18 Ekim İran için ne ifade ediyor?

Ziyad el-Fifi
İran'a uygulanan silah ambargosunun sona ermesine günler kala Tahran, ambargonun sürmesini isteyen Washington'a karşı ‘tarihi zaferini’ ilan etmeye başladı bile. İran Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü Said Hatipzade, düzenlediği basın toplantısında, “18 Ekim'de Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi'nin (BMGK) 2231 sayılı kararıyla İran’a uygulanan silah yaptırımları ve kısıtlamaları kaldırılacak” ifadelerini kullandı. Hatipzade, ülkesinin ‘tüm yasadışı girişimlerine ve ambargoyu sürdürmeye yönelik tüm adımlarına rağmen başarısız olan ABD'ye ‘tarihi bir kayıp verdirmeye’ hazırlandığı söyledi. Hatipzade, ABD’nin İran’ın ‘üzerinde görünen bir güç’ olmadığının ortaya çıktığını vurguladı.
Washington, geçtiğimiz Ağustos ayında İran’a uygulanan silah ambargosunun kalıcı hale getirilmesi için BMGK’ya bir karar taslağı sundu. Ancak BMGK üyelerinin büyük bir bölümü, ABD'nin 2018 yılında nükleer anlaşmadan tek taraflı olarak çekilmesi nedeniyle anlaşma çerçevesindeki yaptırımları yeniden uygulamaya hakkı olmadığını belirterek karar taslağını onaylamadılar. Bu yüzden ABD, Tahran'a uygulanan silah ambargosunu uzatma çabasında başarısız oldu. Ancak Beyaz Saray, ya BMGK aracılığıyla yasal bir biçimde ya da Washington'ın genellikle yaptığı gibi tek taraflı olarak yaptırım uygulamaya devam etmekte kararlı görünüyor.

Yaptırımlar uygulanmaya devam ediyor
İran'ın nükleer programına ilişkin Tahran ile P5+1 ülkeleri (BMGK’nın 5 daimi üyesi İngiltere, ABD, Çin, Fransa, Rusya ve Almanya) arasında 2015 yılında imzalanan nükleer anlaşmanın yasal çerçevesini belirleyen 2231 sayılı BMGK kararı uyarınca İran'a silah ithalatı ve ihracatı konusunda uygulanan yasağın bu hafta sonu itibarıyla kaldırılması bekleniyor.
ABD Başkanı Donald Trump yönetimi, Tahran’a karşı dilediği ‘azami baskı’ politikasının bir parçası olarak İran'a yeniden katı ekonomik yaptırımlar getirdi.
Nükleer anlaşmayı imzalayan tarafların, anlaşmaya bağlılıklarının bir gereği olarak yaptırımların kaldırılması maddesine olan bağlılıklarını açıklamasının ardından Washington geçtiğimiz hafta dosya ile ilgili politikasını duyurdu. Bu politika çerçevesinde Washington’ın İran’a uygulanan silah ambargosunun uzatılmasına ilişkin BMGK içerisindeki girişiminin iptal edildiği açıklandı. Bununla birlikte ABD Hazine Bakanlığı, İran'daki bazı büyük bankalara tek taraflı olarak ek yaptırımlar uygulandığını duyurdu.
Tahran, Washington’ın bu adımını, Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü Hatipzade’nin dilinden şu sözlerle yorumladı:
“Amerikalıların yaptırımlara bağımlı olduğunu söylerdik, ama şuan adeta çıldırma aşamasına gelmiş durumdalar. Akla hayale sığmayacak konularda bile yaptırım uyguladıklarını göz ardı etmiyoruz.”
Hatipzade, Washington’ın ‘kendilerine tabi olmayanlara karşı çılgınca yaptırımlar uygulamaya başvurduğunu’ ve bu tür yaptırımların birçok ülkeyi ‘ABD dolarına alternatif aramaya’ ittiğini belirtti.
İran, Trump yönetiminin nükleer anlaşmadan çekilmesinin ardından uyguladığı yaptırımlardan kaynaklanan ve İran riyalinin dolar karşısında değerinin önemli ölçüde düşmesine neden olan ekonomik zorluklarla karşı karşıya.
Öte yandan İran'ın Dini Lideri Ali Hamaney, yeni yaptırımları ‘kelimenin tam anlamıyla bir suç’ olarak nitelendirerek, “ABD Başkanı ambargo ve ekonomiye yönelik azami baskı politikası uygulamaktan duyduğu memnuniyeti ifade ediyor. Sizin gibi aşağılık insanlar dışında hiç kimse bir halka karşı suç işlemekle bu kadar övünemez” şeklinde konuştu.
Ancak ABD yönetimi, ABD'nin eski İran Özel Temsilcisi Brian Hook'un da teyit ettiği üzere, İran’ın ve nükleer anlaşmaya taraf olan diğer ülkelerin itirazlarını umursamıyor. Washington, Tahran'ın nükleer anlaşma kapsamındaki yükümlülüklerini ihlal etmesi durumunda yaptırımların yeniden uygulanması hakkı veren ‘snapback’ mekanizması aracılığıyla İran’a yönelik uluslararası yaptırımları yeniden aktifleştirmeye çalışacağını açıkladı. Ancak Washington 2018 yılında, snapback mekanizmasının yer aldığı yer alıyor nükleer anlaşmadan tek taraflı olarak çekildi. Bu yüzden nükleer anlaşmanın tarafları, Washington’ın snapback mekanizmasını aktifleştirme hakkı olmadığını savunuyor.

Silah ambargosunu aşmak
İran’ın 18 Ekim’den sonra yıllarca askeri yeteneklerini geliştirmesini kısıtlayan ve silahlı kuvvetlerinin kalitesini büyük ölçüde bozan silah ambargosunu aşmayı başarması halinde Tahran, askeri güçler dengesiyle ilgili önemli bir avantaj yakalayacak. Avrupa’nın, İran’ın ihtiyaç duyduğu askeri teçhizatı edinmesine ilişkin tutumu belirsizliğini koruyor. Nükleer anlaşmaya katılan Avrupalı taraflar, anlaşmada öngörüldüğü üzere Tahran'a uygulanan yaptırımların kaldırılması konusunda ısrar etseler de, Avrupalı yetkililer, yakın gelecekte İran’la anlaşma yapma konusunda yüzeysel açıklamalarda bulunuyorlar. Avrupa Birliği (AB) ambargoyu kaldırmakla ilgilenmediğini açıklarken BMGK’nın tutumu ne olursa olsun, nükleer anlaşmadaki maddeler ne derse desin İran'a silah satışına uyguladığı kısıtlamaları 2023 yılına kadar kendi yasası uyarınca uygulamaya devam edeceğini söyledi.
Ancak doğudan gelen başka bir seçenek daha var. Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin ve İran Cumhurbaşkanı Hasan Ruhani, temmuz ayı ortalarında gerçekleştirdikleri telefon görüşmelerinde silah ambargosu ve kısıtlamalar sona erdikten sonra iki ülke arasında askeri iş birliği olasılığını ele aldılar. Tahran, yine Temmuz ayında Pekin ile 25 yıllığına bir anlaşma imzaladı. Bu anlaşma kapsamında Pekin, abluka altındaki İran’a 400 milyar dolarlık yatırım yapma karşılığında İran’dan petrol tavizleri ve istisnai yatırım fırsatları elde edecek.
Tahran ile Pekin arasında yapılan anlaşmanın ayrıntıları henüz netleşmese de sızan bilgiler, İran kamuoyunda tartışmalara yol açtı. Bu tartışmalarda, Pekin'in İran'ın askeri yeteneklerinin inşasına katkıda bulunarak ve Körfez'de ordusu için üsler kurarak başta İran ordusu olmak üzere ülkedeki çoğu alanda nüfuz sahibi olacağı öne sürülüyor. İran’da bazı çevrelerin anlaşmanın gizli kalan kısmının açıklanması taleplerine rağmen İranlı yetkililer hem bunu açıklamayı hem de öne sürülen iddiaları reddettiler.

İran müttefiklerine ne ihraç edebilir?
Fakat İranlı yetkililer sadece silah satın alma vaatlerinde bulunmakla kalmayıp, bölgedeki müttefiklerine gizlice aktarılan silahlarının açıktan ihracatı konusunda kararlı olduklarını da vurguladılar.
Ancak İran silah sanayisi, sözde ‘direniş ekseni’ olarak adlandırılan ülkelerde kendileri tarafından finanse edilen grupların izlediği sokak çatışmaları için silahlar sağlamaya odaklandığından, İran’ın Yemen, Irak, Suriye ve Lübnan gibi milislerle bağlantılı olduğu ülkeler dışında yeni alıcılar bulması pek de olası değildir.
İran son olarak üretim bandına, geçtiğimiz Ağustos ayında İran Savunma Bakanı Tuğgeneral Amir Hatam tarafından tanıtılan Karrar (vurucu) tankını çıkardı. Sovyet tankı ‘T-72M1’in gelişmiş bir versiyonu olan Karar tankı sayesinde Tahran, Kara Kuvvetleri’nin düşük kaliteli ürünlerinden kalite açısından farklı bir ürün üretmeyi başardı.
Bununla birlikte İran, askeri projesinin başlangıcından itibaren askeri yetenek ve mühimmat bakımından kendisinden üstün bir düşmanla doğrudan karşı karşıya gelmesine gerek kalmadan mücadele etmesine olanak tanıyan insansız silahlara yöneldi. Bu durum İran’ı büyük bir başarı elde ettiği füze yetenekleri ve insansız hava araçları (İHA) geliştirme çalışmalarına yatırım yapmaya itti. Böylece bölgedeki krizlerde bir aktör olduğunun teyit edilmesine katkıda bulundu.

Yıllarca süren uluslararası kısıtlamalar
Bu da İran'ın askeri projesini kesintiye uğratan yaptırımlar dizisindeki ‘talihsizlere’ odaklanmasını açıklıyor. ABD Hazine Bakanlığı, geçtiğimiz Haziran ayında biri Almanya'da, üçü Birleşik Arap Emirlikleri'nde (BAE) olmak üzere çelik, alüminyum ve demir sektörlerinde faaliyet gösteren ve İran'ın füze programıyla bağlantısı bulunan dört İran şirketini yaptırımlar listesine ekledi. ABD, BMGK’nın İran’ın nükleer silah taşıyabilen balistik füze üretimini kısıtlayan 2010 tarihli kararı çerçevesinde diğer ülkelerin İran’a füzelerle ilgili teknolojiyi sağlamasını engelleyen bu yaptırımları ilk kez uygulanmıyordu.
ABD, 2009 yılında Çinli işadamı Li Fangwei’yi İran’a füze parçaları satmakla suçlayarak, kendisini ve şirketini kara listeye ekledi. Singapur Eylül 2010’da, füze üretiminde kullanılmak üzere İran'a götürülen 18 ton alüminyum tozu ele geçirdi. Kolombiya’da bir mahkeme Mart 2012'de, bir Avustralya vatandaşını İran'a füze parçaları ihraç etmekten suçlu buldu. Almanya'daki bir İran şirketi 2012 ve 2013 yılları arasında Ortadoğu'ya yakıtla çalışan balistik füzelerin üretimi için parça tedarik etmeye çalışmakla suçlandı.
Şarku’l Avsat’ın Independent Arabai’dan aktardığı habere göre, ABD Adalet Bakanlığı Ekim 2013'te İran asıllı ABD vatandaşı Reza Olangyan'ı ‘karadan havaya’ füzeler üretmeye ve İran'a göndermeye çalışmaktan suçlu buldu.

İran, çeteler aracılığıyla Almanya’nın füze teknolojisini ele geçirmeye çalıştı
Almanya’da güvelik yetkilileri Şubat 2014'te, İran Devrim Muhafızları Ordusu’na (DMO) İran'ın füze programı için tahmini 315 bin dolarlık çift kullanımlı pompalar sağladığı gerekçesiyle İran asıllı bir Alman vatandaşını tutukladı. Ayrıca Malezya merkezli bir şirket aracılığıyla ABD’nin askeri teknolojisini elde etmeye çalışan iki İranlı tutuklanırken 2017 yılında Almanya’nın füze teknolojisini ele geçirmek için 32 kez girişimde bulunan bir kaçakçılık çetesi çökertildi. Bir Alman istihbarat raporuna göre İran, bu çeteler aracılığıyla Almanya’nın füze teknolojisini ele geçirmeye çalışıyordu.
Ukrayna da İran için çekici bir askeri teknoloji kaçakçılığı kaynağıydı. Kiev'deki yetkililer, 2018'de biri İran büyükelçiliğinde askeri ataşe olmak üzere iki İranlıyı, Ukrayna'dan gemi karşıtı füze satın almaya çalışmakla suçladı.
Washington ise geçtiğimiz Şubat ayında Nükleer Silahların Yayılmasını Önleme Antlaşması (NPT) çerçevesinde İran, Kuzey Kore ve Suriye'ye ait Irak, Türkiye, Rusya ve Çin'de bulunan 13 kuruma yaptırımlar uyguladı.
Son halkasına gelmiş gibi görünen uluslararası anlaşmalar zinciri, İran’ın askeri yeteneklerini, insansız silahlar aracılığıyla geliştirmeyi sürdürdüğüne işaret ediyor. Ayrıca İran ordusundaki boşlukların belirlenmesine ve yabancı firmaların ürünlerini İran’a pazarlayarak bu boşlukları doldurmalarına fırsat veriyor.

Refik Huri

Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi'nin helikopter kazasında ölmesi, İran'ı kritik bir dönemde iki halef kriziyle karşı karşıya bıraktı; birincisi zamanından önce gelen cumhurbaşkanının halefi krizi. İkincisi,1979'da İslam Devrimi'nin fitilini ateşleyen İmam Humeyni’den çok daha uzun süre hüküm süren Dini Lider Ali Hamaney'in sağlık durumu sebebiyle zamanı yaklaşan halefini seçme krizi. Hamaney'in halefinin radikal bir din adamı olacağı kesin ve Reisi öne çıkan bir adaydı. Hem Dini Lider hem de Dini Lider’in istediği seçeneğe oy veren Uzmanlar Konseyi çevresinde önemli bir seçenekti. Reisi'nin halefi konusu ise görünürde Reisi, Ahmedinejad ve Hatemi gibi aşırı muhafazakâr veya Rafsancani ve Ruhani gibi reformcu ve ılımlı bir figür olacak din adamı ya da eski Devrim Muhafızları subayı seçeneklerine açık görünüyor.

Sistemin gerçek hesapları arasında hiçbir fark yok. Zira gerçek güç, “ilahi meşruiyete” sahip olan, kayıp ve beklenen “zamanın sahibinin” vekili olan Dini Liderin elinde. Herhangi bir dini rejim gibi, gittikçe daha da aşırılaşma yönünde ilerlemeye mahkûm bir rejimde, Dini Liderin aşırı muhafazakâr olması doğal. Teorik olarak “halk meşruiyetini” temsil eden cumhurbaşkanlığı makamı için muhafazakâr ya da ılımlı adayları seçen de odur. Seçimler, ister iç koşullar isterse dış ilişkilerin görünen yönü olsun, rejimin her aşamadaki ihtiyaçlarına bağlıdır. Dünyada İran’daki “reformcu akımın” başarısı üzerine oynanan bahisler bağlamında yapılan eski ve yeni tartışmalar ise bir nevi kendini kandırmadır. Dini Liderin iradesi olmadan hiçbir reformcu iktidara ulaşamaz. Cumhurbaşkanı Muhammed Hatemi, Hasan Ruhani ve onlardan önce İmam Humeyni'nin ölümünden sonra arkadaşı Ali Hamaney'in Dini Lider konumuna gelmesinde önemli rol oynayan Haşimi Rafsancani'de olduğu gibi, iktidara gelip çizilen kırmızı çizgileri aşmaya çalışan herhangi bir reformcu figür izolasyona mahkumdur.

Hamaney, "bugün ülkenin asıl meselesinin ekonomi ve temel zayıf noktasının da ekonomik mesele" olduğunu düşünüyorsa, Reisi'nin halefi ekonomiye odaklanacak, insanları ekonomik durumdan ve uygulanan sosyal kısıtlamaların sertliğinden kaynaklanan toplumsal memnuniyetsizliklerini azaltmaya ikna edecek ılımlı bir şahsiyet olabilir. Ama bunun aksini düşünenler de var. Bunlara göre Reisi'nin Türkiye, Mısır, Suudi Arabistan, BAE, Katar ve diğerlerine açılma konusunda yaptıkları, ancak ılımlı bir cumhurbaşkanının aksine sorgulanmadan esneklik gösterebilecek katı görüşlü bir cumhurbaşkanı tarafından yapılabilirdi. Pratik olarak Hamaney'in elinde olan anahtar, adayları eleyen ve Reisi'nin aday gösterilmesi sırasında kazanacağı korkusuyla Ali Laricani’nin yarış dışı bırakılmasında olduğu gibi, seçilen adaya tehdit oluşturanların adaylığını önleyen Anayasa Koruma Konseyi'ne ödünç olarak veriliyor. Konsey, eski cumhurbaşkanı Ruhani’nin bile, uzun süredir üyesi olmasına rağmen Uzmanlar Konseyi'ne aday olmaya uygun olmadığına karar vermişti. Bunun nedeni, İmam Humeyni'nin en başından beri İslam Cumhuriyeti'nin en yüksek önceliklerini belirlemiş olmasıdır ve bunlardan en öne çıkanları iki tanedir. Birincisi, "İslam hükümeti velayet ile imanın ikizidir ve düzeni sağlamak bir görev borcudur." İkincisi ise "devrimi ihraç etmek, çünkü rejim kapalı bir ortamda kalırsa kesinlikle yenilgi ile yüzleşecektir." Arap ülkelerindeki Şii milis gruplara “yatırım” yapılması ve Filistin kartına sahip olunmaya çalışılması da bundandır. Bunun hiçbir bölgesel güçte daha önce görülmemiş pratik uygulaması ise Lübnan'da Hizbullah, Irak’ta Haşdi Şabi, özellikle de Hizbullah Tugayları, Seyyid el-Şuhada Tugayı, Kays el-Hazali hareketi, Suriye'de Afganlardan oluşan Fatimiyyun Tugayı ile Pakistanlılardan oluşan Zeynebiyyun Tugayı gibi silahlı mezhepçi ideolojik grupların kurulması, Yemen’de Ensarullah (Husiler), Gazze’de Hamas ve İslami Cihat’ın desteklenmesidir. İran'ın hiçbir şey yapmadan kazanmasını sağlayan da budur. Vekalet ile kazanıyor, vekalet ile savaşıyor ve vekalet ile anlaşıyor. Brookings Enstitüsü Başkan Yardımcısı ve Dış Politika Programı Direktörü Susan Maloney'nin söylediği gibi, Tahran'ın bölgede bahse girdiği şey bir kaos sistemidir. Maloney İran'ın stratejisini "güçlü düşmanlarına, özellikle de ABD'ye karşı avantaj elde etmenin ekonomik açıdan ucuz bir yolu olarak, asimetrik savaşa yatırım yapmak" olarak tanımlıyor. Sahne çok çelişkili ve Sovyetler Birliği'nde yaşanan ve onun çöküşüne yol açan duruma benziyor; içeride ekonomik zayıflık, dışarıda güçlü nüfuz ve büyük harcamaların yapıldığı askeri güç. Hamaney'in 2003'te İran penceresinden gördüğü kadarıyla bölgedeki sahne şöyleydi; “Washington yeni bir Ortadoğu yaratma konusunda tamamen başarısız oldu. Bölgenin jeopolitik haritasının köklü bir değişim içinde olduğu doğru ama bu ABD'nin değil, direniş cephesinin yararına bir değişim. Evet, Batı Asya'nın jeopolitik haritası değişti ama direnişin lehine olacak şekilde değişti.” Dahili sahneye gelince, zorlu ekonomik durumdan duyulan memnuniyetsizlik nedeniyle halk seçimlere katılma konusunda isteksiz. Kadınlara başörtüsünün dayatılmasına, sosyal davranışlar ve giyim üzerindeki kısıtlamaların sıkılaştırılmasına karşı gösteriler düzenleniyor. Son parlamento seçimlerine seçmenlerin ancak yüzde 41'i katıldı. Başkent Tahran'da bu oran yüzde 19'du.Türk analist Murat Yetkin, "İran rejimi uzun menzilli füzeler üretebiliyor ama Cumhurbaşkanı Reisi'nin uçağının yerini tam olarak belirleyemiyor" derken abartmıyordu. Aslında İran'ın uçağın düşüşüne ilişkin hikayesi hâlâ eksik. Dahası kazanın gerçek nedenleri, teknik neden veya sisten mi kaynaklandığı, yoksa sabotaj sonucu mu olduğu gibi sorular cevapsız kalacak kadar boşluklarla dolu. Resim net değil; cumhurbaşkanının uçağı düşerken kendisine eşlik eden iki uçak Tebriz'e dönüş yolculuğuna nasıl devam edebildi? Reisi'nin dini lider konumuna gelmesini engellemek için biri bir komplo mu kurdu? Cenaze törenlerinde Şiiliğin abartılı tezahürleri, soruları gülünç hale getirmeye yönelik bir çaba mıydı?

Totaliter rejimlerde gerçeği bilmek zordur. Ancak içeride baskı ve disipline, bölgede ise kaosa bel bağlayan İslami rejim, din adamları ve Devrim Muhafızları arasında karma bir rejim haline geldi. Devrim Muhafızları, Reisi'nin halefinin seçiminde önemli, Hamaney'in halefinin seçiminde ise daha büyük bir rol oynuyor.

18 Ekim İran için ne ifade ediyor?

Tahran, önümüzdeki hafta kendisine uygulanan ‘silah ambargosunu’ daha önce eşi benzeri görülmemiş silah vaatleriyle kaldırmaya hazırlanıyor