Nükleer anlaşma çöküşün eşiğine gelirken Avrupa, İran'dan taviz bekliyor

Batılı yetkililerin 2015 yılında İran ile dünya güçleri arasında imzalanan nükleer anlaşmayı yeniden canlandırma umutları azalıyor. Şu an Rusya'nın Ukrayna'yı işgali büyük güçler arasında bölünmeye yol açarken dahi Tahran'ın nükleer programındaki ilerlemeyi nasıl sınırlandıracaklarını düşünmek zorundalar.
Batılı güçler, nükleer anlaşmanın yeniden canlandırılması umudunu tamamen kaybederken anlaşmayı kurtarmak için çok geç olduğunu düşünenlerin sayısı da artıyor. Reuters, konunun hassasiyeti nedeniyle kimliğinin açıklanmasını istemeyen bir kaynağın, “Hastanın kolunda açılan damar yolunu kapatmasalar da ileriye dönük olumlu bir gelişme olmasına dair fazla bir beklenti yok” şeklindeki yorumunu aktardı. Batılı dört diplomat, anlaşmayı yeniden canlandırma çabalarının çökmek üzere olduğunu hissettiklerine dair benzer açıklamalarda bulundu.
Müzakerelerin koordine eden Avrupa Birliği'nin (AB) çağrısıyla Viyana'ya giden yetkililerin aylarca süren müzakerelerin ardından nükleer anlaşma, mart ayı başlarında yeniden canlanmak üzereydi. Ancak müzakereler, Rusya’nın Ukrayna savaşı nedeniyle İran ile ticari ilişkilerine yaptırım uygulanmayacağına dair garantiler talep etmesi ile aksadı. Ardından Tahran’ın İran Devrim Muhafızları Ordusu’nun (DMO) ABD’nin Yabancı Terör Örgütleri (FTO) listesinden çıkarılmasını şart koşmasıyla tamamen askıya alındı.
Rusya’nın talebi yerine getirilmiş gibi görünürken DMO’nun adının Yabancı Terör Örgütleri’nden (FTO) çıkarılması sorunu çözülemedi. ABD Başkanı Joe Biden, 8 Kasım 2022’de yapılması planlanan ABD ara seçimleri yaklaşırken DMO'nun listeden çıkarılmasına yönelik içeriden gelen itirazları göğüslemekte zorlanıyor.
Wall Street Journal (WSJ) gazetesi, Reuters’ın haberinden sadece bir gün önce, AB Dış İlişkiler ve Güvenlik Politikası Yüksek Temsilcisi Josep Borrell ile İran Dışişleri Bakanı Hüseyin Emir Abdullahiyan arasında yaklaşık 10 gün önce gerçekleşen telefon görüşmesine atıfla Avrupa’nın müzakereleri çökmekten kurtarmak için yeni bir adım atma girişimleriyle ilgili bir haber yayımladı. Borrell, İranlıları müzakereleri uzatmanın yol açacağı sonuçlar konusunda uyarırken AB Siyasi Direktörü ve müzakerelerin Koordinatörü Enrique Mora’nın diplomatik yoldaki mevcut çıkmazı kırmak amacıyla bir kez daha Tahran'ı ziyaret etmesini önerdi.
Mora, bir boşluk bulmak amacıyla, mart ayı sonlarında Tahran ve Washington arasında mekik diplomasisi gerçekleştirmişti. Mora'nın ziyaretinin ardından iki taraf fikir alışverişinde bulundu. İran ve ABD, birbirlerini karşılıklı olarak müzakerelerde bağlamı dışındaki taleplerde bulunmakla suçladılar. WSJ’ye konuşan iki kaynak, Mora’nın, İranlıları mevcut çıkmazdan bir çıkış yolu bulmak için Tahran'ı ziyaret etmeye hazır olduğu konusunda bilgilendirdiğini söylediler. Kaynaklar, İran’ın Mora’ya henüz yanıt vermediğini eklediler. Diplomatlar, İran, krizden çıkış için bir öneri sunmadıkça müzakerelerin çökebileceği konusunda uyardılar.
Kaynaklara göre Mora, DMO FTO’dan çıkarılmadan ve bu konu ilerleyen sürece sarkıtmadan, tarafların Viyana'daki müzakerelere ilişkin nihai metni imzalaması için İran'ı ikna etmeye çalışacak.
Ancak İran halen DMO'nun FTO’dan çıkarılmasında ısracı gibi görünüyor. Reuters, konuyla ilgili açıklamalarda bulunan İranlı bir güvenlik yetkilisinin “Bu bizim kırmızı çizgimiz ve bundan vazgeçmeyeceğiz” şeklindeki açıklamasını aktardı.
DMO Deniz Kuvvetleri Komutanı Ali Rıza Tengsiri, İran’ın eski ABD Başkanı Donald Trump’ın talimatıyla düzenlenen hava saldırısında öldürülen General Kasım Süleymani'nin suikastının intikamını alma planlarından vazgeçmesi karşılığında Washington'dan DMO’ya uygulanan yaptırımları kaldırma ‘tekliflerini ve tavizlerini’ reddettiğini söyledi.
WSJ’nin kaynaklarına göre İran, ABD’den başka bir konuda tavizde bulunması talebiyle geri dönerse, Washington bunu gözden geçirecek. Fakat kaynaklar, olası nükleer anlaşma için yeniden geniş çaplı müzakereler başlatılacağını düşünmüyorlar. İran düzenli ordusu ve Güvenlik Bakanlığı'na paralel güçleri kontrol eden DMO, ABD tarafından küresel bir terör eylemine sponsor olmakla suçlanıyor. ABD Kongresi’nden DMO’yu bir terör örgütü olarak gören birçok temsilci, Tahran'ın DMO'nun FTO’dan çıkarılması talebinin yerine getirilmesine karşı çıkıyorlar.

Anlaşma öldü mü?
Şarku’l Avsat’ın Independent Arabia’dan aktardığına göre Biden’ın yardımcıları, DMO'yu FTO’dan çıkarmak gibi bir planları olmadığını açıkça belirtselerde bunun asla olmayacağını söylemediler. Aynı yetkililer, eğer Tahran, Washington’ın anlaşma çerçevesi dışında bir adım atmasını istiyorsa ABD’nin endişelerini anlaşma dışında ele alması gerektiğini de vurguladılar.
ABD'li üst düzey bir yetkili Reuters'a şu açıklamada bulundu:
“Tahran, nükleer anlaşmanın bağlamı dışındaki taleplerden vazgeçmeye niyeti yoksa, DMO'nun FTO’dan çıkarılması konusunda ısrar etmeye devam ederse ve Washington’ın nükleer anlaşmanın ötesine geçen endişelerini anlamayı reddederse evet, atlanamayacak bir çıkmaza gireceğiz. Anlaşma öldü mü ölmedi mi bunu henüz bilmiyoruz. Açıkçası İran'ın da bildiğini düşünmüyoruz.”
ABD Dışişleri Bakanı Antony Blinken geçtiğimiz hafta ABD Senatosu'nda, DMO’nun FTO’dan çıkarılmasının tek yolunun İran’ın gerekli adımları atması olduğunu söyledi. Blinken, “(İran) Ne yapacağını biliyor” dedi.
Bazı kaynaklar, iki tarafın yaklaşık bir yıldır süren dolaylı müzakelerin başarısızlığını kabul etmek istemediğini, Washington'ın İran'ın DMO'nun FTO’dan çıkarılması talebinden geri adım atmasını umduğunu, İran’ın ise anlaşmayı istediği zaman canlandırabileceğinden emin olduğunu belirttiler.
Sonuç olarak dünya, Rusya'nın Ukrayna'yı işgaline ve bunun sonucunda petrol fiyatlarındaki artışa odaklanırken ve İran, ABD’nin yaptırımlarını atlatarak yasa dışı petrol ihracatından daha fazla gelir elde etmeye devam ederken anlaşma rotasından sapabilir.
Batılı bir diplomat konuya dair şunları söyledi:
“Kimsenin ‘yeter artık’ demek isteyeceğini sanmıyorum. Bu durum, her iki taraf da bittiğini kabul etmeden belirsiz bir süre daha devam eder mi? Evet, büyük olasılıkla eder.”
Viyana müzakerelerindeki aksama, Washington da dahil Batı çevrelerde İran’ın isterse tek bir nükleer silah yapmak için gereken maddeyi elde etmesi için sadece birkaç haftası olduğu inancının hakim olduğu bir döneme denk geliyor.
Beyaz Saray Sözcüsü Jen Psaki geçtiğimiz salı günü düzenlediği basın toplantısında, İran'ın nükleer silah üretmek için ihtiyaç duyduğu sürenin yaklaşık bir yıl azaldığına işaret ederek Beyaz Saray’ın, İran’ın tek bir nükleer bomba için yeterli bölünebilir madde elde edeceğinden endişe ettiğini açıkladı.
Usk News Haber Ajansı’na konuşan eski İran Meclisi Başkan Yardımcısı Ali Mutahhari, İran'ın başından beri nükleer programa sahip olmasının amacının caydırıcı gücünü artırmak için bir nükleer bomba yapmak olduğunu söyledi.

Alternatif plan
Reuters’a göre eğer anlaşma yeniden canlandırılamazsa, ABD’nin İran'ın nükleer programına karşı alternatif bir planı olduğundan söz edilse de çok fazla seçeneği olmadığı belirtiliyor.
Büyük güçlerin elinde, ABD ya da İsrail’in İran’daki nükleer tesisleri yok etmek amacıyla askeri bir harekat gerçekleştirmesi dışında sadece tek bir büyük avantaj var; o da İran petrol ihracatını durdurmak. Trump, ABD başkanlık seçimlerinde seçim kampanyasında bununla ilgili bir vaatte bulunduysa da Biden karşısında yenilgiye uğradığı için hayata geçiremedi.
ABD ve Avrupa ülkelerinin tüm uyarılarına rağmen Rusya'nın Ukrayna'yı işgali, Moskova'nın onayının garanti edilemeyeceğini gösteriyor. Çin ise İran'dan yasa dışı olarak petrol alan ülkelerin başında geliyor. Kaynaklar, petrol arzı kıtlığı ve Pekin’in Tahran'dan indirimli fiyatlarla petrol satın almasından ötürü İran’ın petrol ihracatını durdurmanın zor olacağı görüşündeler.
Reuters’a göre Washington, 2015 yılında nükleer anlaşmanın imzalanmasından önce İran'ın petrol ihracatını ABD yaptırımlarıyla kısıtlamak için Moskova ve Pekin'den üstü kapalı olarak destek almıştı. Fakat şu an Washington, Moskova ve Pekin arasında böyle bir fikir birliği bulunmuyor. İran'da nükleer anlaşmanın yeniden canlandırılmasını destekleyenler, bunun Rusya'nın küresel enerji krizindeki boşluğunu İran’ın doldurmasını sağlayacağını ve dolayısıyla Biden yönetiminin sorunlarını hafifleteceğini söylüyorlar. İran'ın Viyana'daki müzakere heyetinin Basın Danışmanı Prof. Dr. Muhammed Marandi, yaklaşık iki hafta önce yaptığı bir açıklamada, “Ukrayna savaşının giderek ağırlaşan sonuçları, ABD'yi Tahran ile bir anlaşma yapmaya zorlayacak” dedi.
Diğer yandan Çin Dışişleri Bakanlığı, daha önce ABD yaptırımlarını ihlal ederek İran’dan petrol satın almasıyla ilgili bir soruyu yanıtlamaktan kaçınarak Pekin'in ABD tarafından uygulanan ‘yasa dışı’ yaptırımlarına karşı olduğunu yineledi. ABD'yi tek taraflı olarak uygulanan yaptırımlarını kaldırmaya çağırdı.
Küresel petrol akışlarını takip eden Kpler’in verilerine göre geçtiğimiz yılın son çeyreğinde günlük ortalama 668 bin varile çıkan İran’ın petrol ihracatı bu yılın ilk çeyreğinde günlük ortalama 870 bin varile yükseldi.
ABD’nin bir yandan Rusya’nın diğer yandan İran’ın petrol ihracatlarındaki azalma ile uğraşmak zorunda kalması bekleniyor. Reuters’a açıklamalarda bulunan bir kaynak, “İki ülkeye aynı anda aynı alanda yaptırım paketi uygulanabilir mi? Bu zor” ifadelerini kullandı. İran'ın şu an ABD yaptırımlarının kaldırılması durumunda satabileceği petrolün yaklaşık yarısını sattığını belirten kaynak, buna karşın daha yüksek fiyatlar nedeniyle İran’ın aynı geliri elde ettiğini de sözlerine ekledi. “Tahran zaten bu petrol avantajına sahipken neden kendisini sıkıntıya düşürecek bir taviz versin ki?” diye sordu.
İranlı siyaset bilimci Dr. Ahmed Zeydabadi, geçtiğimiz mart ayında müzakerelerin askıya alınmasından önceki bir makalesinde şu ifadelere yer verdi:
“Bazı muhafazakarlar petrol satışlarındaki artışı, yaptırımların kaldırıldığının ve ülkenin anlaşmayı yeniden canlandırmasına gerek olmadığının kanıtı olarak görüyor. Bu durum muhafazakarların kendilerini ve başkalarını aldatmalarından başka bir şey değil ve gerçekle de ilişkisi yok. Aslında Biden yönetiminin müzakereler sırasındaki esnekliği, İran petrol satışlarının göreceli olarak artmasının sebebidir.Ama müzakereler başarısız olursa durum Trump dönemine göre bu çok daha zorlu olacak.”

Refik Huri

Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi'nin helikopter kazasında ölmesi, İran'ı kritik bir dönemde iki halef kriziyle karşı karşıya bıraktı; birincisi zamanından önce gelen cumhurbaşkanının halefi krizi. İkincisi,1979'da İslam Devrimi'nin fitilini ateşleyen İmam Humeyni’den çok daha uzun süre hüküm süren Dini Lider Ali Hamaney'in sağlık durumu sebebiyle zamanı yaklaşan halefini seçme krizi. Hamaney'in halefinin radikal bir din adamı olacağı kesin ve Reisi öne çıkan bir adaydı. Hem Dini Lider hem de Dini Lider’in istediği seçeneğe oy veren Uzmanlar Konseyi çevresinde önemli bir seçenekti. Reisi'nin halefi konusu ise görünürde Reisi, Ahmedinejad ve Hatemi gibi aşırı muhafazakâr veya Rafsancani ve Ruhani gibi reformcu ve ılımlı bir figür olacak din adamı ya da eski Devrim Muhafızları subayı seçeneklerine açık görünüyor.

Sistemin gerçek hesapları arasında hiçbir fark yok. Zira gerçek güç, “ilahi meşruiyete” sahip olan, kayıp ve beklenen “zamanın sahibinin” vekili olan Dini Liderin elinde. Herhangi bir dini rejim gibi, gittikçe daha da aşırılaşma yönünde ilerlemeye mahkûm bir rejimde, Dini Liderin aşırı muhafazakâr olması doğal. Teorik olarak “halk meşruiyetini” temsil eden cumhurbaşkanlığı makamı için muhafazakâr ya da ılımlı adayları seçen de odur. Seçimler, ister iç koşullar isterse dış ilişkilerin görünen yönü olsun, rejimin her aşamadaki ihtiyaçlarına bağlıdır. Dünyada İran’daki “reformcu akımın” başarısı üzerine oynanan bahisler bağlamında yapılan eski ve yeni tartışmalar ise bir nevi kendini kandırmadır. Dini Liderin iradesi olmadan hiçbir reformcu iktidara ulaşamaz. Cumhurbaşkanı Muhammed Hatemi, Hasan Ruhani ve onlardan önce İmam Humeyni'nin ölümünden sonra arkadaşı Ali Hamaney'in Dini Lider konumuna gelmesinde önemli rol oynayan Haşimi Rafsancani'de olduğu gibi, iktidara gelip çizilen kırmızı çizgileri aşmaya çalışan herhangi bir reformcu figür izolasyona mahkumdur.

Hamaney, "bugün ülkenin asıl meselesinin ekonomi ve temel zayıf noktasının da ekonomik mesele" olduğunu düşünüyorsa, Reisi'nin halefi ekonomiye odaklanacak, insanları ekonomik durumdan ve uygulanan sosyal kısıtlamaların sertliğinden kaynaklanan toplumsal memnuniyetsizliklerini azaltmaya ikna edecek ılımlı bir şahsiyet olabilir. Ama bunun aksini düşünenler de var. Bunlara göre Reisi'nin Türkiye, Mısır, Suudi Arabistan, BAE, Katar ve diğerlerine açılma konusunda yaptıkları, ancak ılımlı bir cumhurbaşkanının aksine sorgulanmadan esneklik gösterebilecek katı görüşlü bir cumhurbaşkanı tarafından yapılabilirdi. Pratik olarak Hamaney'in elinde olan anahtar, adayları eleyen ve Reisi'nin aday gösterilmesi sırasında kazanacağı korkusuyla Ali Laricani’nin yarış dışı bırakılmasında olduğu gibi, seçilen adaya tehdit oluşturanların adaylığını önleyen Anayasa Koruma Konseyi'ne ödünç olarak veriliyor. Konsey, eski cumhurbaşkanı Ruhani’nin bile, uzun süredir üyesi olmasına rağmen Uzmanlar Konseyi'ne aday olmaya uygun olmadığına karar vermişti. Bunun nedeni, İmam Humeyni'nin en başından beri İslam Cumhuriyeti'nin en yüksek önceliklerini belirlemiş olmasıdır ve bunlardan en öne çıkanları iki tanedir. Birincisi, "İslam hükümeti velayet ile imanın ikizidir ve düzeni sağlamak bir görev borcudur." İkincisi ise "devrimi ihraç etmek, çünkü rejim kapalı bir ortamda kalırsa kesinlikle yenilgi ile yüzleşecektir." Arap ülkelerindeki Şii milis gruplara “yatırım” yapılması ve Filistin kartına sahip olunmaya çalışılması da bundandır. Bunun hiçbir bölgesel güçte daha önce görülmemiş pratik uygulaması ise Lübnan'da Hizbullah, Irak’ta Haşdi Şabi, özellikle de Hizbullah Tugayları, Seyyid el-Şuhada Tugayı, Kays el-Hazali hareketi, Suriye'de Afganlardan oluşan Fatimiyyun Tugayı ile Pakistanlılardan oluşan Zeynebiyyun Tugayı gibi silahlı mezhepçi ideolojik grupların kurulması, Yemen’de Ensarullah (Husiler), Gazze’de Hamas ve İslami Cihat’ın desteklenmesidir. İran'ın hiçbir şey yapmadan kazanmasını sağlayan da budur. Vekalet ile kazanıyor, vekalet ile savaşıyor ve vekalet ile anlaşıyor. Brookings Enstitüsü Başkan Yardımcısı ve Dış Politika Programı Direktörü Susan Maloney'nin söylediği gibi, Tahran'ın bölgede bahse girdiği şey bir kaos sistemidir. Maloney İran'ın stratejisini "güçlü düşmanlarına, özellikle de ABD'ye karşı avantaj elde etmenin ekonomik açıdan ucuz bir yolu olarak, asimetrik savaşa yatırım yapmak" olarak tanımlıyor. Sahne çok çelişkili ve Sovyetler Birliği'nde yaşanan ve onun çöküşüne yol açan duruma benziyor; içeride ekonomik zayıflık, dışarıda güçlü nüfuz ve büyük harcamaların yapıldığı askeri güç. Hamaney'in 2003'te İran penceresinden gördüğü kadarıyla bölgedeki sahne şöyleydi; “Washington yeni bir Ortadoğu yaratma konusunda tamamen başarısız oldu. Bölgenin jeopolitik haritasının köklü bir değişim içinde olduğu doğru ama bu ABD'nin değil, direniş cephesinin yararına bir değişim. Evet, Batı Asya'nın jeopolitik haritası değişti ama direnişin lehine olacak şekilde değişti.” Dahili sahneye gelince, zorlu ekonomik durumdan duyulan memnuniyetsizlik nedeniyle halk seçimlere katılma konusunda isteksiz. Kadınlara başörtüsünün dayatılmasına, sosyal davranışlar ve giyim üzerindeki kısıtlamaların sıkılaştırılmasına karşı gösteriler düzenleniyor. Son parlamento seçimlerine seçmenlerin ancak yüzde 41'i katıldı. Başkent Tahran'da bu oran yüzde 19'du.Türk analist Murat Yetkin, "İran rejimi uzun menzilli füzeler üretebiliyor ama Cumhurbaşkanı Reisi'nin uçağının yerini tam olarak belirleyemiyor" derken abartmıyordu. Aslında İran'ın uçağın düşüşüne ilişkin hikayesi hâlâ eksik. Dahası kazanın gerçek nedenleri, teknik neden veya sisten mi kaynaklandığı, yoksa sabotaj sonucu mu olduğu gibi sorular cevapsız kalacak kadar boşluklarla dolu. Resim net değil; cumhurbaşkanının uçağı düşerken kendisine eşlik eden iki uçak Tebriz'e dönüş yolculuğuna nasıl devam edebildi? Reisi'nin dini lider konumuna gelmesini engellemek için biri bir komplo mu kurdu? Cenaze törenlerinde Şiiliğin abartılı tezahürleri, soruları gülünç hale getirmeye yönelik bir çaba mıydı?

Totaliter rejimlerde gerçeği bilmek zordur. Ancak içeride baskı ve disipline, bölgede ise kaosa bel bağlayan İslami rejim, din adamları ve Devrim Muhafızları arasında karma bir rejim haline geldi. Devrim Muhafızları, Reisi'nin halefinin seçiminde önemli, Hamaney'in halefinin seçiminde ise daha büyük bir rol oynuyor.

Nükleer anlaşma çöküşün eşiğine gelirken Avrupa, İran'dan taviz bekliyor

Viyana müzakerelerinin Avrupa Koordinatörü Mora, Tahran'ı DMO'yu ABD’nin Yabancı Terör Örgütleri listesinden çıkarılmadan bir anlaşmayı kabul etmeye ikna etmeyi umut ediyor.