenin petrolü, doğalgazı ve enerji kaynaklarını ele geçirmek için bir birleriyle yarışıyor.
Suriye Ulusal Grubu (El-Kutle el-Vataniyye) basınının 1930'larda başlattığı ‘Suriye'nin petrolü, Suriyelilerin değildir’ (Al-Qabas gazetesi Ağustos 1936) söylemleri yeniden dillendirilmeye başladı. O yıllarda Avrupalı ​​ve ABD’li uluslararası büyük petrol şirketleri, Arap bölgesindeki petrolü keşfetmek için bir birleriyle yarışıyorlardı. Ulusal basında o dönem yer alan haberlere göre bu rekabet, Suriye’nin kuzeydoğusundaki ayrılıkçı eğilimleri körükleme konusunda önemli rol oynadı.
Kimliğinin açıklanmasını istemeyen Suriyeli bir ekonomi uzmanı Şarku’l Avsat’a yaptığı açıklamada, 1980’den 2010 yılına kadar Suriye petrolünün tam bir gizlilik içerisinde Esed ailesinin elinde olduğunu ve gerçek üretim miktarının Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütü’ne (OPEC) bildirilmediğini söyledi. Ayrıca Suriyelilerin, birkaç büyük petrol üretim sahası dışında petrol sahalarının tamamını da açıklamadıklarını belirten uzman, Esed rejimine karşı 2011 yılında başlayan devrimle birlikte petrol sahalarının bulunduğu bölgelerin, rejimin elinden çıkmasının ardından yatırım yapılan petrol sahası sayısının gizlendiğinin ortaya çıktığını kaydetti.
2012 yılında rejim güçleri ile silahlı muhalif gruplar arasında çatışmaların yaşanmasıyla Suriye rejimi, petrol sahalarının çoğunun kontrolünü kaybetmeye başladı. Büyük petrol şirketlerinin Suriye’den ayrılmasının ardından ülkenin doğusundaki petrol sahaları, önce Heyet-i Tahriru’ş Şam (HTŞ) sonra da Özgür Suriye Ordusu (ÖSO) içindeki grupların kontrolüne geçti. Ardından ilkel yöntemlerle petrolü çıkarmaya başladılar. 2013 yılında ise DEAŞ, petrol sahalarını ele geçirmek ve para kaynaklarını güvence altına almak üzere bölgeye girdi. 2014 yılında DEAŞ, başta Deyr-i Zor’daki el-Ömer petrol sahası olmak üzere Suriye’deki petrol sahalarının çoğunluğunu ele geçirmişti.
ABD Savunma Bakanlığı, DEAŞ’ın 2015 yılında Suriye’den elde ettiği gelirin aylık 40 milyon doları bulduğunu tahmin ettiklerini açıkladı. İki yıl sonra DEAŞ ülkenin doğusundaki bölgelerden atıldı ve petrol sahaları bu kez Washington destekli Suriye Demokratik Güçleri’nin (SDG) kontrolüne geçti. Bu arada söz konusu petrol sahaları DEAŞ’ın başlıca gelir kaynaklarını kesmek isteyen ABD’nin hava bombardımanları sonucu büyük zarar görürken, altyapı tahrip oldu.
Şu an SDG tarafından kontrol edilen petrol sahaları, Suriye petrol kaynaklarının yaklaşık yüzde 70'ini oluşturuyor. Bunlardan en önemlisi el-Ömer petrol sahasıdır. Deyr-i Zor’un doğu kırsalındaki bu sahada 2011 öncesi günlük 80 bin varil ham petrol üretimi yapılıyordu. Bugün ise günlük 40 bin varil petrol üretiliyor. Haseke kırsalındaki Suveydiye ve Rimeylan petrol sahalarında ise toplam bin 322 adet petrol ve yaklaşık 25 adet doğalgaz kuyusu bulunuyor. Suveydiye ve Rimeylan petrol sahalarında 2011 öncesinde günlük yaklaşık 200 bin varil petrol üretiliyordu. Bugün ise üretim yüzde 50 oranında azalmış durumda.
Bunun yanı sıra Haseke’nin batı kırsalındaki Merkede beldesi ve Tişrin Barajı yakınlarındaki petrol sahaları, Rakka’daki küçük petrol kuyuları ile Deyr-i Zor'daki el-Verd ve el-Teym petrol sahalarından günlük 50 bin varil petrol elde ediliyor. Suriye-Irak sınırındaki yakın T2 petrol sahası, Deyr-i Zor’un doğu kırsalındaki el-Cefra ve Konika kuyuları ile Humus’un doğu kırsalındaki eş-Şaar doğalgaz sahası gibi bazı petrol bölgelerinin kontrolü ise 2017’de yeniden Suriye rejiminin eline geçti. Suriye’nin en önemli doğalgaz sahalarından biri olarak kabul edilen eş-Şaar doğalgaz sahasında günlük 3 milyon metreküp üretim yapıldığı tahmin ediliyor.
Suriye petrolünün satışı
Suriye petrolüyle ilgili mücadele, petrolün temel milli gelir kaynağı olarak kabul edilmesi nedeniyle Suriyeliler için bir hayat-memat meselesidir. Ülkedeki petrol üretimi 2008 yılında 406 bin varildi. 2009'da günlük 401 bin varile geriledi, ardından 2010 yılında günlük üretim 385 bin varile düştü. 2011 yılında ise günlük 353 bin varil oldu. Ardından 2012 yılında günlük 171 bin varile, 2013’te günlük 59 bin, 2014’te günlük 33 bin, 2015’te günlük 27 bin, 2016 ve 2017 ise günlük 25 bin ve 2018 yılında günlük 24 bin varile kadar indi.
Suriyeli ekonomi uzmanı, Suriye’nin sahip olduğu 2,5 milyar varillik petrol rezervinin, yaklaşık 268 milyar varillik (100 kat fazla) petrol rezervine sahip Suudi Arabistan gibi bölgedeki diğer ülkelerin rezervlerine kıyasla oldukça az olduğunu söyledi. Bununla birlikte mevcut durumda bin 500 ila 3 bin metre derinlikten petrol çıkarma maliyetlerinin varil başına 20 ila 25 dolar civarında olması nedeniyle Suriye petrolünün düşük kalitede olduğunu düşünen uzman, buna karşın diğer bölgelerde petrol çıkarma maliyetinin ortalama 5 dolar olduğunu belirtti. DEAŞ ve ardından SDG, çıkardıkları petrolü rejimin kontrolündeki Humus ve Banyas rafinerilerinde işlem görmeleri için yine Suriye rejimine satmak zorunda kalıyorlar. Ham petrolü diğer ülkelere taşıma ve rafine ettirme maliyetlerinin yüksek olması nedeniyle bu yolu tercih ediyorlar.
İngiltere merkezli petrol ve enerji kaynakları haberlerinin yer aldığı OilPrice adlı internet sitesinin aktardığı bilgilere göre SDG, bir varil petrolü 30 dolardan satıyor ve bu satıştan aylık yaklaşık 10 milyon dolar elde ediyor.
Suriye rejimi, aracılar ve savaş sırasında bu amaçla kurulan şirketler aracılığıyla SDG’den petrol alıyor. DEAŞ’tan petrol satın alan ve rejim bölgelerine teslim eden arabulucular, 2018 sonrasında da rejim ve SDG arasındaki petrol alışverişinde aynı rolü üstlendi. Söz konusu arabulucuların en önde gelenlerinden biri de Qatirji Group’un sahibi olarak görünen ve Halk Meclisi’nin bir üyesi olan işadamı Husam Katırcı’dır. Savaş sırasında rejimin kontrolü altındaki bölgelere petrol taşıması için kendisine bağlı bir milis grubu kuran Katırcı, 2018 yılında 1 milyar dolarlık bir sermaye ile Arfada Petrol Şirketi'ni kurdu.
SDG ile yapılan anlaşmaya göre el-Ömer ve et-Tenek petrol sahalarından çıkarılan 100 varil ham petrole karşın 75 varil rafine edilmiş akaryakıt verilmesi öngörülürken, SDG petrol ihtiyaçlarını karşılamanın yanı sıra kontrolü altındaki alanlara rejimden elektrik ve yerel hizmetler de alıyor. El-Ömer ve et-Tenek petrol sahalarından çıkarılan ham petrol önce rejimin kontrolü altındaki Deyr-i Zor’un güneyindeki et-Teym petrol sahasına oradan da Humus rafinerisine gönderiliyor. El-Ömer, et-Tenek ve el-Cefra sahalarından çıkarılan doğalgaz ise önce Deyr-i Zor’daki Konika petrol tesislerine oradan et-Teym petrol sahasına ve oradan da Humus’taki Cender istasyonuna götürülüyor. Suriye’de petrol gelirlerinin yüzde 65’ini rejim, yüzde 35’ini ise SDG alıyor.
Rusya-ABD çekişmesi
Türkiye’nin 9 Ekim’de Suriye’nin kuzeydoğusunda başlattığı Barış Pınarı Harekatı, tüm kartların yeniden karılmasına neden oldu. Kürt grupların Türkiye-Suriye sınır bölgesinden uzaklaştırılmasına yönelik operasyon yaklaşık iki hafta içinde sona ererken müttefiki Rusya tarafından desteklenen Suriye rejimi, SDG’nin geri çekildiği alanlardaki boşluğu doldurmaya ve petrol sahalarının kontrolünü yeniden ele geçirmeye hazırlanıyordu. Rus yetkililer, Suriye’deki tüm petrol bölgelerinin yeniden rejimin kontrolüne geçmesi gerektiğini vurguladı.
ABD Başkanı Donald Trump ise 27 Kasım’da yaptığı açıklamada, ABD’nin en büyük petrol şirketi Exxon Mobil ile Suriye’ye gidip ‘petrol gelirlerini doğru dağıtmak’ için anlaşma yapmayı planladığını söyledi. DEAŞ’ın Suriye’deki petrol kuyularının kontrolünü yeniden ele geçirmemesi için korunması gerektiğine işaret eden Trump, Kürtlerin de bundan yararlanacağını söyledi. Aynı şekilde ABD’nin de faydalanabileceğini ifade eden Trump, “Şimdi payımızı almalıyız” diye konuştu.
Trump, 6 Kasım’da SDG’yi destekleyen ABD birliklerini Suriye'nin kuzeydoğusundan çekme kararını açıklamış, yerel ve uluslararası birçok tarafı şaşkına çevirmişti. Ancak buna karşın Kasım ayı sonlarında, askerleri taşıyan 17 zırhlı araç ile 170 askeri kamyonun yer aldığı Amerikan konvoyu, ülkenin kuzeyindeki Deyr-i Zor ve Heseke bölgelerindeki petrol ve doğalgaz sahalarının yakınlarında bulunan ABD askeri üslerine ulaştı. ABD, bu adımı, Kürt müttefiklerinin elini güçlendirmenin yanı sıra Rusya ve İran’ın Suriye’nin ekonomi kaynakları olan petrol sahalarının kontrolünü ele geçirmelerini engellemek, İran ile Suriye’ye uyguladığı ekonomik yaptırımları daha da sıkılaştırmak ve yaptırımları atlamalarını önlemek, petrol sevkiyat yollarını ve kaynaklarını güvence altına almak ve Suriye’nin doğu bölgelerindeki kaynakları yağmalanmaktan korumak amacıyla attığını açıkladı.
İran, 2017'den bu yana Irak üzerinden Suriye kıyılarına karayolu bağlantısı kurmak amacıyla Suriye'nin doğusunda bulunan Elbukemal bölgesindeki kontrolünü genişletirken, el-Kaim Sınır Kapısı’na da el koydu. Suriye’de enerji alanında daha fazla yatırım sözleşmesi imzalamak isteyen İran’ın karşısına bugün Doğu Fırat bölgesindeki ABD varlığı yer alıyor. Ayrıca Suriye rejimi ile önemli petrol anlaşmaları imzalayan müttefiki Rusya’nın rekabetiyle de karşı karşıya kaldı.
Bugün Rusya ve Türkiye askerleri, Suriye’nin bazı petrol bölgelerinde ortak askeri devriyeler geziyor. Suriye’de gelecekteki herhangi bir siyasi çözümün özelliklerinin belirlenmesi, ancak Suriye sahnesindeki en güçlü oyuncu olan Rusya ile rakibi ABD arasındaki ilişkilere bağlı gibi görünüyor. Rusya, 2015 yılında Suriye’deki savaşa rejimin yanında yer alarak askeri müdahalede bulunmasından bu yana Suriye'deki petrol ve doğalgaz ile ilgili anlaşmaların büyük bölümünü imzaladı. ABD, müttefikleri aracılığıyla, Suriye’nin petrol bölgeleri üzerindeki hegemonyasını dayatırken, Rusya, Ortadoğu’daki en büyük askeri üssünü kurduğu Tartus'un da kıyısında yer aldığı Akdeniz'de Suriye’nin deniz yetki alanlarında doğalgaz aramak için sözleşmeler imzaladı.
Rus şirketi Soyuz Nafta Gas, 2013 yılında Suriye rejimi ile deniz yetki alanlarında petrol ve doğalgaz arama için bir anlaşma imzaladı. Anlaşmada 25 yıl boyunca 2 bin 190 kilometrekarelik bir alanda arama çalışmaları yapılması öngörülüyor. Ardından yine bir Rus şirketi olan Stroy Trans Gas, 2017 yılında Tartus ve Banyas kıyılarında petrol ve doğalgaz arama anlaşmasının yanı sıra Humus kırsalındaki bir petrol sahasından petrol ve Palmira'nın doğu madenlerinden fosfat çıkarma anlaşması imzaladı. Zarubezhneft, Zarubezh Geology, STG Engineering gibi Rus şirketleri de Suriye'de petrol arama, petrol sahalarının yenilenmesi ve hasarlı petrol rafinerilerinin bakımı için sözleşmeler imzaladı.
Suriye Petrol Bakanlığı’nın 2017’deki açıklamasına göre Suriye'nin deniz yetki alanlarında 250 milyar metreküp doğalgaz rezervi olduğu tahmin ediyor.
Eğer bu rakamlar doğruysa Rusya, Suriye’deki pastadan en büyük dilimi almış olmanın yanı sıra anlaşmazlıkları çözecek ve Suriye'deki siyasi ve ekonomik yatırımlarının hayata geçirmesini sağlayacak siyasi bir çözüme ulaşma konusunda en yetkili taraf olmuş durumda. Buna karşın ABD tarafı, Suriye pastasından aldığı payın kendisine İran ve Rusya'ya karşı manevra yapması için uygun şartlar sağlaması dışında herhangi bir çekiciliği olmaması nedeniyle ülkedeki çatışmaları yönetmek konusunda oldukça rahat davranıyor.
Suriye’nin doğusu sadece yoğun petrol yatakları barındırmasından dolayı değil aynı zamanda Türkiye’yi Arap bölgesine, petrol zengini Irak Kürt Bölgesel Yönetimi (IKBY) ile İran’ı da Batı’ya bağlaması nedeniyle büyük önem taşıyor. Bu bölge ayrıca Avrupa'ya giden petrol ve doğalgaz yollarının ana geçiş noktası da olabilme potansiyeline sahip. 1930’larda dillendirilen “Suriye petrolü, Suriyelilerin değildir” söylemi çatışmanın uzaması halinde “Suriye toprakları, Suriyelilerin değildir” söylemine dönüşebilir.
Baas Partisi’nin yönetime el koyması
Suriye Petrol Bakanlığı’nın tarihi verilerine göre Suriye’de petrol arama ve araştırma çalışmaları 1933 yılında başladı. Iraklı petrol şirketi I.B.C, Kerkük’te Suriye'nin doğusuna kadar uzanan petrol sahaları olduğunu keşfetti. O dönem bir Fransız Mandası olan Suriye ile petrol arama çalışmaları için anlaşma imzalamak oldukça güçtü. Ne var ki Suriye’de petrol arama çalışmaları 1946 yılına kadar ertelendi. İlk petrol ticareti ise 1956 yılına kadar ertelenirken, 1958 yılında petrolle ilgili tüm alanlarda faaliyet göstermesi için ‘Petrol İşleri Genel Kurulu’ kuruluncaya kadar sadece Batılı şirketlerin petrol arama faaliyetlerine izin verildi. Baas Partisi’nin 8 Mart 1963’teki darbeyle Suriye’de iktidarı ele geçirmesinin ardından 1964 tarihli ve 132 sayılı kanun hükmünde kararname ile yabancı şirketlerin Suriye’de petrol araması ve yatırım yapması için ruhsat verilmesi yasaklandı ve bu hak sadece devlete verildi. Suriye’de gerçek petrol ihracatına Mayıs 1968’de ilk petrol varilinin Suriye’nin kuzeydoğusundan Tartus Limanı’na gelişiyle başlandı.
1974 yılında tamamı Petrol ve Maden Kaynakları Bakanlığı ile irtibatlı, rafinaj ve taşımacılıkta uzmanlaşmış birkaç şirketle birlikte Suriye Petrol Şirketi kuruldu. Suriye Petrol Şirketi’nin kuruluşunun ardından Sovyetler Birliği ile yapılan işbirliği anlaşmasıyla ülkenin jeolojik haritası çıkarılmaya başlandı. Petrol ve gaz çıkarma endüstrisi ile ilgili tüm işleri devralan Suriye Petrol Şirketi, milli gelirin yüzde 50'sinden fazlasını oluşturuyordu. 1980 yılında Suriye'de petrol sahalarının aranması ve yatırım yapılması amacıyla Al Furat Petroleum Company (AFPC) kuruldu. Hisse senetlerinin yüzde 65’i devletin, yüzde 35’i ise Beşşar Esed’in dayısı Muhammed Mahluf’un vekalet ettiği Hollanda merkezli petrol şirketi Shell tarafından yönetilen bir şirketindi. Suriye Petrol Şirketi'nin bir çalışanı olan Mahluf'un damadı ve Suriye Petrol Şirketi’nin çalışanı olan Gassan Muhanna ile işadamı Nizar el-Esed aynı yıl Leeds adında bir petrol şirketi kurdular. Bu şirket, Petro-Canada ve Suriye'deki temsilcisi Rami Mahluf bin Muhammad Mahluf'un çıkarına olacak petrol sözleşmeleri imzaladı.
Bu dönemde 1990’ların başlarında Suriye'de çalışmaya başlayan ve 2007 yılında Suriye ve Fransa arasındaki siyasi ilişkilerde krize neden olan Fransız petrol bir şirketi Total, imzaladığı bir anlaşmadan tek taraflı olarak çekildi. Total ile Shell ve bazı Batılı şirketler 2011 yılına kadar Suriye’deki petrol arama ve üretme çalışmalarına devam ettiler. ABD merkezli petrol şirketi Marathon Oil’in Afrika’daki petrol arama çalışmalarına yönelmesiyle Suriye’deki Amerikan şirketlerinin varlığı zaten 1980’lerden itibaren gerilemeye başlamıştı. Tüm bunların arka planında Suriye’de petrol üretiminin arttığı bir dönemde hükümetin petrol arama, üretim ve gelir paylaşımı konularında ortaya koyduğu yönetimsel zorluklar yatırıyordu.
İngiltere'de yayınlanan The Economist dergisinin araştırma birimi The Economist Intelligence Unit’in (The EIU) yayınladığı rakamlar, Suriye'deki petrol üretiminin 1995 ve 2004 yılları arasında günlük 600 bin varile ulaştığına işaret ediyor. Yaygın bilgilere göre bu büyük miktardaki petrol, uluslararası para birimleriyle nakit ödeme karşılığında dünya genelindeki rakamlardan daha düşük fiyatlarla karaborsada satılıyor. Suriye'de bu konunun gündeme getirilmesinin yasak olması tüm petrol gelirlerinin devlet bütçesine girip girmediğiyle ilgili net bir bilginin olmayışını da açıklıyor.