İsveç davası, Reisi'nin ‘kanlı geçmişini’ ifşa ediyor

Bu ayın sonlarında, İsveç yargısı, eski bir İranlı yargı mensubunu 1988'de İranlı genç Bijan Bazergan'ın idamı kapsamında savaş suçları ve cinayet suçuyla yargılamaya başlayacak. Davanın, o yılki toplu infazlar sırasında hangi mahkumun yaşayacağını hangi mahkumun öleceğini belirlemeye yardımcı olan İran'ın yeni cumhurbaşkanı İbrahim Reisi için de bazı olumsuz sonuçlar doğurabilir.
59 yaşındaki sanık Hamid Nuri Salı günü İsveç'te, evrensel yargı ilkesi olarak bilinen, uluslararası hukukta herhangi bir ulusal mahkemenin vahşet suçlarıyla suçlananlar hakkında, suçu nerede işlediklerine bakılmaksızın hüküm vermesine izin veren bir ilke uyarınca suçlamaya tabi tutulacak.
Duruşma, İran’dan yaklaşık 3 bin mil uzakta, Reisi'nin göreve başlamasından bir haftadan kısa bir süre sonra, 10 Ağustos'ta başlıyor.
Önümüzdeki Nisan ayına kadar sürmesi beklenen dava, Reisi’nin geçmişiyle ilgili önemsizleştirmeye ve görmezden gelmeye çalıştığı bir dönemde bulunduğu önemli bir rol hakkında daha fazla ayrıntı ortaya çıkarma riski taşıyor.
60 yaşındaki Reisi, mahkumları sorgulayan ve idamlarını emreden dört kişilik komitenin üyesiydi. Reisi, infazları kolaylaştırmak için bir komite kurulmasını emreden İran rejiminin kurucu lideri “İmam” Humeyni'nin yönetimi altında hareket ettiğini söyledi. Ancak bu komitede Reisi’nin önemli çalışmalar yürüttüğü iddiaları, onun İran hiyerarşisinde yükselmesiyle gölgede kalmıştı. Şöyle ki Reisi cumhurbaşkanı seçildiği Haziran seçimlerinden önce İran yargısının başında bulunuyordu. Uluslararası Af Örgütü (Amnesty), Reisi’nin geçmişiyle ilgili resmi bir soruşturma açılması çağrısında bulundu. Reisi, cumhurbaşkanı olarak yurt dışına seyahat ettiğinde diplomatik dokunulmazlıktan yararlanacak olsa da, İsveç meselesi, dünya ile ilişki kurmaya hazırlanırken en azından kamuoyundaki imajını zedeleyebilir.
Sanık Nuri, yüzlerce mahkumun asılarak ölüme gönderildiği İran'daki Gohardeşt Hapishanesi'nde savcı yardımcısı olarak görev yaptı. 2019 yılında ailesini ziyarete geldiğinde Stockholm havaalanında tutuklanmıştı. Aktivistler onun seyahat planlarını öğrenmiş ve kefaletle serbest bırakılmaması için yetkilileri uyarmıştı. Ardından İsveçli yetkililer bir soruşturma başlatarak kurbanların ailelerinden onlarca kişiyi, hayatta kalan mağdurları ve toplu infazlar hakkında yıllardır bilgi ve belge toplayan İranlı insan hakları aktivistlerini sorguya çektiler. Bu toplu infazlar, İran rejiminin muhaliflerine karşı en acımasız ve anlaşılmaz baskılarından birini temsil ediyor. Uluslararası insan hakları örgütleri, idam kararlarının yargısız infaz ve insanlığa karşı suç teşkil ettiğini iddia ediyor.
O dönemde bir öğrenci olan Bijan Bazergan, Uluslararası Af Örgütü ve diğer insan hakları gruplarının 1988 yazında idam edildiğini söylediği İran'daki silahlı muhalefet ve sol gruplara mensup tahmini 5 bin mahkum arasındaydı. Ailesine göre, hükümet tarafından oluşturulan bir komitenin önüne çağrıldı ve sonra yargılanmadan veya savunma yapılmadan idam edildi. Aile üyeleri, cenazesini, vasiyetini veya defin yerine dair bilgi almadıklarını, bunun yerine geride bıraktığı eşyaları olan bir kol saati, bir gömlek, bir ceket ve ölüm nedeni olarak infaz sebebinin belirtilmediği bir belge aldıklarını söyledi.
İsveç'e göç eden ve Stockholm'de yaşayan bir eczacı olan kurbanın kız kardeşi Leyla Bazergan (51), “Bazı insanlar bize affetmemizi ve unutmamızı söylüyorlar ama biz yapamayız. Gerçeğin ortaya çıkması gerekir. Gerçeğin ortaya çıkması için de suçun sorumlularından hesap sorulması gerekir” dedi.
Reisi'yi iki yıl önce insan hakları ihlalleri nedeniyle yaptırım listesine alan ABD, Reisi’nin bu yıl Eylül ayında New York'ta yapılacak BM Genel Kurul toplantılarına katılmak istemesi durumunda toplantının ev sahibi ülkesi olarak Reisi’ye vize vermek zorunda kalacak. Ancak Cumhuriyetçi altı senatör, ABD Başkanı Joe Biden'den, Reisi ve diğer üst düzey İranlı yetkililerin dünyanın en büyük diplomatik platformu olan bu toplantıya katılmamaları adına onlara vize vermemesini istedi.
Hamid Nuri'ye karşı açılan bu dava, onu, evrensel yargı yetkisi ilkesine başvurulan bir ceza davasında yargılanan ilk İranlı yapıyor. Hukuk uzmanları, daha önce İranlı yetkililerin ve ajanların Almanya, Fransa ve son olarak Belçika'da, bu ülkelerdeki suikastlar ve terörle ilgili planlar nedeniyle mahkum edildiğini, ancak İran'da işlenen suçlar nedeniyle mahkum edilmediğini aktarıyor.
Londra'nın önde gelen insan hakları avukatlarından Şadi el-Sadr, "Duruşma, İran’da ciddi insan hakları ihlalleriyle suçlanan yetkililer için İran'dan başka yerlerdeki dokunulmazlık döngülerini kırmak için kritik öneme sahip" dedi.
İsveç savcısı Kristina Lindhof Karlsson, Nuri'ye yönelik suçlamalar hususunda bir açıklama yaparak, "Bu suçlamalar neticesinde yapılan kapsamlı soruşturma, bu eylemlerin otuz yılı aşkın bir süre önce İsveç toprakları dışında işlenmesine rağmen İsveç’te yasal takibata tabi tutulabileceğini gösteriyor" dedi. Savcılıktan yapılan açıklamada, sanığın toplu infazlara katılmak, mahkumları kasten öldürmek, işkence ve insanlık dışı muameleye maruz bırakmak şüphesiyle yargılandığı belirtildi. İsveçli yetkililer, bu eylemlerin Cenevre Sözleşmelerini ihlal ettiğini ifade ettiler. İnsan hakları aktivistleri, idam edilen mahkumların çoğunun ölüm cezası gerektirmeyen suçlardan dolayı hapis cezası çekerken idam edildiklerini aktardılar.
Hamid Abbasi olarak bilinen Nuri, Gohardeşt Hapishanesi'ndeki savcı yardımcısının sağ koluydu. Kendisi ve onun gibi diğerleri, mahkumların sorgulanmasında, sözde "ölüm komitesi" listesinin hazırlanmasında ve ardından listelenen mahkumların gözleri bağlı olarak karanlık bir koridordaki hücrelerinden içlerinde Reisi’nin de bulunduğu komite üyeleri tarafından sorgulanacakları odaya götürülmesinde aktif rol oynadı. Komisyon, onların siyasi inançlarını ve İran hükümetine bağlılıklarını sorguladı. Mahkumların yaşayıp yaşamayacağına çoğu zaman orada hızlıca karar verildi.
İsveç davası, belirli bir kişinin yargılanmasından öte bu tür suçların tekrarını önlemeyi umarak İran hükümetinin yargılanması açısından son derece önem arz ediyor. Toplu infazlar Tahran'daki Evin hapishanesinde ve Tahran'ın yaklaşık 20 mil batısındaki Kerec'deki Gohardeşt hapishanesinde gerçekleşti. Gohardeşt'te hükümlüler, genellikle dini törenler ve dualar için kullanılan ve hüseyniye olarak bilinen yakın bir bölgede borulara asıldı. Cesetler de gizli yerlerde toplu mezarlara gömüldü.
Bazergan'ın kız kardeşi de dahil olmak üzere yaklaşık 30 davacının İsveç'teki davada Nuri aleyhine ifade vermesi bekleniyor. Leyla Bazergan, kardeşini her gün düşündüğünü söyledi. Tutuklandığında ağabeyi 23 yaşında kendisi ise 13 yaşındaydı. Beş yıl sonra idam edilinceye kadar yılda bir kez onu ziyaret etmesine izin verildi. Kendisiyle yapılan bir röportajda, ağabeyini, onu koruyan, kollayan, sinemaya, restoranlara götüren, okul ve arkadaşları hakkında tavsiyeler veren bir kimse olarak hatırladığını aktardı.

Refik Huri

İran'ın tarihi geriye dönük olarak düzeltmenin imkânsız bir iş olduğunu kabul etmesi kolay değil. Coğrafyayla oynaması ve Ürdün Kralı İkinci Abdullah'ın Arap ve Sünni ayından Şii Hilali koparmak olarak adlandırdığı projeyi gerçekleştirmek umuduyla, Hegel'in tarihin kurnazlığı olarak adlandırdığı şeye karşı koymaya devam etmesi bir yanılsamadır. Hiçbir orta güç, bölgesel projesine hizmet etmek için savaşlara, kaosa ve istikrarsızlığa İran kadar bel bağlamamıştır. Donald Trump'ın Beyaz Saray'a dönmesinden önce bile, Mollaların yönettiği İslam Cumhuriyeti kadar fırtınanın ortasında duran bir bölgesel güç daha yoktur.

İran, onlarca yıl içinde İslami direniş adı altında silahlı mezhepçi örgütler kurarak en tehlikeli siyasi, askeri, güvenlik ve ideolojik yatırımı yaptı. Ardından bu örgütleri kendisini korumaya, İsrail ve en başta ABD olmak üzere Tahran'ın bütün düşmanlarına karşı vekaleten savaşmaya teşvik etti. Direniş ekseni ve arenalar birliği stratejisi aracılığıyla İsrail ile yaşanan çatışmada kendisini askeri bir aktör olarak dayattı. ABD'ye karşı olan ve onu Batı Asya’dan çıkarmak isteyen, ama bir anlaşma şansı varsa Washington’dan yana oynayan bir oyuncu, Arap sahnesinde bölgesel bir siyasi aktör olarak empoze etti. Çin, Rusya ve Kuzey Kore ile Richard Fontaine ve Andrea Kendall Taylor'ın kargaşa ekseni adını verdiği bir tür örtülü ittifaka da ulaşmış durumda. Kargaşa ekseni, ABD öncülüğündeki uluslararası sisteme karşı duruş ve çok kutuplu sisteme çağrıdır. Çoğulcu bir sistemin yokluğunda, kargaşa ekseninin kaos yaratmak için bir sistem projesine ihtiyacı yoktur.

Ancak İran Dışişleri Bakanı Abbas Arakçi'nin İslam Cumhuriyeti'nin gücünün en önemli bileşeni olarak kabul ettiği direniş ekseninin nispeten düşük maliyeti, jeopolitik ve stratejik olarak maliyetli hale geldi. Zira öncelikle Hamas, İsrail'i sarsan Aksa Tufanı operasyonunun Filistin'i özgürleştirme dalgasının başlangıcı olacağını sandı. İkincisi, Hizbullah Güney Lübnan cephesi üzerinden Hamas'a destek savaşı başlatmaya karar verdi. Üçüncüsü, İran Suriye'de yayıldı. İlk önce Gazze’nin yapıları ve halkı bir imha savaşına maruz kaldı. Ardından Hizbullah ağır darbe aldı. Son olarak da Suriye'de Esed rejimi devrildi, böylece İran Suriye köprüsünü, Filistin kalesini, Arap derinliğini ve Lübnan arenasını kaybetti.

Esasında İran'ın bölgesel projesi, Velayet-i Fakih yönetimine giden yolda bir aşama olan Filistin'i kurtarma projesinden daha büyük ve her iki proje de şu anda çıkmaza girmiş durumda. Filistin'i kurtarma projesi sadece İsrail ve kıyamet silahlarına değil, ABD ve Avrupa duvarlarına tosladı ve Rusya ile Çin tarafından da kabul edilebilir bir proje değil. Ayrıca 22 Arap ülkesini temsil eden Arap Zirvesi, 2000'li yılların başındaki Beyrut Zirvesi'nden itibaren barışın stratejik bir tercih olduğunu teyit etti. İran'ın bölgesel projesi, ABD'yi askeri, güvenlik ve hatta ekonomik olarak Ortadoğu'dan çıkarmak gibi zorlu bir meydan okuma ile çatışıyor. Aynı zamanda kendi halkı, liderleri, ittifakları ve önemli stratejik konumu bulunan büyük ve güçlü bir Arap dünyasıyla da çatışıyor.

Filistin’i gerçekten kurtarmak isteği bir yana, kurtarma gücüne sahip olmayan Tahran, İsrail ile anlaşmazlık yoluyla da olsa iki devletli çözüm yoluna taş koymaya katkıda bulunuyor. Binyamin Netanyahu hükümeti Filistin devletinin kurulmasını reddediyor ve Batı Şeria ile Gazze'yi ilhak etmeyi amaçlıyor. Mollalar rejimi, Batı Şeria ve Gazze'de kurulacak Filistin devleti projesini engellemede İsrail’in ağırlığına ek ağırlık katıyor. Nitekim İsrail, Filistin devletinin kurulmasının Filistin'de bir İran terör üssü kurma projesi olduğunu iddia etmeye başladı. Netanyahu’ya göre sorun, İran'ın Suriye'den çekilmesinden ve İsrail'in Suriye ordusundan kalan stratejik silahları imha eden hava saldırıları düzenlemesinden ve Tahran adına savaşan örgütlerin zayıflatılmasından sonra bile devam ediyor. Hiçbir şey onun bu tutumunu değiştirmiyor. Oysa Irak’ın nükleer reaktörünü yerle bir eden saldırıyı düzenleyen 69. Filo'ya komuta eden pilotun İngiliz dergisi The Economist’e verdiği röportajda da söylediği gibi İsrail için en büyük tehdit İran değil, Filistinlilerle geçinememek ve birlikte yaşayamamaktır. Çünkü İsrail'in karşı karşıya olduğu asıl zorluk, ‘askeri gücünü stratejik kazanımlara ve barışa dönüştürmektir’, aksi takdirde kan daha uzun yıllar akmaya devam edecektir.

Büyük açmaz ikilidir; İran'ın bölgesel projesi, kendi kapasitesinden, Batı ile çatışmasından ve İsrail ile vekiller üzerinden savaşmasından daha büyüktür. Keza İsrail'in bölgesel projesi, Tel Aviv'in ekonomik, askeri ve sosyal olarak taşıyabileceğinden daha büyüktür. Batı ve Doğu'nun İsrail'in aşırılığına ve Filistin devletinin kurulması fırsatının kaçırılmasına yönelik sabrını zorlamaktadır. General Şaron'un dediği gibi, Washington'un hizmetinde olan “yüzen bir uçak gemisi” konumundan çıkıp Amerikan korumasına ihtiyaç duyan İsrail'in yükünü ABD'nin ne kadar süre ve ne ölçüde taşıyacağı da bilinmemektedir. Buradaki ders, herkesin göreceği şekilde duvara asılı olan Amerikalı stratejik analist Anthony Cordesman'ın şu sözüdür: “Savaşlar riskleri ortadan kaldırmakla ilgili değil, riskleri yönetmekle ilgilidir.”

*Bu makale Şarku’l Avsat tarafından Independent Arabia’dan çevrilmiştir.

İsveç davası, Reisi'nin ‘kanlı geçmişini’ ifşa ediyor