Burgiba'nın izinde laik bir lider: Sibsi

Tunus Cumhurbaşkanı el-Bâci Kâid el-Sibsî’nin Tunus’ta Cumhuriyet'in ilanının 62. yıldönümü olan 25 Temmuz 2019 tarihinde hayatını kaybetmesi bir tesadüf.
1926 doğumlu ve siyasi şuurunu, Cumhurbaşkanı Habib Burgiba önderliğinde ulusal devletin kurulduğu cumhuriyet değerlerine açtığı tarihsel bağlamda bir hukuk adamı.
Sibsî, siyaset, reform ve modernleşmede, Burgiba okulu olarak nitelediği durumla bağlantılı şekilde derinleşmek için Burgiba’ya olan hayranlığını da sık sık dile getirdi. Ulusal gururun, politik gerçekliğin ve moderniteye doğru eğilimin işareti olarak Burgiba’nın imajını geniş bir Tunus kesiminin kalbinde canlandırmak için devrimden sonra Burgiba sembolizmine bağlılığını ifade etti.

Tunus Cumhurbaşkanı el-Bâci Kâid el-Sibsî

Ancak Sibsi’nin aslında kültürel bir arka planı yansıttığını, anayasa fikrini, cumhuriyetin anayasal ilkelerini ve değerlerini somutlaştırdığını belirtmek ilginç. Cumhurbaşkanın, bu anayasal çerçeve dışındaki tecrübesini, halk egemenliği, özgürlük ve eşitlik ilkelerini okumamız ise mümkün değil.
Mirasta eşitlik girişimi
el-Bâci Kâid el-Sibsî, bugün hayatını kaybetmesi sonrasında Yeni Tunus anayasası hakkında liberal anlayışı onayladığı ölçüde Burgibaizm ve cumhuriyet değerleriyle olan bağlantısını doğrulayan kültürel entelektüel başarılarıyla kaldı. Kadınlar ve erkekler arasındaki miras eşitliği için bir yasa tasarısını Tunus Halk Meclisi’ne sunma girişimine dair de bir şüphe yok.
Bu girişim, Tunus’ta Nahda gibi dini otoriteye sahip partilerin ve Zeytune Üniversitesi gibi kuruluşların sınırları hakkında da tartışmaya neden oldu. Bazı gözlemciler, Sibsi’nin önerisini, 2019 seçimlerine hazırlık aşamasında ve ikinci bir dönemde aday olma ihtimali çerçevesinde kadın seçmenlerle flört etmeyi amaçlayan siyasi bir manevra olarak nitelendirdi.
Yasanın içeriği, yeni anayasa ile uyumlu olurken, tarihsel olarak miras hukuku ile eşitlik, onur ve adalet gibi onunla çakışan değerler arasındaki ilişkiyi gözden geçirmek için kültürel bir devrimin başlangıcını temsil ediyor. Bu durum, Burgiba girişimiyle ortaya koyulan Tunus Medeni Hal Yasası sonrasında ikinci bir sosyal devrim projesi oldu. Buradaki kültürel siyasi zincir, Burgiba ve kendisini ona varis olarak tanıtanlar arasında delile de ihtiyaç duymuyor.
Burgiba cesareti
Sibsi, bu yasa tasarısıyla, bir yandan algıların Tunus reformu fikri toprağında kökleşmesini, diğer yandan da bir hukuk avukatı olarak uluslararası insan hakları sistemine katılmasını onaylayabildi. Mirasta eşitlik fikri, dönemin Zeytune şeyhleri ile muhafazakarların reddettiği “Yasa ve Toplumda Kadınımız” ismiyle 1930 yılında yayınlanan reformist düşünür Tahir el-Haddad’ın kitabında da değinildiği gibi, Tunus sivil reform kültüründe yeni bir fikir değil.
Burgiba, mirasta eşitliği belirli dini yorumlarla kanunlaştırmak için bir yöntem aradı, ancak özellikle de tarihsel bağlam Vahhabi fikrinin yükselişine tanık olduğu için başarısız oldu.
el-Bâci Kâid el-Sibsî, gerekli cesarete sahip ve Burgiba’nın psikolojik şok oluşturma cesaretinden ve durgun suyu tekrar hareket ettirme cesaretinden esinlendi.
Şubat ayında Cenevre’deki İnsan Hakları Konseyi’nin 40. oturumunda Birleşmiş Milletler (BM) Genel Sekreteri ve üst düzey hukukçular da “Kadının, dini hususiyete aykırı olarak eşit mirastan istisna tutulması, İslam dininin ruhuna ve şeriatın amaçlarına aykırıdır. Aynı zamanda insan hakları felsefesi ve ilkeleri ile de uyumlu değildir” demekte tereddüt etmedi.
Tunus reform mirasına entegre olamayan ve küresel kültürel tarih hareketinin gerçekleşmesini sağlayan Nahda Hareketi başta olmak üzere parlamentodaki çoğunluğun dar görüşlü siyasi hesaplamaları nedeniyle bu sağlanamasa bile Beci’nin, bu yasa taslağını istemesi muhtemeldi ve görevi, Haddad ve Burgiba gibi Tunuslu reformistler, düşünürler ve liderlerle geniş bir ortama girmesiyle sona yaklaştı. Tarih Kaid el-Sibsi’nin bu erdemli duruşunu, ondan sonra bile hatırlayacak.
Tunus Medeni Hal Yasası’nın yanı sıra Cumhurbaşkanı tarafından Halk Meclisi’ne sunulan eşitlik yasa tasarısı, Tunus’ta bireysel özgürlükler, anayasa ve uluslararası ilkelerin gerektirdiği yasal reformlarla ilgili daha geniş bir raporun sadece bir kısmını oluşturuyor.
Eşcinselliği suç olmaktan çıkarttı
El-Bâci Kâid el-Sibsî, 2017 yılında Bireysel Özgürlükler ve Eşitlik Komitesi’ni kurdu. Komite, iki bölümden oluşan nihai raporunu 8 Haziran 2018 tarihinde sundu. Bu çerçevede raporun bireysel hak ve özgürlüklere ayrılan birinci bölümünde yer alan en bariz teklifler arasında eşcinselliğin suç olmaktan çıkarılması ve idam cezasının kaldırılması yer alıyor. İkinci bölümde ise kadın-erkek arasında mirasta eşitlik ve çocuklar arasında, evlilik dışı ilişkilerden doğanlar da dahil olmak üzere eşitlik meselesi ele alınıyor.
Bunların tamamı Arap-İslam kültürü çerçevesinde tartışmalı konular olarak değerlendiriliyor. Öyle ki rapor, devletin sivil doğası ve uluslararası insan hakları yönelimleriyle pozitif etkileşime odaklanırken, dini temelli algılarla da çatışıyor.
Arşivden devrim gerçekliğinde bir adam
El-Bâci Kaid es-Sibsî’nin başlattığı bu kültürel vizyonunla ilgili üzerimize düşen, reformist ile modern miras arasındaki ilişkiyi 2011'in ilk aylarında tekrar iktidara götüren siyasal iz ile kısaca vurgulamaktır.
Sibsî, doksanlı yolların başlarında eski Devlet Başkanı Zeynel Abidin Bin Ali iktidarının anlaşılmazlığının ardından siyasi çalışmadan istifa ettikten sonra, Tunuslu İslamcıların lideri Raşid el-Gannuşi’nin siyasi konsensüsündeki ortaklığı sonrasında baş rakibi olarak, devrimden sonra aniden arşivden çıkan siyasi bir isim oldu.
Tunus, devrim sonrası dönemi yönetebilen deneyimli politikacılardan, kesinlik çağrısı yapan radikal fikir sahiplerinden yoksundu.
İşte büyük bir paradoks! Baci Kaid el-Sibsi’nin siyasi güçleri, gemiyi sözde demokratik geçiş denilen çelişkili tasavvur denizinde gezdirmek için eski nesli güvence altına aldı. Ancak 85 yıldan bu yana bir ağırlığa sahip olan bu Şeyh, gerektiğinde denklemleri devletin saygınlığına ve ruhları sakinleştirmeye çeviren, siyasal yönetimde nadir bir deneyim ortaya koydu. Ekim 2011 seçimlerini takiben kayda değer bir anda Nahda liderliğindeki İslamcılara iktidarı teslim etmekte tereddüt etmedi.
İslamcıların, o dönemdeki zaferi, Tunuslu modernistleri derin bir şoka sokmasına rağmen durum, seçim fonu sonuçlarını sorgulamadı veya seçim sürecini etkilemedi.
Nihayetinde oldukça ileri bir yaşta olmasına rağmen, eski anayasanın farklı akımlarını bir araya getiren “Tunus Nida Partisi’ni” kurmada tereddüt etmedi.
Birçok insanın gözünde kurtarıcı oldu, kadın haklarını ve modern Tunus kazanımlarını tehdit eden tehlikelere dair modernist korkudan faydalandı, kısa süre sonra da Tunusluların zihinlerindeki Burgiba’nın karakteriyle ilişkili hale geldi. Böylece kadınların oylarını kazandı, başkanlığa aday olduğunda da yaklaşık 1 milyon seçmenin desteğini aldı.
Fakat Bâci Kaid el-Sibsî açısından önemli olan şey, ona düşman kuvvetleri, “uzlaşı” olan sihirli bir ifadeyle ortak kuvvetlere nasıl dönüştürebileceğine dair siyasi kültür oldu. Nihayetinde İslamcıların seçim gücünün, demokrasi barışını tehdit eden davranışlarla karşı karşıya kalmasının da mümkün olmadığını anladı.
Bu siyasi hasımlar, kontrol edilebilir. Ulusal devlete ve modernizm değerine karşı çelişkilerini ve muhalifliklerini ortaya koyabilir, uluslararası gündemlerini siyasi sürecin içinden çıkarabilir. Sibsi ise, ulusal diyalog denilen çatının altında manevra, ittifak ve anlayışa hazırdı. Uzlaşı siyasetinin ilanı öncesinde ve bu ilan sırasında karşılaşılan tüm eleştirilere rağmen, ne zaman duracağını ve İslamcı ortaklarından ne zaman ayrılacağını biliyordu. Nihayetinde bir kez daha onu, siyasi sebeplerden dolayı kendini feda ederken bulduk. Şüphe yok ki, karşısındakilerin bunu yutmayacağını bile bile, mirasta eşitlik yasa tasarısını sunarak krizleri artırdı.
Tunus Cumhurbaşkanı, yaşlılığı arttıkça, ailesini liderliğe itti. Oğullarının, devlette değil partide mirasçı olması için çabaladığını belirtti. Bu durumlar ise, 2014 yılında Tunus Cumhurbaşkanı seçilmesinden birkaç ay sonra popülaritesini zayıflatan etkenler oldu.
İktidardayken hayatını kaybeden ilk Tunus Cumhurbaşkanı El- Beci Kaid es- Sibsi’nin tecrübesi, yaşlılık, aile müdahalesi, oğlunun ileri bir görevi devralma tutkusu, küçük partileri birleştirerek kurduğu partinin feshi, kendi atadığı ‘genç bir kurt olan’ başbakanın ‘itaatsizliği’ gibi tüm bu öncü faktörler bir araya gelince bir trajediye dönüşmedi. Muhtemelen bunun nedeni Cumhurbaşkanı’nın Tunus Anayasası’ndaki otoritesinin sınırlı olması ve Halk Meclisi’nden geçmesi gerekmesi idi. Bu bağlamda, yeni Tunus anayasası, ne yazık ki istediği gibi bir Burgiba olmasına izin vermedi.
Şükri Mabhut’un Independent Arabia’da yayınlanan analizi

Silahlar susar, ama savaş bitmez

Burada Lübnan'ın iç savaş sonrası deneyimini hatırlamak faydalı olacaktır. Savaş, yalnızca Taif Anlaşması'nın imzalanması değil, daha ziyade Arap ve uluslararası çıkarların kesişmesi sonucu sona erdi. Buna bir de daha sonra ortaya çıkan çekincelerine rağmen, o anı ulusal bir projeye nasıl dönüştüreceklerini bilen Lübnanlı figürlerin varlığı eşlik etmişti. Tıpkı Lübnan'ın savaş sonrası döneme liderlik etmesi için Refik Hariri'ye ihtiyaç duyması gibi, Filistin'in de bugün sadece kırılgan bir idari yapı değil, gerçek bir Filistin devleti kurabilecek bir figüre -veya gruba- ihtiyacı var.

Yıllar sonra ilk kez, dünya Filistin devletinin fiilen tanınması yönünde ilerlemeye başladı. İspanya, Norveç, İrlanda, Slovenya ve Güney Afrika Filistin devletini tanıdı. Fransa ve diğer ülkeler de resmi olarak tanımayı düşünüyorlar. Sahne değişiyor. Haritalar yeniden çiziliyor. Gazze'ye yönelik savaş, tüm vahşetine rağmen, Filistin'i bir kez daha uluslararası kararların merkezine yerleştirdi. Fakat şimdiki temel soru şu: Biz buna hazır mıyız? Filistinliler, bu tarihi anı değerlendirebilecek ve siyasi tanınmayı sürdürülebilir bir devletin altyapısına dönüştürebilecek bir liderliğe sahip mi? Sadece söz ve pozisyonlara değil, aynı zamanda reel ekonomiye, istihdam yaratmaya, hukukun üstünlüğüne ve devlet kurumlarına dayalı bir devlet kurabilecek bir liderlik var mı?

İnsanlar değişti

Şarku’l Avsat’ın Independent Arabia’dan aktardığı analize göre Filistin sokağı artık eskisi gibi değil. Gazze'de yaşananlardan ve yıllarca süren bölünme ve iç çatışmalardan sonra sloganlar artık yeterli değil. Bugün insanlar, yıkılanları yeniden inşa edebilecek, onurlu bir yaşam için gerçek fırsatlar yaratabilecek ve bölünmeyi derinleştirmek yerine Filistin halkının birliğini koruyabilecek bir liderlik talep ediyor. Filistinliler, Fetih ve Hamas arasındaki çekişmeden, dar görüşlü hesaplardan ve kendilerine somut hiçbir şey sunmayan, onları tüketen söylemlerden bıktı. Bugün istedikleri, örgüt değil devlet odaklı düşünen, halkı sürekli bir savaşın yakıtı olarak değil, meşruiyet kaynağı olarak gören bir liderlik.

Filistinli bir Hariri

Bazıları, Filistin'in savaştan sonra Lübnan'ın yeniden inşasına öncülük eden ve Beyrut'u yeniden inşa etmek için uluslararası destek toplayan, Arap-uluslararası mutabakatlar elde etmeyi başaran iş adamı Refik Hariri modeline ihtiyacı olduğunu söyleyebilir. Ancak Filistin gerçekliği, Lübnan gerçekliğinden daha karmaşık ve bugün ihtiyaç duyduğu şey, özel bir ulusal kimliğe sahip bir Filistinli Hariri’dir. Bu Hariri, cesur ve dürüst olmalı, direnişi güçlendirerek, binlerce iş fırsatı yaratan geniş bir ekonomik çıkar ağı oluşturarak ve topraklarındaki Filistin varlığını güçlendirerek, Filistin halkına yatırım yapmanın, gerçek kurtuluşun temeli olduğuna inanmalıdır. Filistin'in, gerçekçi bir ulusal ekonomik plan geliştirebilecek, onurun yalnızca dış destekten değil, aynı zamanda üretken ve istikrarlı bir iç ekonomi inşa etmekten de geçtiğini anlayan bir figüre veya gruba ihtiyacı var. Bu liderliğin gerçek kalkınma projeleri başlatabilecek, yatırımı, girişimciliği ve inovasyonu teşvik eden, Filistin toplumunu edilgen bir direniş zihniyetinden kurtarıp, ona üretim, açılım ve sorumluluk zihniyeti kazandıran modern bir yasal yapı kurabilecek kapasitede olması hayati önem taşımaktadır.

Filistinli ellerle yeniden inşa

Bugün Filistin tarihinde nadir görülen bir anla karşı karşıyayız. Dünya artık duyuyor ve Filistin devletinin uluslararası alanda tanınmasının yankısı her geçen gün artıyor. Gazze, uğradığı yıkıma rağmen dünyayı uyandırdı, uluslararası vicdanı harekete geçirdi ve adaletsizliği küresel tartışmaların ön saflarına taşıdı. Filistin halkı, yaralarına ve bölünmelerine rağmen, kökten farklı olması koşuluyla yeni bir liderlik etrafında kenetlenmeye hazır. Dünya, Filistin halkından sahip olduğu beceriler, yetenekler ve deneyimlerle yıkılanları kendi eliyle yeniden inşa etmesini bekliyor ve o da bunu yapabilir. Bu sayede Filistinliler, yeniden inşayla başlayacak ama daha iyi bir gelecek planlamakla sona ermeyecek bir ekonomik döngüye dahil olabilirler. Bu, diğer pek çok fırsat gibi, asla kaçmaması gereken değerli bir fırsat. O halde bölünmenin sınırları içinde kalıp daha fazla klişe girişimler mi bekleyeceğiz, yoksa gerçekten o “yeni Filistinli Hariri”yi mi aramaya başlayacağız? O, egemenliğinden yoksun bırakılmış bir devlet, yüzeysel bir temsil arayışında olmayan, bunun yerine aygıtlar için değil insanlar için, geçmiş için değil gelecek için, bağımlılık için değil onur için gerçek bir devlet kurmayı hedefleyen biridir.

Burgiba'nın izinde laik bir lider: Sibsi