Ratcliffe Şarku’l Avsat’a konuştu: Uluslararası toplum, İran'ın ‘rehine diplomasisi’ ile mücadelede başarısız oldu

Beş yıl boyunca İran’da tutuklu kalan İngiliz-İranlı Nazanin Zaghari-Ratcliffe’ın eşi Richard Ratcliffe, uluslararası toplumun Tahran'ın ‘rehine diplomasisi’ ile mücadelede ‘başarısız’ olduğunu söyledi. Şarku’l Avsat’a konuşan Ratcliffe, “Yaşadıkları bir yana, Nazanin’in yerine yeni isimler gelecek” ifadelerini kullandı.
Nazanin, ceza süresinin dün bitimiyle ayak bileğindeki elektronik kelepçenin çıkarılmasına İranlı yetkililer tarafından onay verilmesinin ardından 14 Mart'ta mahkeme huzuruna çağrıldı. Bu çağrıyı kabul edilemez olarak gören Londra ise Nazanin’in mümkün olan en kısa sürede geri dönmesi talebinde bulundu.
Nazanin’in yarı tahliyesi ardından dün Şarku’l Avsat’a konuşan eşi Richard ise “Elektronik kelepçenin bileğinden çıkarılmasına gerçekten çok sevindim. Evden çıkarak büyükannesini ziyaret etmesine izin verildi” ifadelerini kullandı. Öte yandan, İran’ın Nazanin’i tutuklu tutmaya devam etmek için “ilk dava kapatıldığı gün yeni bir dava açarak” hileye başvurduğu düşüncesini dile getirdi.
Geçen hafta İngiltere Dışişleri Bakanı Dominic Raab ile bir telefon görüşmesinde bulunan Ratcliffe, eşinin cezasının resmi bitiş tarihinde değil de önümüzdeki aylarda İngiltere'ye döneceği yönündeki iyimserliğini dile getirdi. Aynı zamanda, “Bir kişiyi uluslararası hukuk kapsamı dışında tutuklayarak cezalandırmak ile, cezasının bitişi ardından dahi gözaltında tutmak arasında fark var” diyen Ratcliffe, ülkesi hükümetini ‘kırmızı çizgiler’ çizmeye çağırdı.

Rehin alma
Eşinin 2016'da İran'da hapis cezasına çarptırılması ardından yoğun bir baskı kampanyası yürüten Ratcliffe, Tahran'ın karısına ve diğer çifte vatandaşlara yönelik ‘rehin alma diplomasisini’ kınayarak ülkesini Tahran’a karşı önlem almaya çağırdı. “İranlıların ceza süresi bitimi öncesinde Nazanin davasını mahkemede yeniden canlandıracağı konusunda hükümeti sonbaharda uyarmıştık. Zirâ İran, borç sorunu çözülmediği taktirde nüfuzunu artırmak istiyor” ifadelerini kullanan Ratcliffe, iki ülke arasında askıda kalan borç soruna atıfta bulunmuş oldu. Nazanin’in geçtiğimiz yıl Kasım ayında mahkemeye çıkarılmasının İngiltere’ye yönelik bir uyarı olduğu düşüncesini dile getiren Ratcliffe, şöyle söyledi:
“O sırada Dışişleri Bakanı’na İran'ın rehin alma politikası karşısında daha sert olması gerektiğini, aksi taktirde daha fazla kişiyi tutuklayacaklarını söyledim. Nitekim uluslararası toplum, İran’ın rehine diplomasisini bir güvenlik kaygısı olarak göremedi. Bu diplomasinin sona erdirilmesini nükleer anlaşmanın yeniden canlandırılması yönünde bir ön şart haline getiremedi. Bunun yerine bu konuyu İran’ın yerel insan haklarıyla ilgili bir iç meselesi olarak ele almakla yetindi. Yaşadıkları bir yana, Nazanin’in yerine yeni isimler gelecek. Bu, son beş yılda gördüğümüz tüm kanıtların ardından ürkütücü bir durum.”

Ürküntü, ret, tehditler
İngiltere Dışişleri Bakanı Dominic Raab'ın geçen ayın başlarında Ratcliffe ile yaptığı görüşme, manşetlerde yer almıştı. Bu, Ratcliffe’ın İngiliz hükümetinin Nazanin’in cezasının sonuna yaklaşıldığı sırada serbest bırakılması şansının riske atılmaması için sessiz kalma çağrısını reddetmesi ardından gelmişti. Nitekim Ratcliffe, “İran'ın rehin alma meselesinin beş yıl sonra dahi kurbanların ona karşı bir kampanya başlatıp başlatmadığı etrafında dönmesi beni ürkütüyor. Bunu bir tür mağdur suçlama olarak görüyorum. Ancak Nazanin davasındaki asıl nokta, iki hükümet arasındaki çatışmaya yakalanmış olmamız, yürüttüğümüz kampanyalar önemsiz. Hükümetlerin eylemlerinden çok mağdurların eylemlerine odaklanmak kabul edilemez” diyor.
Tahran’ın Nazanin’in ailesini tehdit ettiğinden bahseden Ratcliffe, İngiliz hükümetini bunları aktarmak ve ‘mafya taktiklerine’ imkan sağlamakla suçlayarak şöyle ekledi:
“İranlı yetkililer, İranlı ailelere ciddi baskı uygulayarak onları her yönden tehdit ediyor. Eşimin ailesi, özellikle hapiste olduğu ilk zamanlarda birçok tehditle karşı karşıya kaldı. Dışişleri Bakanlığına aslında yapmaları gerekenin oldukça basit olduğunu, İranlılardan geri adım atmaları ve Nazanin ile ailesinin İngiliz diplomatik korumasından yararlandığına dair doğrulama talep etmeleri gerektiğini bildirdim. Mesaj oldukça açık olmalıydı: ‘Onlara zarar vermeye cesaret etmeyin’. İngiliz hükümeti ise İranlıların mesajını bize iletti; sanki sorumluluk bizdeymiş gibi. Otoriteye saygı duyan İran Devrim Muhafızları, düşmanının zayıf noktasına dokunma yeteneğine sahip. Dışişleri Bakanlığına, yaklaşımının kırmızı çizgiler oluşturmaması ve diplomatik koruma kozunu kullanmaması nedeniyle İngiliz vatandaşlarının işkence görme riskini artırdığını söyledim.”

Sonraki adımlar
İran’ın eşinin serbest bırakılmasını erteleyeceği ihtimaline değinen Ratcliffe, Nazanin 8 Mart'ta serbest bırakılmadığı taktirde atmak istediği bazıları acil, bazıları ise uzun vadeli adımların bir listesini İngiliz hükümetine verdiğini dile getirerek şöyle söylüyor:
“Kapılı kapılar ardında nettim. İran’ı yaptırımlara tâbi tutmamanın yalnızca bizim için değil, gelecekte kendisini bizim konumumuzda bulabilecek herkes için ihmal olacağı düşüncemi dile getirdim. Hükümet ya vatandaşlarını rehin alma politikasından koruyacak ya da bunu normalleştirecek. Sorunun hükümetin umursamaması veya hiçbir şey yapmaması olduğunu sanmıyorum. Eminim ki beş yıl içerisinde Nazanin davasını çok kez açtılar. Ancak bir noktada, başka bir ülke tarafından rehin alınma meselesini ele almaları gerekiyor. Bu mesele nezaket gösterilerek çözülmez. İngiltere hükümeti, suç ve suçun sebebini taviz vermeden ele alıyor; bunun başka bir ülkenin rehin alması hususunda da geçerli olması gerekiyor. İran’ı veya vatandaşları rehin alan herhangi bir ülkeyi sorumlu tutmaları gerekiyor. Yani Britanya'nın vatandaşlarını korumak için daha iyi bir iş çıkarması gerekiyor; zirâ bu şekilde savunmasız görünüyor. İngiltere aynı zamanda temel sorunları da ele almalı. İngiltere'nin İran'ın parasını elinde tutması, İngiliz vatandaşları için daha fazla güven sağlamıyor. Bu, özellikle hükümetin vatandaşlarını korumadaki başarısızlığı ile birleştiğinde yalnızca bir provokasyondur.”
Richard, İngiltere ve İran Hükümetleri arasındaki borç davasına atıfta bulunuyor. Söz konusu dava, İngiltere ve İran arasında bir silah anlaşmasının imzalandığı 1976 yılına dayanıyor. Anlaşmaya göre Londra, bin 500 adet Chieftain tankını 400 milyon sterline İran’a satacakken İran şahının devrildiği 1979 devriminden sonra tankların teslimini dondurmuştu. Bu iki meseleyi birbirine bağlamayı reddeden İngiltere ise bunların tamamen ayrı meseleler olduğunu vurguluyor.

Umuda sarılmak
Ratcliffe, İngiliz hükümeti kurumlarının Nazanin’in önümüzdeki hafta veya aylarda ülkesine döneceğini beklediğini, kıza Gabriella’nın ise gün saydığını ifade ederek “Otobüs durağında beklediğimiz sırada annesinin döndüğünü hayal etti. Yani iyimser davranıyor. Nazanin ise her günü tek geçiriyor. Neler olacağını bekleyip göreceğiz” diyor.
Reuters haber ajansının insanı kolu Thomson Reuters vakfında proje yöneticisi olan Zaghari-Ratcliffe, 2016 yılının Nisan ayında 22 aylık kızıyla birlikte aile ziyareti için İran’a gitmiş, İngiltere’ye dönmek üzereyken Tahran havaalanında gözaltına alınmıştı. Ardından 9 Eylül 2016'da ‘İran İslam Cumhuriyeti rejimini devirmeye çalışmak’ ve casuslukla suçlanarak 5 yıl hapse mahkum edilmişti. Ancak Nazanin, bunu şiddetle reddediyor.
Kızı Gabriela ise, İran'dan çıkışı yönünde Devrim Muhafızları’ndan ‘sürpriz onay’ alması ardından 10 Ekim 2019'da İngiltere'ye dönmüştü.
Mart 2020’de Kovid-19 salgını nedeniyle Evin Hapishanesi’nden şartlı tahliye edilen Nazanin, ev hapsine alınmıştı. Cezası süresinin sonuna yaklaşılmasıyla birlikte Eylül 2020’de yeni bir iddianameyle karşı karşıya kalan Nazanin, doğrudan hapishaneye geri gönderileceği veya cezasının uzatılacağı korkularıyla, 2 Kasım'da yargıç karşısına çıkmış, ancak mahkeme oturumu erteleme kararı almıştı.

Refik Huri

Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi'nin helikopter kazasında ölmesi, İran'ı kritik bir dönemde iki halef kriziyle karşı karşıya bıraktı; birincisi zamanından önce gelen cumhurbaşkanının halefi krizi. İkincisi,1979'da İslam Devrimi'nin fitilini ateşleyen İmam Humeyni’den çok daha uzun süre hüküm süren Dini Lider Ali Hamaney'in sağlık durumu sebebiyle zamanı yaklaşan halefini seçme krizi. Hamaney'in halefinin radikal bir din adamı olacağı kesin ve Reisi öne çıkan bir adaydı. Hem Dini Lider hem de Dini Lider’in istediği seçeneğe oy veren Uzmanlar Konseyi çevresinde önemli bir seçenekti. Reisi'nin halefi konusu ise görünürde Reisi, Ahmedinejad ve Hatemi gibi aşırı muhafazakâr veya Rafsancani ve Ruhani gibi reformcu ve ılımlı bir figür olacak din adamı ya da eski Devrim Muhafızları subayı seçeneklerine açık görünüyor.

Sistemin gerçek hesapları arasında hiçbir fark yok. Zira gerçek güç, “ilahi meşruiyete” sahip olan, kayıp ve beklenen “zamanın sahibinin” vekili olan Dini Liderin elinde. Herhangi bir dini rejim gibi, gittikçe daha da aşırılaşma yönünde ilerlemeye mahkûm bir rejimde, Dini Liderin aşırı muhafazakâr olması doğal. Teorik olarak “halk meşruiyetini” temsil eden cumhurbaşkanlığı makamı için muhafazakâr ya da ılımlı adayları seçen de odur. Seçimler, ister iç koşullar isterse dış ilişkilerin görünen yönü olsun, rejimin her aşamadaki ihtiyaçlarına bağlıdır. Dünyada İran’daki “reformcu akımın” başarısı üzerine oynanan bahisler bağlamında yapılan eski ve yeni tartışmalar ise bir nevi kendini kandırmadır. Dini Liderin iradesi olmadan hiçbir reformcu iktidara ulaşamaz. Cumhurbaşkanı Muhammed Hatemi, Hasan Ruhani ve onlardan önce İmam Humeyni'nin ölümünden sonra arkadaşı Ali Hamaney'in Dini Lider konumuna gelmesinde önemli rol oynayan Haşimi Rafsancani'de olduğu gibi, iktidara gelip çizilen kırmızı çizgileri aşmaya çalışan herhangi bir reformcu figür izolasyona mahkumdur.

Hamaney, "bugün ülkenin asıl meselesinin ekonomi ve temel zayıf noktasının da ekonomik mesele" olduğunu düşünüyorsa, Reisi'nin halefi ekonomiye odaklanacak, insanları ekonomik durumdan ve uygulanan sosyal kısıtlamaların sertliğinden kaynaklanan toplumsal memnuniyetsizliklerini azaltmaya ikna edecek ılımlı bir şahsiyet olabilir. Ama bunun aksini düşünenler de var. Bunlara göre Reisi'nin Türkiye, Mısır, Suudi Arabistan, BAE, Katar ve diğerlerine açılma konusunda yaptıkları, ancak ılımlı bir cumhurbaşkanının aksine sorgulanmadan esneklik gösterebilecek katı görüşlü bir cumhurbaşkanı tarafından yapılabilirdi. Pratik olarak Hamaney'in elinde olan anahtar, adayları eleyen ve Reisi'nin aday gösterilmesi sırasında kazanacağı korkusuyla Ali Laricani’nin yarış dışı bırakılmasında olduğu gibi, seçilen adaya tehdit oluşturanların adaylığını önleyen Anayasa Koruma Konseyi'ne ödünç olarak veriliyor. Konsey, eski cumhurbaşkanı Ruhani’nin bile, uzun süredir üyesi olmasına rağmen Uzmanlar Konseyi'ne aday olmaya uygun olmadığına karar vermişti. Bunun nedeni, İmam Humeyni'nin en başından beri İslam Cumhuriyeti'nin en yüksek önceliklerini belirlemiş olmasıdır ve bunlardan en öne çıkanları iki tanedir. Birincisi, "İslam hükümeti velayet ile imanın ikizidir ve düzeni sağlamak bir görev borcudur." İkincisi ise "devrimi ihraç etmek, çünkü rejim kapalı bir ortamda kalırsa kesinlikle yenilgi ile yüzleşecektir." Arap ülkelerindeki Şii milis gruplara “yatırım” yapılması ve Filistin kartına sahip olunmaya çalışılması da bundandır. Bunun hiçbir bölgesel güçte daha önce görülmemiş pratik uygulaması ise Lübnan'da Hizbullah, Irak’ta Haşdi Şabi, özellikle de Hizbullah Tugayları, Seyyid el-Şuhada Tugayı, Kays el-Hazali hareketi, Suriye'de Afganlardan oluşan Fatimiyyun Tugayı ile Pakistanlılardan oluşan Zeynebiyyun Tugayı gibi silahlı mezhepçi ideolojik grupların kurulması, Yemen’de Ensarullah (Husiler), Gazze’de Hamas ve İslami Cihat’ın desteklenmesidir. İran'ın hiçbir şey yapmadan kazanmasını sağlayan da budur. Vekalet ile kazanıyor, vekalet ile savaşıyor ve vekalet ile anlaşıyor. Brookings Enstitüsü Başkan Yardımcısı ve Dış Politika Programı Direktörü Susan Maloney'nin söylediği gibi, Tahran'ın bölgede bahse girdiği şey bir kaos sistemidir. Maloney İran'ın stratejisini "güçlü düşmanlarına, özellikle de ABD'ye karşı avantaj elde etmenin ekonomik açıdan ucuz bir yolu olarak, asimetrik savaşa yatırım yapmak" olarak tanımlıyor. Sahne çok çelişkili ve Sovyetler Birliği'nde yaşanan ve onun çöküşüne yol açan duruma benziyor; içeride ekonomik zayıflık, dışarıda güçlü nüfuz ve büyük harcamaların yapıldığı askeri güç. Hamaney'in 2003'te İran penceresinden gördüğü kadarıyla bölgedeki sahne şöyleydi; “Washington yeni bir Ortadoğu yaratma konusunda tamamen başarısız oldu. Bölgenin jeopolitik haritasının köklü bir değişim içinde olduğu doğru ama bu ABD'nin değil, direniş cephesinin yararına bir değişim. Evet, Batı Asya'nın jeopolitik haritası değişti ama direnişin lehine olacak şekilde değişti.” Dahili sahneye gelince, zorlu ekonomik durumdan duyulan memnuniyetsizlik nedeniyle halk seçimlere katılma konusunda isteksiz. Kadınlara başörtüsünün dayatılmasına, sosyal davranışlar ve giyim üzerindeki kısıtlamaların sıkılaştırılmasına karşı gösteriler düzenleniyor. Son parlamento seçimlerine seçmenlerin ancak yüzde 41'i katıldı. Başkent Tahran'da bu oran yüzde 19'du.Türk analist Murat Yetkin, "İran rejimi uzun menzilli füzeler üretebiliyor ama Cumhurbaşkanı Reisi'nin uçağının yerini tam olarak belirleyemiyor" derken abartmıyordu. Aslında İran'ın uçağın düşüşüne ilişkin hikayesi hâlâ eksik. Dahası kazanın gerçek nedenleri, teknik neden veya sisten mi kaynaklandığı, yoksa sabotaj sonucu mu olduğu gibi sorular cevapsız kalacak kadar boşluklarla dolu. Resim net değil; cumhurbaşkanının uçağı düşerken kendisine eşlik eden iki uçak Tebriz'e dönüş yolculuğuna nasıl devam edebildi? Reisi'nin dini lider konumuna gelmesini engellemek için biri bir komplo mu kurdu? Cenaze törenlerinde Şiiliğin abartılı tezahürleri, soruları gülünç hale getirmeye yönelik bir çaba mıydı?

Totaliter rejimlerde gerçeği bilmek zordur. Ancak içeride baskı ve disipline, bölgede ise kaosa bel bağlayan İslami rejim, din adamları ve Devrim Muhafızları arasında karma bir rejim haline geldi. Devrim Muhafızları, Reisi'nin halefinin seçiminde önemli, Hamaney'in halefinin seçiminde ise daha büyük bir rol oynuyor.

Ratcliffe Şarku’l Avsat’a konuştu: Uluslararası toplum, İran'ın ‘rehine diplomasisi’ ile mücadelede başarısız oldu