Faslı ve İsrailli arkeologlar, burada binlerce yıl önce Yahudilerin varlığına dair küçük izler bulmak için Fas'taki Akka vahasındaki bir sinagogun zemininde kazı çalışması yürütüyor.
Eşi görülmemiş kazılar, Fas vahalarındaki Yahudi mirasını keşfetme ve restore etme projesi kapsamında başlatıldı. 1967'de Yahudilerin büyük bir kısmı ülkeyi terk etmişti.
Bir işaret
Kazı ekibinde Fas, İsrail ve Fransa'dan altı araştırmacı bulunuyor. Negev'deki Ben-Gurion Üniversitesi'nden İsrailli arkeolog Yuval Yekutieli, İbranice dini bir el yazmasının bir parçasının bulunmasının bir işaret olduğuna inanıyor.
Bu bilimsel ortaklık, Fas ile İsrail arasındaki ilişkilerin 2020'de normalleşmesi sayesinde pekişti.
Tagadirt köyündeki sinagog, eski mimari geleneklere göre inşa edilmiş ve çevresini saran tahribattan kurtulmuş.
Yahudi mahallesinin (mellah) ortasında yer alan sinagog, bir zamanlar Sahra-ötesi ticaret için bir kavşak niteliğindeki Akka topluluğunun yaşamı hakkında fikir veriyor.
Fas Ulusal Arkeoloji ve Kültürel Miras Enstitüsü’nden (INSAP) arkeolog Mebruk, "Fas’taki Yahudilerin tarihine dair izler içeren, ancak kaybolma riski taşıyan bu tür savunmasız alanlar üzerinde acilen çalışılmalı" ifadelerini kullandı.
20. yüzyılın başlarında Fas'ta yaklaşık 250 bin Yahudinin olduğu bilinirken İsrail Devleti'nin kuruluşu ilanı ardından sonra başlayan göç dalgaları ile burada günümüzde yaklaşık 2 bin Yahudi olduğu kaydediliyor. Ancak Yahudilerin bu vahadaki varlığı gerektiği gibi belgeli değil.
Fas toplumunun ayrılmaz bir parçası
Fas kökenli İsrailli antropolog Orit Ouaknine, "Bu proje kapsamında, bu topluluğun Yahudi merkezli bir bakış açısıyla değil, Fas toplumunun ayrılmaz bir parçası niteliği ile incelenmesi amaçlanıyor" dedi.
Arkeologlar, sinagogun merkezinde bir zamanlar Tevrat'ın okunduğu yükseltilmiş platformun (bimah) altında keşfedilen küçük bir el yazması parçaları ve muskalar gibi nesneler topluyor.
Kimse böyle bir yıkıntıdan bahsetmezken kazılar başladığında böyle bir keşfin yapılmasını dikkat çekici bulan Yuval Yekutieli, zirâ Yahudi geleneğince bu tür metinlerin asla yok edilmediğini, onların böyle gömülü olarak bulunmasının alışıldık olmadığını söyledi.
Ekip tarafından ortaya çıkarılan ve titizlikle sınıflandırılan materyaller arasında ticari sözleşmeler, evlilik cüzdanları, günlük mutfak eşyaları ve madeni paralar da yer alıyor. Hırsızların gömülü eşyaları yağmalamaya çalışmasıyla sinagog bakıma muhtaç hale gelmeye başlamıştı.
İsrailli arkeolog, "İyi haber şu ki, kirişlerden biri çökerek buraya erişimi zorlaştırdı" ifadelerini kullandı.
Benzer bir yağma girişimi, 2021'de kazıların başladığı Akka'nın yaklaşık 70 kilometre güneybatısındaki başka bir vahada bulunan Aguerd Tamanart sinagogunda da kaydedildi.
Burada ise eserlerin gömülmediği, çökmüş bir duvarın arkasındaki gizli bir bölmede saklandığı belirtildi. Ekip, el yazması ve muska parçaları da dahil olmak üzere yaklaşık 100 bin parçayı kurtarmayı başardı.
Yer ve tarihin aydınlatılması
Bölgenin kurak ve ıssız yapısını dikkate alarak her iki bölgedeki toprak anıtları restore etme çabalarına öncülük eden Faslı mimar Selime Naci, şunları ifade etti:
"En az 10 yıl önce, bölgedeki tüm sinagoglar için standart sınıflandırmalar oluşturmaya başladım. Camilerin ve surlarla çevrili köylerin rehabilitasyonu deneyimim, sinagogları daha iyi anlamama yardımcı oldu. "
Ekibinin mekanın aydınlatmasını eski haline getirmek için çalıştığı Tagadirt sinagogunda restorasyon çalışmaları sürüyor. Eski Yahudi mahallesinin Müslüman sakinleri bugün restorasyonu memnuniyetle karşılıyor.
Zanaatkar Mahcuba Ubaha (55), "Sinagogun terk edilmiş bırakılmaması güzel" şeklinde konuştu.
Kazılar, Fas Yahudileri hakkındaki bilgiler edinmeye, yaşam tarzlarına ışık tutmaya imkan sağlayacak.
İki köyün şuan İsrail, ABD ve Fransa'da yaşayan eski Yahudi sakinleriyle röportajlar yaptığını söyleyen İsrailli antropolog Orit Ouaknine, "Bu değerli tanıklıkları toplamak için zamana karşı bir yarış" vurgusunda bulundu.
Kazı projesinin koordinatörü Fransız coğrafyacı David Goeury, "Bu marjinal yerler, bugün büyük şehirlerde hayatımızın nasıl yeniden yönlendirildiğini anlamak için paha biçilmezdir" dedi.
Independent Arabia, AP
Batı Şeria'da İsrail polisi (Reuters)
SDG mensupları, Suriye'nin kuzeydoğusunda (AFP)
