Sultacılık mı demokrasi mi? Hangisi daha uygun?

Avrupa’nın Rönesans’ı ve dönemin yazarlarının, sanatçılarının ve filozoflarının rolü hakkında çok şey söylendi. Ama söylenenlerde önemli bir şey eksik: Avrupa, aritmetik zihniyetinden fiziğe geçişi nedeniyle gelişti.
Hiçbir şey bu gelişimin felsefesini Isaac Newton kadar belirginleştiremez. Ve hiçbir şey eski ve modern arasındaki çatışmayı, Galileo’nun kilise ile olan savaşından daha fazla berraklaştıramaz. Peki, neden?
Çünkü bu noktada, tarihi boyunca insan düşüncesini yöneten iki yoldan biriyle uğraşıyoruz: Olduğu haliyle doğa, olmasını hayal ettiğimiz doğaya karşı... Bilim, hayale karşı.
Fizik, insan zekasını kodlama yeteneğinde büyük bir sıçramaydı. İnsanlar artık onunla daha akıllı değil; aksine ayrıcalıklı sınıfı, onun düşünme biçimini ‘fizik kanunu’ adı verilen basit, mucizevi bir argümana dönüştürebiliyor. Buna meydan okuyabilirsiniz.
Fizik yasası ispata muhtaç değildir. Ne kadar zeki olursan ol, sadece bakarak formüle edemezsin. Güneş doğudan batıya doğru hareket eder. Açıkçası her gün kendi gözlerimizle görüyoruz. Ancak bu, doğada gerçekte neler olup bittiğini ifade etmez. Elma ağaçtan yere düşer. Bunu da her gün fark ediyoruz. Dünya ile elmanın, ay ile dünyanın birbirini çekmesini yöneten bir yasa olduğunu söylemeye gelince; bu bir sezgi değildir. Çünkü hiç kimse aynı kanunla dünyanın elmaya olan çekimini fark etmemiştir.
Fiziksel zekadan, şu an kapitalizm dediğimiz yeni bir tür ekonomik zeka doğuyor. Aritmetikten fiziğe geçişimizle rantçı ekonomiden kapitalist ekonomiye geçişimiz uyumlu oldu. Bir kez daha insan zihni iş yerinde hırs, rekabet gücü ve uzmanlaşmanın değerini keşfetmeyi başardı. ‘Piyasa’ adı verilen geniş bir fiziksel alanda çıplak gözün göremediği yasaları formüle etti.
Çünkü bu zeka zaten var olanı fark etmekle ilgilidir. Tüccarların ve işletme sahiplerinin ön bilgilere bağlı olmaksızın, başarılarını ve başarısızlıklarını gözlemlemesi için harekete geçeceği bir ufka sahip olması gerekiyor. Ahlaki ve toplumsal değerlerin sıradanlığı, tıpkı fizikte olduğu gibi ve tıpkı doğayla olan öğrenme ilişkimizde olması gerektiği gibi yalnızca ampirik gözleme bağlıdır.
Okyanuslardan yayılan buhar, su miktarına kıyasla azdır. İçtiğimiz tatlı suyu küçücük parçacıklara borçluyuzdur. Hayat onsuz bildiğimiz gibi olmazdı. Okyanuslar borçluyuz. Onsuz tatlı su döngüsü olmazdı ve tuzluluk yaşamı tehdit edecek düzeye ulaşırdı.
Yukarıdakilerin hepsi doğa kanunlarıdır. Akıllı yasalar, okyanuslardaki su kesitleri arasındaki termal tabakalaşmayı, herkesin yararına olan kinetik enerjiye dönüştürebilir. Aynı maddenin atomik bileşenlerindeki ayrışmayı emebilir ve bu farklı yeteneklerden faydalanabilir.
Toplumlar da böyledir. Tabiatları katmanlıdır. Herkesin suyu vardır ancak farklı koşullardan ve farklı yeteneklerden doğarlar. İş, icat, sanat, demircilik, elektrik, mühendislik ve mekanik tasarım gibi alanlarda fikir taşıyan aktif bir azınlığa sahiptir. Suyun çoğunluğu doğaya meydan okumaya karar verirse ve tüm suyu emsallerinin hayatını yaşamaya ve aynı yerde kalmaya zorlarsa ne olacağını biliyoruz. Ancak kapitalist fiziksel gelişmeden yüzyıllar öncesine ait üretken, ahlaki, kültürel ve ekonomik bir örüntüyü halen yaşayan, gelişmekte olan toplumlarımızın çoğunda onun bilgisinden yararlanamıyoruz.
Peki, doğada var olan bu özgür ufku siyasette nasıl yaratırız? Aktif katmanın hareketini nasıl sağlarız?
‘Entelektüellerin’ bu soruya cevaplarında ortak olan şey, sayısal demokrasiyi, özgürlükle eş anlamlı olan bir çözüm olarak görmeleridir. Tabii bahsettiğim ufuk çerçevesinde… Demokrasinin bazı yönleri gerçekten de bireylere bir ufuk sunuyor. Ama gelişmekte olan toplumlar söz konusu olduğunda bu ufkun özünü ortadan kalkabilir. Bunu ise aktif azınlığın bireysel özgürlükleri üzerindeki durgun çoğunluğu ortadan kaldırarak yapabilir. Bu bireysel özgürlüklerden ilki, kapitalizmin meşru yollarla servet sahibi olma ve biriktirme özgürlüğüdür. Avrupa’da değişimi başlatan özgürlük… Bunu, siyasi değerler üreten aritmetik bir zihniyetle değerlendireceklerdir. Aritmetik zihniyet, bu insanların servet birikiminin başkalarının servetinden eksiltme olduğunu düşünecektir ve ‘adalet adalet’ diye bağıracaklardır. Bu sezgiye yakın, gerçeğe uzaktır.
Entelektüel özgürlük, eski bilgilerine tutunan kalabalıklar tarafından da saldırıya uğrayacaktır. Demokrasi için haykıran en yüksek seslerin bireysel özgürlükleri için eskiye tutunan gruplar olduğunu fark etmek kolay. Bu bir tesadüf mü?
Üstelik Newton ve Adam Smith’in toplumu sayısal demokrasiyi bilmiyorlardı. Bilselerdi, tüm reformlarını erkenden ortadan kaldırırlardı. Bu reformları kitlelerin karşı çıkmasından koruyan bir otoritenin varlığı, reformların gerçekleşmesinde çok önemliydi.
Peki, sultacılık bir çözüm mü? Hayır. Aksi takdirde Saddam Hüseyin’in Irak’ı, dünyanın cenneti olurdu. Ulus, kendi kültürünü yayardı. Eğer iyi bir unsurun hareketi bir anda önemsiz olura ve o kültürde, onu durağan kitlelerin saldırısından koruyacak bir otorite ile birleşirse bu belirleyici bir an olur. Yani doğal kanunla uyum anı... Tıpkı Elizabeth’in İngiltere’deki ilk anı gibi. Sultacılık var mıydı? Evet. Ama başarı faktörü, kararlılığının yönüydü.
Burada başka bir sorun daha ortaya çıkacak: Her otorite kendini farklı olarak görüyor. Ama gerçekte bize onların ‘doğasını’ anlatan ‘doğal’ işaretlere sahibiz. Ve hiçbiri gece ile gündüz arasındaki gibi bir mucize değildir. Bu olmayacak ama onların varlığında yetkinliklerin filizlendiği görülecek. Onların kendilerine güveni ve kararlılığı vardır. Bu da ‘yasama zekası da dahil ekonomide, girişimcilikte, sanatta, düşüncede, bilimde’ enerjide elektronları hareket etmeye teşvik etmektedir. Kanun, toplumun rivayetinin konusu, içindeki motorun mekaniğidir. Bu iki yola bakarak yönlerini yargılayabilirsiniz. Ama toplumun yüzeyinde bir perde gibi yayılan, ufku ortadan kaldıran, suyun buharlaşmasını önleyen sultacılığa gelince; ona iyi niyetle ve korunma arzusuyla da olsa bir dahaki sefere iyi şanslar diliyorum!