İran, Natanz’daki patlamanın intikamının alacağı sözü verdi; Zarif İsrail’in tuzağına düşmeme uyarısında bulundu

İsrail’i, geçtiğimiz Pazar günü Natanz Nükleer Tesisi’ne yapılan saldırının arkasında olmakla suçlayan İran, ‘intikam almaya’ yemin etti. Tahran, kazayı hasarlı ve eski parçaları değiştirmek için bir ‘fırsat’ olarak da değerlendirdi. İsrail’in tuzağına düşmeme uyarısında bulunan İran Dışişleri Bakanlığı, nükleer anlaşmayı yeniden canlandırma yönünde büyük güçlerle yapılan müzakerelerin devamını savundu. İran’da iç güvenlik servislerine yönelik eleştiriler de arttı. Diğer yandan Batı’da yayınlanan haberlerde ise Natanz'daki patlamanın uranyum zenginleştirme sürecini en az dokuz ay süreyle aksatacağı belirtildi.
İran Ulusal Güvenlik Yüksek Konseyi medya platformu Nour News, üst düzey bir yetkiliye atıfta bulunarak, “Natanz Nükleer Tesisi’nde elektrik akışını kesintiye uğratan kişi tespit edildi. Bu şahsın tutuklanması yönünde gerekli tedbirler alınıyor” ifadelerine yer verdi. Dışişleri Bakanı Muhammed Cevad Zarif ise İran'ın iç kesimlerine yönelik eleştiriler yönelttiği açıklamalarında İsrail'in ‘tuzağına’ düşmeme, Viyana görüşmelerini engelleme yönündeki çabalara karşı dikkatli olma uyarısında bulundu. Zarif, “Yaptıkları için Siyonistlerden intikam alacağız” ifadelerini kullandı.
İran’ın Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı (UAEA) nezdindeki temsilcisi Kazım Garipabadi, İran'ın faaliyetlerini izleyen ajansa sert eleştirilerde bulundu. Kanal 3’e konuşan Garipabadi, “Tarafsız olmayan UAEA, İran konusunda hiçbir zaman sorumlu davranmadı” ifadelerini kullandı. İran ile dünya güçleri, İran'ın hassas uranyum zenginleştirme faaliyetlerine uyguladığı kısıtlamaları ihlal ettiği anlaşmayı kurtarmak için geçen hafta ‘yapıcı’ olarak nitelendirilen görüşmelerde bulunmuştu. AFP’nin haberine göre İran Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü Said Hatipzade ise nükleer görüşmelerin yarın Viyana'da yeniden başlayacağını söyleyerek “İran'ın yanıtı, uygun yer ve zamanda Siyonist varlıktan intikam almak olacaktır” açıklamalarında bulundu.
İran Atom Enerjisi Kurumu, Natanz’daki olayın ardından iki farklı açıklamada bulunmuştu. Devrim Muhafızları'na bağlı Fars haber ajansına göre İran Atom Enerjisi Kurumu Sözcüsü Behruz Kemalvendi, Pazar günü yaptığı açıklamada, İsfahan’da bulunan Natanz Nükleer Tesisi’nde bir elektrik kesintisinin meydana geldiğini, neticede herhangi yaralanma veya radyoaktif kirlenmenin kaydedilmediğini belirtmişti. Bu açıklamadan saatler sonra İran Atom Enerjisi Kurumu Başkanı Ali Ekber Salihi ise Natanz Nükleer Tesisi’nin Pazar günü maruz kaldığı kazanın bir ‘terör’ eylemi olduğunu ve ‘elektrik kesintisine yol açtığını’ vurguladı.

İstihbarat bilgisi
İsrail medyasında bazı istihbarat kaynaklarının İsrail Dış İstihbarat Servisi Mossad’ın Natanz’da başarılı bir sabotaj operasyonu gerçekleştirdiğine, zenginleştirme çalışmalarının birkaç ay süreyle ertelenebileceğine dair ifadelerine yer verildi. İsrail bu olay hakkında herhangi bir resmi yorumda bulunmadı.
Hasara dair iki istihbarat yetkilisine atıfta bulunan New York Times ise kazanın tesis içindeki dahili, bağımsız ultra koruyucu enerji sistemini tahrip eden büyük bir patlamadan kaynaklandığını bildirdi. Bu sistemin yeraltındaki uranyum zenginleştirme santrifüjlerine güç sağladığı da belirtildi. İsimlerinin gizli kalmasını isteyen söz konusu iki yetkili, bu patlamanın İran'ın uranyum zenginleştirme yeteneğine ağır bir darbe vurduğunu, Natanz Nükleer Tesisinin işlevini tam olarak yerine getirmesinin en az dokuz ay süreceğini bildirdi.
Diğer yandan İran Atom Enerjisi Kurumu Başkanı Salihi ise gazetenin ismine değinmeyerek verdiği cevapta “Haberlerinde nükleer faaliyetlerimizin dokuz ay süreyle ertelendiğini öne sürüyorlar ancak ben de onlara şunu söyleyeyim: Sabotaj operasyonlarının büyük bir kısmını günler içerisinde telafi ettiğimizi göreceksiniz. Zarar gören santrifüjleri benzerleriyle değiştireceğiz. Ancak onarım sürecimiz kalite ve verimliliği yüzde 59 artıracak” ifadelerini kullandı. Hasarlı kısmın geçtiğimiz Temmuz ayında saldırıya uğrayan salon olduğunu yalanlayan Salihi, “Montaj salonunu değiştirdik, yeni nesil cihazlar makul seviyelere çıktı. En az 50 kat etkili cihazlarla değiştireceğimiz IR1 cihazlarının zarar gördüğünü söylemiştik” açıklamalarında bulundu. Dün gazeteciler karşısında daha önce görülmemiş bir tonda konuşan Salihi, “Düşmanların vurduğu herhangi bir darbeyi daha yüksek bir yüzde ile telafi edeceğiz. Bilimsel yolumuz şereflidir ve düşmanların yolu ise başarısızlığa mahkumdur. Elbette ki yıkıcı oldu; ancak bu bir tesadüf değildi. Güvenlik servisleri de meseleye dahil oldu” ifadelerinde bulundu.
Devlete ait Mehr Ajansı’nın Pazar günü geç saatlerde yayınlandığı haberde, yedi metre yükseklikten düşen İran Atom Enerjisi Kurumu Sözcüsü Behruz Kemalvendi’nin ayağını kırıldığı ve başından darbe aldığını aktarıldı. Hastanedeki yatağından İran televizyonuna konuşan Kemalvendi, Salihi'nin daha önce söyledikleriyle çelişen açıklamasında, “Patlama, her şeyi paramparça edecek derecede güçlü değildi. Kontrol odalarından birindeki asma tavan düşmüştü. Neyse ki kimse yaralanmadı, hasarlı parçaları yakında değiştirebiliriz” ifadelerini kullandı. Kemalvendi aynı zamanda tesisteki uranyum zenginleştirme çalışmalarının hızla devam ettiğini vurguladı.

Gelişmiş santrifüjler
Hassas tesiste yeraltında bulunan santrifüjlerdeki hasarları itiraf eden İran Dışişleri Bakanlığı, hasar gören tüm santrifüjlerin ilk nesil olan IR1 tipi olduğunu belirtti. ‘Saldırının’ İran'ın nükleer kapasitesini sınırlamayı hedeflediğini vurgulayan Bakanlık, “Herkes bilsin ki daha gelişmiş makinelerle değişim sağlanacaktır. Saldırının neden olduğu maddi hasarı belirlemek için henüz çok erken. Hasar çıktısı için her bir santrifüjün incelenmesi gerekiyor” açıklamalarında bulundu.
Milletvekilleri, Zarif’in “İran'ın cevabı, bu tehdidi birinci nesil cihazları en yenileriyle değiştirme yönünde bir fırsata çevirmek oldu” ifadelerini kullandığını aktardı.
Nitekim en yeni cihazlar, uranyumun çok daha hızlı bir şekilde ve daha yüksek saflıkta zenginleştirilmesini sağlıyor. Böylece stok miktarının artmasına katkıda bulunuluyor, bu da istendiği takdirde bir nükleer silah yapma yönünde gereken süreyi kısaltabiliyor. 2015 yılında imzalanan anlaşma, İran’ın yaklaşık 50 bin cihaza güç sağlamak için tasarlanmış bir ünitede 5 bin 60 adet IR1 tipi santrifüj çalıştırılmasına izin veriyor. Ancak İran, IR2M modeli de dahil olmak üzere yüzlerce gelişmiş ekipman kullanarak Natanz'da zenginleşme faaliyetleri yürütüyor.

Güvenlik hizmetlerine yönelik eleştiri
Düzenin Maslahatını Teşhis Konseyi Genel Sekreteri Muhsin Rızai, Natanz tesisinde bir yıldan kısa bir süre içerisinde meydana gelen ikinci olayın ardından İran güvenlik teşkilatlarının durumunu eleştirdi. Bu durumun gözden geçirilmesi gerektiğini belirten Rızai, Twitter hesabından yaptığı açıklamada, “Natanz tesisinde bir önceki bombalama olayı üzerinden bir yıl geçmeden yeniden yangının kaydedilmesi, sızıntı olgusuna yönelik ciddi bir gösterge değil midir? Ey basiret sahipleri, öyleyse ülkenin güvenlik incelemesine ihtiyacı olduğunu bir düşünün” ifadelerini kullandı.
İran Cumhurbaşkanı Birinci Yardımcısı İshak Cihangiri ise nükleer tesisleri koruma görevindeki birimleri düşman eylemlerine karşı koymaya çağırdı. Jamaran News’e konuşan Cihangiri, “Bu alanda başarılı olunmazsa sorumlu tutmak gerekir. Hangi adımlar atılırsa atılsın insanların ülkeye ait varlıkların, saygınlığı ve itibarının farkında olması gerekir” dedi. Nitekim nükleer tesisler, önemli şahsiyetler, egemen ve diplomatik merkezler gibi hassas tesislerin korunmasından Devrim Muhafızları sorumlu.
İran merkezli medyada, tehlikeli ve endişe verici sızıntının aynı şekilde devam etmesi ve geçen yıl Temmuz ayında Natanz'a yapılan saldırı deneyimine rağmen gerekli tedbirlerin alınmaması eleştirildi.
İran Dini Lideri Ayetullah Ali Hamaney’in dış politika danışmanı Ali Ekber Velayeti’ye yakınlığı ile bilinen Farhikhtegan Daily gazetesinin haberinde ise “Batı’nın baskısı ve sabotaj operasyonlarındaki artış göz önüne alındığında, Tahran uranyum zenginleştirme tesislerine getirilen kısıtlamaları kaldırmalı, bu tesisleri genişletmelidir. Gelişmiş santrifüj üretim teknolojisi de bu adımı mümkün kılar” ifadelerine yer verildi.
Reformist Etemaad gazetesinde ise “Netanyahu'nun diplomatik atmosferi sabote etmek için kullandığı araçlar, Tahran'ı yanıt vermeye ve krizde avlanmaya teşvik ediyor. Bu, Tel Aviv tarafından defalarca kez uygulanmış rutin bir politikadır. Ancak İran'ın tepkisi Tel Aviv'in istediği bir tepki olmadı” ifadeleri kullanıldı.
Devrim Muhafızları'na yakınlığıyla bilinen ve olayı “Viyana'nın Natanz'a bir hediyesi" olarak değerlendiren Javan gazetesi ise “Batı ve İsrail, İran'ın nükleer kısıtlamalara geri dönmesi karşılığında yaptırımları farklı başlıklarla kurtarmak için İran'ın nükleer tesislerindeki sabotaj hattını aynı zamanda takip ediyor” ifadelerine yer verdi.

Refik Huri

Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi'nin helikopter kazasında ölmesi, İran'ı kritik bir dönemde iki halef kriziyle karşı karşıya bıraktı; birincisi zamanından önce gelen cumhurbaşkanının halefi krizi. İkincisi,1979'da İslam Devrimi'nin fitilini ateşleyen İmam Humeyni’den çok daha uzun süre hüküm süren Dini Lider Ali Hamaney'in sağlık durumu sebebiyle zamanı yaklaşan halefini seçme krizi. Hamaney'in halefinin radikal bir din adamı olacağı kesin ve Reisi öne çıkan bir adaydı. Hem Dini Lider hem de Dini Lider’in istediği seçeneğe oy veren Uzmanlar Konseyi çevresinde önemli bir seçenekti. Reisi'nin halefi konusu ise görünürde Reisi, Ahmedinejad ve Hatemi gibi aşırı muhafazakâr veya Rafsancani ve Ruhani gibi reformcu ve ılımlı bir figür olacak din adamı ya da eski Devrim Muhafızları subayı seçeneklerine açık görünüyor.

Sistemin gerçek hesapları arasında hiçbir fark yok. Zira gerçek güç, “ilahi meşruiyete” sahip olan, kayıp ve beklenen “zamanın sahibinin” vekili olan Dini Liderin elinde. Herhangi bir dini rejim gibi, gittikçe daha da aşırılaşma yönünde ilerlemeye mahkûm bir rejimde, Dini Liderin aşırı muhafazakâr olması doğal. Teorik olarak “halk meşruiyetini” temsil eden cumhurbaşkanlığı makamı için muhafazakâr ya da ılımlı adayları seçen de odur. Seçimler, ister iç koşullar isterse dış ilişkilerin görünen yönü olsun, rejimin her aşamadaki ihtiyaçlarına bağlıdır. Dünyada İran’daki “reformcu akımın” başarısı üzerine oynanan bahisler bağlamında yapılan eski ve yeni tartışmalar ise bir nevi kendini kandırmadır. Dini Liderin iradesi olmadan hiçbir reformcu iktidara ulaşamaz. Cumhurbaşkanı Muhammed Hatemi, Hasan Ruhani ve onlardan önce İmam Humeyni'nin ölümünden sonra arkadaşı Ali Hamaney'in Dini Lider konumuna gelmesinde önemli rol oynayan Haşimi Rafsancani'de olduğu gibi, iktidara gelip çizilen kırmızı çizgileri aşmaya çalışan herhangi bir reformcu figür izolasyona mahkumdur.

Hamaney, "bugün ülkenin asıl meselesinin ekonomi ve temel zayıf noktasının da ekonomik mesele" olduğunu düşünüyorsa, Reisi'nin halefi ekonomiye odaklanacak, insanları ekonomik durumdan ve uygulanan sosyal kısıtlamaların sertliğinden kaynaklanan toplumsal memnuniyetsizliklerini azaltmaya ikna edecek ılımlı bir şahsiyet olabilir. Ama bunun aksini düşünenler de var. Bunlara göre Reisi'nin Türkiye, Mısır, Suudi Arabistan, BAE, Katar ve diğerlerine açılma konusunda yaptıkları, ancak ılımlı bir cumhurbaşkanının aksine sorgulanmadan esneklik gösterebilecek katı görüşlü bir cumhurbaşkanı tarafından yapılabilirdi. Pratik olarak Hamaney'in elinde olan anahtar, adayları eleyen ve Reisi'nin aday gösterilmesi sırasında kazanacağı korkusuyla Ali Laricani’nin yarış dışı bırakılmasında olduğu gibi, seçilen adaya tehdit oluşturanların adaylığını önleyen Anayasa Koruma Konseyi'ne ödünç olarak veriliyor. Konsey, eski cumhurbaşkanı Ruhani’nin bile, uzun süredir üyesi olmasına rağmen Uzmanlar Konseyi'ne aday olmaya uygun olmadığına karar vermişti. Bunun nedeni, İmam Humeyni'nin en başından beri İslam Cumhuriyeti'nin en yüksek önceliklerini belirlemiş olmasıdır ve bunlardan en öne çıkanları iki tanedir. Birincisi, "İslam hükümeti velayet ile imanın ikizidir ve düzeni sağlamak bir görev borcudur." İkincisi ise "devrimi ihraç etmek, çünkü rejim kapalı bir ortamda kalırsa kesinlikle yenilgi ile yüzleşecektir." Arap ülkelerindeki Şii milis gruplara “yatırım” yapılması ve Filistin kartına sahip olunmaya çalışılması da bundandır. Bunun hiçbir bölgesel güçte daha önce görülmemiş pratik uygulaması ise Lübnan'da Hizbullah, Irak’ta Haşdi Şabi, özellikle de Hizbullah Tugayları, Seyyid el-Şuhada Tugayı, Kays el-Hazali hareketi, Suriye'de Afganlardan oluşan Fatimiyyun Tugayı ile Pakistanlılardan oluşan Zeynebiyyun Tugayı gibi silahlı mezhepçi ideolojik grupların kurulması, Yemen’de Ensarullah (Husiler), Gazze’de Hamas ve İslami Cihat’ın desteklenmesidir. İran'ın hiçbir şey yapmadan kazanmasını sağlayan da budur. Vekalet ile kazanıyor, vekalet ile savaşıyor ve vekalet ile anlaşıyor. Brookings Enstitüsü Başkan Yardımcısı ve Dış Politika Programı Direktörü Susan Maloney'nin söylediği gibi, Tahran'ın bölgede bahse girdiği şey bir kaos sistemidir. Maloney İran'ın stratejisini "güçlü düşmanlarına, özellikle de ABD'ye karşı avantaj elde etmenin ekonomik açıdan ucuz bir yolu olarak, asimetrik savaşa yatırım yapmak" olarak tanımlıyor. Sahne çok çelişkili ve Sovyetler Birliği'nde yaşanan ve onun çöküşüne yol açan duruma benziyor; içeride ekonomik zayıflık, dışarıda güçlü nüfuz ve büyük harcamaların yapıldığı askeri güç. Hamaney'in 2003'te İran penceresinden gördüğü kadarıyla bölgedeki sahne şöyleydi; “Washington yeni bir Ortadoğu yaratma konusunda tamamen başarısız oldu. Bölgenin jeopolitik haritasının köklü bir değişim içinde olduğu doğru ama bu ABD'nin değil, direniş cephesinin yararına bir değişim. Evet, Batı Asya'nın jeopolitik haritası değişti ama direnişin lehine olacak şekilde değişti.” Dahili sahneye gelince, zorlu ekonomik durumdan duyulan memnuniyetsizlik nedeniyle halk seçimlere katılma konusunda isteksiz. Kadınlara başörtüsünün dayatılmasına, sosyal davranışlar ve giyim üzerindeki kısıtlamaların sıkılaştırılmasına karşı gösteriler düzenleniyor. Son parlamento seçimlerine seçmenlerin ancak yüzde 41'i katıldı. Başkent Tahran'da bu oran yüzde 19'du.Türk analist Murat Yetkin, "İran rejimi uzun menzilli füzeler üretebiliyor ama Cumhurbaşkanı Reisi'nin uçağının yerini tam olarak belirleyemiyor" derken abartmıyordu. Aslında İran'ın uçağın düşüşüne ilişkin hikayesi hâlâ eksik. Dahası kazanın gerçek nedenleri, teknik neden veya sisten mi kaynaklandığı, yoksa sabotaj sonucu mu olduğu gibi sorular cevapsız kalacak kadar boşluklarla dolu. Resim net değil; cumhurbaşkanının uçağı düşerken kendisine eşlik eden iki uçak Tebriz'e dönüş yolculuğuna nasıl devam edebildi? Reisi'nin dini lider konumuna gelmesini engellemek için biri bir komplo mu kurdu? Cenaze törenlerinde Şiiliğin abartılı tezahürleri, soruları gülünç hale getirmeye yönelik bir çaba mıydı?

Totaliter rejimlerde gerçeği bilmek zordur. Ancak içeride baskı ve disipline, bölgede ise kaosa bel bağlayan İslami rejim, din adamları ve Devrim Muhafızları arasında karma bir rejim haline geldi. Devrim Muhafızları, Reisi'nin halefinin seçiminde önemli, Hamaney'in halefinin seçiminde ise daha büyük bir rol oynuyor.

İran, Natanz’daki patlamanın intikamının alacağı sözü verdi; Zarif İsrail’in tuzağına düşmeme uyarısında bulundu

Tahran, söz konusu kazayı eski cihazları güncelleme fırsatı olarak değerlendirirken güvenlik hizmetleri eleştiriliyor. Batılı kaynaklar, Natanz tesislerinde uranyumun zenginleştirilmesinin dokuz ay boyunca yapılamayacağını ifade ediyor.