Hatice el-Cehmi: Zamanın ötesinde Libyalı bir kadın

1950 ve 60’larda yaşayan Libyalı kadınlar, radyo programları aracılığıyla kendilerine yeni bir dünyanın kapılarını açan sosyal ve kültürel bir öndere sahipti: Hatice el-Cehmi. Cehmi, Mısır okullarında eğitim alarak, Libya’ya döndü ve sessiz bir sosyal devrim başlattı. Cehmi, eğitim projesinin genişlemesinin, kadınların iş sahasına girmesinin, sosyal yapının kırsal yaşamdan kentsel yaşama dönüşmesinin ardından, Libya toplumunun şahit olduğu değişimlere odaklanan meseleleri gündeme getirdi. Hatice el-Cehmi, eski miras nedeniyle hiç kimsenin yaklaşamadığı meseleleri gündeme getirme gücüne ve cesaretine sahip eşsiz bir fikir insanıydı.
Radyo, gazete, şarkı ve yazı alanında üstün katkıları oldu. Aile ilişkilerinden ve yeni bir dünyada çocuk yetiştirmekten bahsederek evlere girdi. Komşular arasında ortak yaşamın yanı sıra karı-koca ve baba-çocuk (özellikle kız çocukları) arasındaki ilişkilerin gözden geçirilmesi gerektiğine odaklandı. Daha da önemlisi kadınların tüm eğitim alanlarına katılması gerektiğinden bahsetti.
 Cehmi, muhafazakâr akımların şiddetli savaşıyla yüzleşti. Din ve eski sosyal değerler adına Cehmi’ye karşı kampanyalar düzenledi. Şu olay, Cehmi hakkında işittiğim nadir bir bilgidir: Birisi, komşusuna kızını okula göndermesi için nasihatte bulunmuş. Kızın babası ise “Olmadı Hatice el-Cehmi’yi dinlemesi için kızıma bir de radyo alırım” yanıtını vermiş.
Cehmi, şu cümleyi tekrarlıyordu: “Medeniyet geliyor. Medeniyete hazırlanın. Ya medeniyeti kabul edeceksiniz ya da hayatınız allak bullak olacak. Bu konuda başka bir seçeneğiniz yok.” Cehmi, yeme ve giyinme tarzından konuşma üslubuna, komşuluk ilişkilerine, aşırı evlilik masraflarına ve ağır mehir bedeline kadar hayatla ilgili her şeyi gözden geçirme noktasında ısrarlıydı. Cehmi, sessiz kalınan tüm sosyal konulara giriş yaptı.
Cehmi, sakin denizi cesur bir şekilde harekete geçirdi. Devam eden şiddetli saldırılar karşısında yılmadı. Zamanla Libya’nın tüm bölgelerini kapsayan reformist bir kamuoyu cephesi oluşturdu. Cehmi, Libya’nın hikmet ve espri dolu eğlenceli doğu lehçesiyle yine Libya’nın sakin ve yalın batı lehçesini harmanlayan çekici bir üsluba sahipti. Kendine özgü bir radyo dili keşfetti ya da diğer bir ifadeyle eğitimli-eğitimsiz ve kadın-erkek herkese ulaşan üçüncü bir dil icat etti. Herkes, onun heyecanlı konuşmasını bekliyordu.
Meseleler ve dil, yeni ve cesurdu. Dersi dikte eden öğretmen ya da gerçeklere sahip bilge kuruntusuna kapılmadan yaşlı bilge rolünü oynayarak, aile meclisindeymiş gibi sohbet ediyordu.
Libya, tarihte erkekler arasında bile çok az aydın grubu tanıdı. Türk dönemi boyunca eğitim, sadece birkaç dini kitapla sınırlıydı. İtalya sömürgeciliği zamanında ise eğitim, birçok bölgede mevcut değildi. Gazete ise sadece Trablus ve Bingazi’de mevcuttu. Basım ve dağıtım sınırlıydı. İtalya sömürgeciliği zamanında dünyaya gelen bir kız çocuğu, nasıl okula gitti de fikir ve kültür dünyasına açıldı ve basın organlarına katıldı?  Dahası nasıl fikir dolu bir sese, sosyal ve reformist bir projeye sahip oldu?
Hatice el-Cehmi, İtalya sömürgeciliği zamanında Bingazi’de dünyaya geldi.
Mekânın zamana özel bir katkısı vardır. Bingazi, eşsiz bir yapıya ve oluşuma sahip bir şehirdir. Sosyal kültürü, mizacı, sanatı ve yatay-dikey yaşamıyla Libya’yı tanımak istiyorsanız; kadim gelenekleri kucaklayan, insanların durmadan geliştirdiği ve eşsiz bir iletişim tarzı oluşturduğu bu şehre gidin. Burada kahvehaneler, geçmişten ya da şimdiden hiçbir şeyi kaybetmeyen tartışmaların olduğu kulüplere dönüşüyor. Burada siyaset, şiir, edebiyat, nükte ve espri mevcut.
Kişiler, şehir yaşamında ve şehrin mizacını oluşturmada önemli işaretlere dönüşen özel beşeri bir topografyaya sahiptir. Birçok kimsenin taşıdığı unvan, Libya’nın sosyal, tarihi ve kültürel haritasını çiziyor. Şairler, yazarlar, edebiyatçılar, tiyatro ve ülkenin her tarafından Libya’nın ritminin karıştığı şarkılar… Tüm renkleriyle bütün toplum aynı şehirde.  Sessiz ve yumuşak mizaç, hem haykırıyor hem gülümsüyor hem de kahkaha atıyor.
Hatice el-Cehmi, Libya’nın tekrar etmeyecek ilginç doğum sancısının ortaya çıkarttığı bir hanımefendidir. Cehmi’nin aklı ve kalbi, korkunç İtalyan sömürgeciliğini yaşayan Libya’nın ipleriyle örüldü. Göç, yoksulluk ve zorlu yaşam savaşı, Hatice’yi ortaya çıkartan bir topraktı. Cehmi, pek çok yerde ve çağda yaşadı. Libyalı Yazar Ahmed Alfaitouri “Bingazi’nin Biyografisi” adlı kitabında Hatice el-Cehmi’nin portresini resmetti. Alfaitouri, baştan beri kendisiyle yürüdü ve ailevi yolculuklarına eşlik etti. Karakterini ve fikirlerini oluşturmasına katkı yapan temel bölümlere odaklandı. Alfaitouri, yaşam tecrübesinin Cehmi’yi, iletişim aracının radyo olduğu dönemde Libyalıların evlerine giren bir akla nasıl dönüştürdüğünü anlattı.
Alfaitouri, “Bingazi’nin Biyografisi” adlı kitabında Cehmi’den bahsediyor. Cehmi, 1921 yılında bir cariyeden ve çölde babası kaybolması üzerine yetim olarak doğan bir babadan dünyaya geldi. Hatice el-Cehmi, Bingazi’de İtalyan okullarına gitti ve Arapçayı öğrendi. Küçük bir evde yaşadı. İskenderiye’ye göç eden ve Mısır’da bir gazete matbaasında çalışan babasını aramaya karar verdi.
İtalyanların işgal ettiği bir ülkeden İngilizlerin kontrolünde bulunan diğer bir ülkeye yaptığı zorlu yolculuğun ardından babasıyla buluştu. Burada aralarında Bayram et-Tunisi’nin de olduğu edebiyatçılar ve şairlerle görüştü. Örgü sanatını öğrendi. Cehmi, genç bir kız olarak Bingazi’ye geri döndü. Kızların içinde bulunduğu acımasız sosyal eşitsizlik ortamında yaşadı. Yazar, İtalyanların, Yahudilerin ve Arapların bir arada yaşadığı şehirde hayatın genel haritasını aktarıyor.
İkinci Dünya Savaşı’nda, İtalyanların yenilmesinden ve Libya’dan çıkmalarından sonra birçok erkek, ülkeye geri döndü. Fakat Hatice’nin babası, geri dönmeyip İskenderiye’de kalmaya devam etti. Babasıyla ilgili şu sözler aktarıldı: “Niçin gideceğiz? İki kız çocuğu için mi? Artık Bingazi’yi istemiyoruz.” Hatice el-Cehmi ise, “Bu sözleri duyduktan sonra korktum” dedi.
Baba yokluğunun acısından “Bint el-Vatan” adıyla ülkeye onlarca şarkı sunacak Şair Hatice el-Cehmi doğdu. Babasıyla Mısır’dan döndükten sonra kendisine spikerlik görevi teklif edildi. Cehmi, toplumun bu tarz bir işi reddetmesinden dolayı ilk başta tereddüt etti. Fakat sonuçta Cehmi bu işi kabul etti ve 18 yıl süren “Topluma Bakış” adlı radyo programını sundu.
Hatice el-Cehmi, Libya kadınını evden çıkartıp okula ve iş hayatına dâhil etmek ve yeniden yetkin kılmak isteyen bir aydındı. Cehmi, kadını özgüvenle doldurulmasına yardım eden bir entelektüeldi. Cehmi, Trablus’a döndükten sonra birçok kadın ve çocuk dergisi ve çocuklar için de örnek bir kulüp kurdu. Cehmi, halkın anlamadığı ve sıradan insanları cezp etmeyen bir dille, sadece kendilerine hitap eden diğer aydınların yaklaşamadığı başarılara imza attı.