عربي English Türkçe اردو فارسى
Logo
Son Haberler
DÜNYA İran

İran takip altındaki nükleer programına ilişkin boşlukları kapatmaya çalışıyor

Rusya, Viyana müzakerelerinin bir an önce başlamasını istedi.

Reuters
Reuters
    Londra/Şarku’l Avsat
TT
TT

İran takip altındaki nükleer programına ilişkin boşlukları kapatmaya çalışıyor

Reuters
Reuters

Uluslararası müfettişler, İran ile bir dizi dünya gücü arasında Viyana’da gerçekleşen görüşmelerin başarısız olması durumunda kendilerini Tahran’ın hızla artan nükleer programındaki kilit tesislerine ilişkin oluşabilecek bilgi eksikliğini önlemeye çalışıyorlar. Buna ilişkin acil durum planları yapıyorlar. Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı (UAEA) yetkilileri, önümüzdeki ay Viyana'da yapılacak toplantıda diplomatlara sunmak üzere İran'ın nükleer faaliyetleri hakkında üç aylık bir güvenlik raporu hazırlıyorlar.
Gözlemciler, İran’ın ABD tarafından uygulanan yaptırımlara misillemede bulunarak bu senenin başından itibaren gözlemcilerin nükleer bölgelere ulaşmasını kısıtlamaya başlamadığına dikkat çektiler. Ardından İran’ın şu an nükleer silah üretmek için gereken seviyeye yakın düzeyde ilerleyen uranyum zenginleştirme faaliyetlerine sınırlama koymaya çalışıldığını aktardılar. Bu dönemde yaptırımları kaldırmak ve 2015 nükleer anlaşmasını yeniden hayata geçirmek için yapılan Viyana müzakereleri aksaklığa uğradı. İran hassas tesislerde video çekimini sağlayan ve zenginleştirme verilerini kaydeden geçici bir anlaşmayı resmen uzatmadı.
Bloomberg News'e göre Avusturya’nın başkentindeki diplomatlar, UAEA’nın İran ile artık uranyum işlemenin gerçekleştiği bölgelere ziyaret sıklığını belirleyen ayrı bir anlaşma yapmayı düşünebileceğini bildirdiler. İran'ın, devletlerin belirli bir nükleer sınırı aştıklarında daha fazla erişime izin vermelerini gerektiren ve Tahran’ın uymaya devam edeceğini taahhüt ettiği, kapsamlı güvenlik anlaşması olarak adlandırılan anlaşmaya bağlı kalarak daha fazla erişime izin vermesi gerektiğini ifade ettiler. Adlarının açıklanmasını istemeyen, görüşmeleri yakından takip eden iki yetkiliye göre İran'ın savaş başlığı üretmek için gerekene yakın bir zenginleştirme seviyesinde uranyum üretmeye başlama kararı, bu anlaşmada belirlenen sınırları açıkça aşıyor.
UAEA'nın medya ofisi, Bloomberg'in sorularına e-posta yoluyla gönderdiği yanıtlara göre ‘üye ülkelerle gizli temaslar’ hakkında ayrıntıların açıklanmasına izin verilmiyor. Güvenlik anlaşmasında yapılacak bir değişiklik, 2015’teki anlaşmada elde edilenleri eşi görülmemiş düzeyde izlemeyi sağlamayacak olsa da yetkililer, müfettişlerin İran'ın nükleer stoklarını denetlemek konusunda artan isteklerinin bazı endişeleri giderebileceğini ve dış güçlere uranyumun barışçıl olmayan amaçlara yönlendirilmeyeceği konusunda güvence verebileceğini bildirdiler.  
ABD Başkanı Joe Biden yönetimi ise ‘daha uzun ve daha güçlü’ bir anlaşmaya giden yol olarak anlaşmaya hızlı bir şekilde geri dönülmesi çağrısında bulundu. Ancak Tahran'da yeni bir katı hükümet göreve gelmişken, çok taraflı müzakerelerin yeniden başladığında nasıl gelişeceği konusunda büyük şüpheler var.
Rusya Dışişleri Bakanlığı’ndan yapılan açıklamaya göre, Dışişleri Bakanı Sergey Lavrov, İranlı mevkidaşı Hüseyin Amir Abdullahiyan’a Viyana'daki nükleer görüşmelerin mümkün olan en kısa sürede yeniden başlatılması gerektiğini söyledi. Bakanlık açıklamasında "İran tarafı bu sinyali oldukça ciddiye aldı" denildi.
Üç Avrupa ülkesi, bu ayın başlarında, nükleer programında bir anlaşmaya varmazsa sürenin tükeneceği konusunda İran’ı uyarmıştı. İran Dışişleri Bakanlığı, Avrupalı üçlünün İran'ı yüzde 60 uranyum zenginleştirmesi konusunda uyarmasından günler sonra nükleer anlaşmanın dondurulmasını savundu. Buna karşılık Avrupa ülkeleri, zamanın nükleer anlaşmadan yana olmadığı ve sonsuza kadar beklemeyeceklerini konusunda uyarılarda bulundular.
Tahran, Joe Biden idaresindeki yetkilileri bir önceki yönetimin yenilgi yolunu takip etmekle eleştirdiği açıklamasında "Bu dönemde yeni Amerikalı yetkililerden sadece konuşmadan başka bir adım görmedik” ifadelerini kullandı. Tahran’ın uyarısında ayrıca şu ifadeler kullanıldı:
“Amerikalıların ihlalleri ve Avrupalı taraflar ile nükleer anlaşmanın taraflarının yaptırımları kaldırma yükümlülüklerini yerine getirmemeleri nedeniyle zaman nükleer anlaşmadan yana işlemiyor.

Daha fazlasını oku

 
 
DÜNYA

İran'da iki halef seçimi krizi: Ilımlılık ve aşırılık oyunu

Devrim Muhafızları, Reisi'nin halefinin seçiminde önemli, Hamaney'in halefinin seçiminde ise daha büyük bir rol oynuyor (Reuters)
Devrim Muhafızları, Reisi'nin halefinin seçiminde önemli, Hamaney'in halefinin seçiminde ise daha büyük bir rol oynuyor (Reuters)
TT
TT

İran'da iki halef seçimi krizi: Ilımlılık ve aşırılık oyunu

Devrim Muhafızları, Reisi'nin halefinin seçiminde önemli, Hamaney'in halefinin seçiminde ise daha büyük bir rol oynuyor (Reuters)
Devrim Muhafızları, Reisi'nin halefinin seçiminde önemli, Hamaney'in halefinin seçiminde ise daha büyük bir rol oynuyor (Reuters)

Refik Huri

Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi'nin helikopter kazasında ölmesi, İran'ı kritik bir dönemde iki halef kriziyle karşı karşıya bıraktı; birincisi zamanından önce gelen cumhurbaşkanının halefi krizi. İkincisi,1979'da İslam Devrimi'nin fitilini ateşleyen İmam Humeyni’den çok daha uzun süre hüküm süren Dini Lider Ali Hamaney'in sağlık durumu sebebiyle zamanı yaklaşan halefini seçme krizi. Hamaney'in halefinin radikal bir din adamı olacağı kesin ve Reisi öne çıkan bir adaydı. Hem Dini Lider hem de Dini Lider’in istediği seçeneğe oy veren Uzmanlar Konseyi çevresinde önemli bir seçenekti. Reisi'nin halefi konusu ise görünürde Reisi, Ahmedinejad ve Hatemi gibi aşırı muhafazakâr veya Rafsancani ve Ruhani gibi reformcu ve ılımlı bir figür olacak din adamı ya da eski Devrim Muhafızları subayı seçeneklerine açık görünüyor.

Sistemin gerçek hesapları arasında hiçbir fark yok. Zira gerçek güç, “ilahi meşruiyete” sahip olan, kayıp ve beklenen “zamanın sahibinin” vekili olan Dini Liderin elinde. Herhangi bir dini rejim gibi, gittikçe daha da aşırılaşma yönünde ilerlemeye mahkûm bir rejimde, Dini Liderin aşırı muhafazakâr olması doğal. Teorik olarak “halk meşruiyetini” temsil eden cumhurbaşkanlığı makamı için muhafazakâr ya da ılımlı adayları seçen de odur. Seçimler, ister iç koşullar isterse dış ilişkilerin görünen yönü olsun, rejimin her aşamadaki ihtiyaçlarına bağlıdır. Dünyada İran’daki “reformcu akımın” başarısı üzerine oynanan bahisler bağlamında yapılan eski ve yeni tartışmalar ise bir nevi kendini kandırmadır. Dini Liderin iradesi olmadan hiçbir reformcu iktidara ulaşamaz. Cumhurbaşkanı Muhammed Hatemi, Hasan Ruhani ve onlardan önce İmam Humeyni'nin ölümünden sonra arkadaşı Ali Hamaney'in Dini Lider konumuna gelmesinde önemli rol oynayan Haşimi Rafsancani'de olduğu gibi, iktidara gelip çizilen kırmızı çizgileri aşmaya çalışan herhangi bir reformcu figür izolasyona mahkumdur.

Hamaney, "bugün ülkenin asıl meselesinin ekonomi ve temel zayıf noktasının da ekonomik mesele" olduğunu düşünüyorsa, Reisi'nin halefi ekonomiye odaklanacak, insanları ekonomik durumdan ve uygulanan sosyal kısıtlamaların sertliğinden kaynaklanan toplumsal memnuniyetsizliklerini azaltmaya ikna edecek ılımlı bir şahsiyet olabilir. Ama bunun aksini düşünenler de var. Bunlara göre Reisi'nin Türkiye, Mısır, Suudi Arabistan, BAE, Katar ve diğerlerine açılma konusunda yaptıkları, ancak ılımlı bir cumhurbaşkanının aksine sorgulanmadan esneklik gösterebilecek katı görüşlü bir cumhurbaşkanı tarafından yapılabilirdi. Pratik olarak Hamaney'in elinde olan anahtar, adayları eleyen ve Reisi'nin aday gösterilmesi sırasında kazanacağı korkusuyla Ali Laricani’nin yarış dışı bırakılmasında olduğu gibi, seçilen adaya tehdit oluşturanların adaylığını önleyen Anayasa Koruma Konseyi'ne ödünç olarak veriliyor. Konsey, eski cumhurbaşkanı Ruhani’nin bile, uzun süredir üyesi olmasına rağmen Uzmanlar Konseyi'ne aday olmaya uygun olmadığına karar vermişti. Bunun nedeni, İmam Humeyni'nin en başından beri İslam Cumhuriyeti'nin en yüksek önceliklerini belirlemiş olmasıdır ve bunlardan en öne çıkanları iki tanedir. Birincisi, "İslam hükümeti velayet ile imanın ikizidir ve düzeni sağlamak bir görev borcudur." İkincisi ise "devrimi ihraç etmek, çünkü rejim kapalı bir ortamda kalırsa kesinlikle yenilgi ile yüzleşecektir." Arap ülkelerindeki Şii milis gruplara “yatırım” yapılması ve Filistin kartına sahip olunmaya çalışılması da bundandır. Bunun hiçbir bölgesel güçte daha önce görülmemiş pratik uygulaması ise Lübnan'da Hizbullah, Irak’ta Haşdi Şabi, özellikle de Hizbullah Tugayları, Seyyid el-Şuhada Tugayı, Kays el-Hazali hareketi, Suriye'de Afganlardan oluşan Fatimiyyun Tugayı ile Pakistanlılardan oluşan Zeynebiyyun Tugayı gibi silahlı mezhepçi ideolojik grupların kurulması, Yemen’de Ensarullah (Husiler), Gazze’de Hamas ve İslami Cihat’ın desteklenmesidir. İran'ın hiçbir şey yapmadan kazanmasını sağlayan da budur. Vekalet ile kazanıyor, vekalet ile savaşıyor ve vekalet ile anlaşıyor. Brookings Enstitüsü Başkan Yardımcısı ve Dış Politika Programı Direktörü Susan Maloney'nin söylediği gibi, Tahran'ın bölgede bahse girdiği şey bir kaos sistemidir. Maloney İran'ın stratejisini "güçlü düşmanlarına, özellikle de ABD'ye karşı avantaj elde etmenin ekonomik açıdan ucuz bir yolu olarak, asimetrik savaşa yatırım yapmak" olarak tanımlıyor. Sahne çok çelişkili ve Sovyetler Birliği'nde yaşanan ve onun çöküşüne yol açan duruma benziyor; içeride ekonomik zayıflık, dışarıda güçlü nüfuz ve büyük harcamaların yapıldığı askeri güç. Hamaney'in 2003'te İran penceresinden gördüğü kadarıyla bölgedeki sahne şöyleydi; “Washington yeni bir Ortadoğu yaratma konusunda tamamen başarısız oldu. Bölgenin jeopolitik haritasının köklü bir değişim içinde olduğu doğru ama bu ABD'nin değil, direniş cephesinin yararına bir değişim. Evet, Batı Asya'nın jeopolitik haritası değişti ama direnişin lehine olacak şekilde değişti.” Dahili sahneye gelince, zorlu ekonomik durumdan duyulan memnuniyetsizlik nedeniyle halk seçimlere katılma konusunda isteksiz. Kadınlara başörtüsünün dayatılmasına, sosyal davranışlar ve giyim üzerindeki kısıtlamaların sıkılaştırılmasına karşı gösteriler düzenleniyor. Son parlamento seçimlerine seçmenlerin ancak yüzde 41'i katıldı. Başkent Tahran'da bu oran yüzde 19'du.Türk analist Murat Yetkin, "İran rejimi uzun menzilli füzeler üretebiliyor ama Cumhurbaşkanı Reisi'nin uçağının yerini tam olarak belirleyemiyor" derken abartmıyordu. Aslında İran'ın uçağın düşüşüne ilişkin hikayesi hâlâ eksik. Dahası kazanın gerçek nedenleri, teknik neden veya sisten mi kaynaklandığı, yoksa sabotaj sonucu mu olduğu gibi sorular cevapsız kalacak kadar boşluklarla dolu. Resim net değil; cumhurbaşkanının uçağı düşerken kendisine eşlik eden iki uçak Tebriz'e dönüş yolculuğuna nasıl devam edebildi? Reisi'nin dini lider konumuna gelmesini engellemek için biri bir komplo mu kurdu? Cenaze törenlerinde Şiiliğin abartılı tezahürleri, soruları gülünç hale getirmeye yönelik bir çaba mıydı?

Totaliter rejimlerde gerçeği bilmek zordur. Ancak içeride baskı ve disipline, bölgede ise kaosa bel bağlayan İslami rejim, din adamları ve Devrim Muhafızları arasında karma bir rejim haline geldi. Devrim Muhafızları, Reisi'nin halefinin seçiminde önemli, Hamaney'in halefinin seçiminde ise daha büyük bir rol oynuyor.